Og‘ir xastalik tufayli ko‘pdan beri to‘shakka mixlanib qolgan bo‘lishiga qaramasdan, Petar hazrat mabodo biron-bir shinavanda topilgudek bo‘lsa, o‘z sarguzashtlarini bajonidil so‘zlashga tushardi. Hazratning hikoyalari qaysi jihati bilan tinglovchini o‘ziga rom etardi — buni tushuntirish qiyin. Uning allanechuk donishmandlik ruhi ufurib turuvchi hamma hikoyalari, ayni vaqtda, kulgili ham bo‘lib, qurg‘urning har bir so‘zi alohida joziba kasb etardi-da. Muhimi, Petarning so‘zlash yo‘sini hech kimnikiga o‘xshamasdi, shu sababli uning hikoyalari boshqalarnikiga qaraganda mo‘tabarroq mazmun kasb etardi. Afsuski, endilikda bularning bari abas bo‘lib ketdi.
Petar hazratning hujrasi har xil yuradigan, yurmaydigan soatlar bilan to‘la. Ayrimlari bir maromda tikillar, ma’lum vaqtda jom chalardi. Xuddi shu yerda qurollar, qurollarning qismlari; asboblar, qandaydir mayda-chuyda temir buyumlar ham uyulib yotardi. Aytmoqchi, hazrat o‘z hunarini mukammal egallagan bo‘lib, yoshligidanoq Qurolsoz laqabi bilan mashhur edi.
Uning hujrasidagi g‘ayritabiiy yog‘och soat 11 marta jom chaldi. Petar hazrat o‘y surganicha soatning jom chalinishini tinglarkan, atigi uch-to‘rttagina kitob turgan, shifobaxsh giyoh qaynatmasi aralash rakiya solingan shisha idish, behi va olmalar terilgan javonga razm solib o‘tirardi. Jomning so‘nggi jarangi tinmasdan Petar hazrat o‘z hikoyasini boshladi.
…Kichik Osiyo bo‘ylab surgunda yurarkanman, ko‘pgina g‘alati mo‘jizalarni ko‘rdim, yaxshi-yomon kunlarni boshdan kechirdim. Albatta, chekimga ko‘proq kulfat tortish tushgan ekan, zero yashash qismatimizga bitilgan bu osmon ostida ezgulik siyrak uchraydigan qodisadir. Men u yerda shunday bir odamni ko‘rdimki, u yovuzlikka qo‘yilgan tirik haykal, insonning boshiga tushishi mumkin bo‘lgan barcha kulfatlar ramzi edi.
Bilasiz, qurolsozlikka ancha-muncha daxldor odamman. Buyumlarni tuzatishni bolalikdan yaxshi ko‘raman, monastirda qam shu ish bilan shug‘ullanganman. Qo‘l tegirmonlari, qulflar, soatlar, miltiqlarni tuzatardim. Hamisha kimningdir kuniga yarardim. Yaxshi bilasiz, bu dunyoda hamma narsa eskiradi-to‘zadi, yaroqsiz holga keladi; binobarin, biz yangi buyum yasaganimizga nisbatan ko‘proq eskisini tuzatamiz. Mening ustaligim Akkrada bir qur qo‘l keldi. Qamoqxona nazoratchisining qahva tuyadigan yorg‘uchog‘ini tuzatib, charxlab berdim. Qarabsizki, darhol mashhur bo‘lib ketdim. Keyinchalik menga qamoqxonamizning buzuq qulflarini tuzatishni ishonib topshiradigan, hatto shaharga ham chaqiradigan bo‘lishdi. Dastlab turklarning shahar hokiminikiga, keyin yumushimga eqtiyoj sezgan kazo-kazolarnikiga ham qadam ranjida qildim. Bir kuni meni Chalabiy Hofiznikiga taklif qilishdi. Uy biron-bir kishinikiga o‘xshamaganidek, uning sohibi ham birovga o‘xshamasdi.
Ship-shiydam, sarg‘ish rang tog‘ etaklarida joylashgan bu butun boshli qasr uzoqdan yashil kokil yanglig‘ ko‘rinuvchi qalin to‘qay bilan qurshab olingandi. Kattakon darvozadan ichkariga kirgach, uning atrofi baland devor bilan o‘ralgan uy ekaniga ishonch hosil qilardingiz. Qal’ada tarashlanmagan toshlardan tiklangan minora, bir ko‘prik ham bor edi. To‘qay bag‘rida soya-salqin bog‘lar va buloqlar yashirinib yotardi. Bunday kutilmagan manzara faqat Osiyodagina uchraydi. Sarayevoni tark etganimdan beri chesmaning* shaldirashini eshitmagandim. Suvning shaldirashi menga ona tiliday qadrdon, tushunarli tuyulib ketdi. Go‘yo o‘zimni Osiyo qamoqxonasida emas, Sarayevoda, monastir hovlisidagi chesma yonida turgandek his qildim. Qal’ada ulug‘vorlik va badavlatlilik izlari saqlanib qolganiga qaramasdan, har to‘kisda bir ayb deganlaridek, xaroblik sezilib turardi.
Qamoqxona qo‘riqchisi kaminani aftiga qarab yoshini bilib bo‘lmaydigan zahil yuzli, qarashlari so‘lg‘in va past ovozda gapiruvchi kishiga topshirdi. U meni tosh zinapoyalar bo‘ylab, qandaydir yo‘llar orqali bir xil kulrang toshdan bunyod etilgan sovuq, bo‘m-bo‘sh xonalar osha uzoq vaqt boshlab yurdi. Bino pishiq-puxtaligi bilan diqqatni o‘ziga jalb qilardi. Nihoyat, biz yog‘och zinalar bo‘ylab minoraga chiqdik. U yerda kattakon soat bo‘lib, bir kun oldin to‘xtab qolgan edi. Ana shu soat tufayli meni qamoqxonadan bu yerga olib kelishgandi. Soatning qopqog‘ini ochishim bilan gap nimadaligini darhol fahmladim. Venetsiyada tayyorlangan soat mexanizmida hech qanday qusur yo‘q edi, ammo g‘ilofga yomon joylashtirilgani boisidan ichkariga nam kiripti. Bu yo grekning, yo armanining ishi ekani aniq edi. Ular bunday ishga yaramaydilar, zero bu borada qalloblik ketmaydi.
Men kerosin, o‘simlik yog‘i, uch-to‘rt dona parranda pati va egov keltirishlarini so‘radim. Qamoqxonada o‘zim bilan egov olib yurishga haqqim yo‘q. Yosh xizmatkor bularning hammasini keltirdi-da, darhol ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Meni boshlab kelgan boyagi zahil yuzli kishi esa yonimda qoldi. Soatning tagida qaysiyamdir qattiq yog‘ochdan ishlangan taxtalar yotardi. Men asboblarni shu taxtaga yoyib qo‘ydim. Taxtalardan biri ustiga yo‘lboshlovchim o‘tirdi.
Yoshi bir joyga borib qolgan, oriq, beli bukchaygan bu kishini endi yaxshilab ko‘rib olishim mumkin. Nazarimda u qul edi, ehtimol, ko‘p zamonlardan, bolaligidan beri quldir; so‘ng islom dinini qabul qilgan va ozod etilgan bo‘lsa, ehtimol.
U mashhur turk xonadonlarida uchraydigan xizmatkorlar toifasidan ediki, asli kimligi, qayerlik ekani, xonadonda bajaradigan yumushi nimalardan iboratligini hech kim bilmasdi. O‘z dinidan, ismu sharifidan, hayotidan voz kechgan bunday kishilar hech narsaga intilmaydi — holbuki atrofdagi jamiki narsalar o‘zgarishda: odamlar tug‘iladi, o‘ladi, uylanadi — demak jamiyat harakatda, ular shu harakatni boshqaradilar. Uydagi haqiqiy vaziyatni, bisotni, mulkning ahvolini, oilaviy sir-asrorni, kimning nima bilan nafas olishini ular boshqalardan ko‘ra yaxshiroq bilishadi. Har kimsa ulardan xizmat qilishni, yordam ko‘rsatishni, maslahat berishni talab qiladi. Ular hammaga yordam qo‘llarini cho‘zar ekan, o‘zlari uchun hech narsa talab qilmaydilar, sukut saqlaydilar, yana telmurib turadilar. Hamma narsadan voqiflik va hech narsa talab qilmaslik — ularga azaliy mukofotday… Qullar va xorijliklar, mug‘ombir yahudiylar va turklashgan kishilar mana shunaqa edilar. Bundaylar ko‘pincha badavlat xonadonlarni boshqaradilar. Hamma narsadan mosuvo: ularda na hoyu havas, na xo‘jayinlarini qullikka solib qo‘ygan ehtiros qolgan. Bu xizmatkor — darhol his qildim — xonadondagi ana shunday kimsalardan, xonaki badkirdorlardan edi.
Soatning qopqog‘ini ochib, yenglarimni shimardim, fikran cho‘qinib, ishga kirishdim. Men sukut saqlayman, u ham jim. Ko‘zimning qiri bilan asta nazar soldim: qarasam, soat tagidagi kichkina darcha osha pastga qarab turibdi.
— Ko‘rdingmi? — kutilmaganda turk mendan so‘radi.
— Yo‘q, — javob berdim ishimdan bosh ko‘tarishga jur’at qilolmasdan. Men haqiqatan hech narsani ko‘rganim yo‘q edi, hatto u yoq-bu yoqqa ham qarashga botinolmasdim. Kutilmaganda haramdan bitta-yarimtasi chiqib qolsa nima bo‘ladi deb qo‘rqqandim-da. Turk g‘alamis fikr yurityapti deb, menga ayb qo‘yishi mumkin… Uning nima xayolga borganini qaydan bilay? Aybsitadigan biron-bir ish qilganim yo‘q, ammo ba’zan arzimaydigan gap-so‘z uchun kaltaklanishing, hatto kallangdan judo bo‘lishing mumkin.
— Qarayver, qo‘rqma, — dedi turk, — u yerda xotinlar yo‘q. Qarayver, keyin senga bir voqeani aytib beraman.
Men ishdan bosh ko‘tarib, u ko‘rsatgan tomonga qaradim. Pastda, bizning tagimizdagi hovli yuziga gilam to‘shalgan, gilam ustida ikki nafar qul o‘tiripti — bittasi qoramag‘izdan kelgan, ikkinchisi qurumday qopqora. Ularning yonida zambillar, yostiqlar va do‘mbiralar ko‘zga tashlanadi. Toshdevor yonginasida — uning ortidan quyosh nurlari tushib turgan daraxtlar uchi ko‘rinib turardi — na bolaga va na kampirga o‘xshash, umuman, kimligini bilib bo‘lmaydigan, sarg‘ish-ko‘kish ust-boshi yer bilan bitta bo‘lib yotgan odamsifat jonzot o‘tirardi. Boshidagi oq sallasini demasangiz, na qo‘llari, na oyoqlari bor — faqat gavdaning o‘zi. Gavda joyidan qilt etmaydi, faqat sallasi silkinadi, g‘alati tarzda ta’zim qiladi. Xudoning o‘zi kechirsin-u, xuddi Filipp Bravajich hazratning o‘zginasi. Katta hayit munosabati bilan o‘tkazilgan ibodat chog‘ida ruhoniy unga isiriq solayotganday qayta-qayta ta’zim qilgani-qilgan… Bilmadim, nega endi Filipp hazrat esimga tushib ketdi? Xudo uning ruhini shod qilsin, mayda gapligi, afandiligini hisobga olmaganda oqko‘ngil odam edi, rahmatlik. Ammo turk fikrimni bo‘lib yubordi.
— Tagimizdagi anavi odamni ko‘ryapsanmi? Bu — Chalabiy Hofiz. Bir paytlar Suriyani zabt etgan sarkarda. U haqda biron-bir gap eshitganmisan?
— Eshitmaganman. Bu janobni hamisha parvardigor o‘z panohida asrasin, eshitmaganman. Uzoq yurtdanman. Bu yoqlarga yaqinda keldim.
Turk menga taajjub bilan qaradi, nigohlarimiz ilk marta bir-biri bilan to‘qnashdi. Uning ko‘z qarashlari aziyat chekkan kishilarnikiga xos bo‘lib, bunday ko‘zlar faqat nasroniylardagina bo‘lishi mumkin. U umrida Chalabiy Hofiz haqida bir og‘iz ham so‘z eshitmagan kimsaga — menga hayrat bilan tikildi-da, mazkur gavda, uning taqdiri haqida hikoya qilib berdi.
U so‘zlarkan, men ora-sira pastga, hovliga nazar tashlardim. Qullar hamon toshtaxta ustida, soyada o‘tirishar, devor yonida esa Chalabiy Hofiz — sariq-yashil ipak libosga chulg‘angan gavda turardi. Soyalar siljigan, quyosh nurlari yuziga tushar, ammo u hamon qimirlamasdan turar, faqat yuzini burib olgan edi. Dastlab u boshini baland ko‘tardi — men bu taqlid mag‘rur odamni umrimda birinchi marta ko‘rishim. Keyin, xuddi shamolni hidlab, havoning avzoyi buzilishini sezayotgan hayvon kabi boshini sekinlik bilan chapga, undan so‘ng o‘ngga o‘girdi. Bu harakati charchab, holdan toygunga qadar davom etdi. Shundan so‘ng boshini bir lahza egdi, keyin yana baland ko‘tardi va yana goh o‘ngga, goh chapga o‘girila boshladi. Minora tomon burilarkan, uning bamisoli pishirilgan olmaga o‘xshash yuzini ko‘rib qoldim. Unda nafis charm bilan o‘ralgan birgina ulkan tirtiqni demasangiz, na burun, na ko‘zlar, na lablar, na soqol va na mo‘ylov bor edi.
Yonimdagi turk bo‘lsa shoshilib, hayajonlanib, to‘xtovsiz gapirardi. Dastlab o‘ng‘aysizlandim: nega endi bularning hammasini so‘zlab bermoqda? Ammo sal o‘tmasdan tushundim: u menga emas, o‘ziga-o‘zi so‘zlamoqda edi. Yumushni bajarishda davom etarkanman, uning hikoyasini bo‘lmadim. Faqat bolg‘ani qattiq taqillatganimda yoki egov bilan baland tovush chiqarib egovlaganimdagina turk bir lahzaga jimib qolar, nafasini rostlab, men eshitmay qolgan yoki tushunmagan so‘zlarni takrorlardi. Haqiqatan ham uning hamma so‘zlarini tushundim, deya olmayman, chunki savol berishga haqqim yo‘q, buning ustiga ayrim so‘zlarni ilg‘ay olmadim, ammo gapning asosiy mag‘zi nimada ekanini fahmladim.
Turkning hikoyasi quyidagicha edi:
Ularning ota-bobolari Suriyada hukmronlik qilishardi, ammo so‘nggi to‘rt avlod uzil-kesil Istanbulda o‘rnashib qoldi. Shu yerda ular obro‘li-e’tiborli imomlar bo‘lib yetishdi. Tez-tez g‘alayonlar bo‘lib turadigan Suriyaning ichki viloyatlarida tartibsizlikka barham berish uchun u yerlarga qo‘shinlar yuborildi. Biroq qo‘shinlar tartib o‘rnatolmasalar, xalqni bo‘ysunishga majbur qilolmasalar, azob-uqubat va kulfatning oshishiga sababchi bo‘ladilar, xolos.
Chalabiy Hofiz qo‘shinlar bilan Istanbuldan chiqdi. Bosh qo‘mondon uni yetti pushti mana shu viloyatdan bo‘lgan qadimiy urug‘ning vakili sifatida o‘ziga hamroh qildi. Notinch va dahshatli zamonlarda tez-tez bo‘lib turganidek, askarlar asta-sekin qocha boshladilar: hali hech kim Suriyadan yaxshilik chiqqanini ko‘rmagan. Birin-ketin harbiy sarkardalar qaytib ketishdi. Oxiri Chalabiy Hofiz qo‘mondon bo‘lgan birgina kuron qoldi, xolos. U hamma bo‘yin tovlagan ishni amalga oshirishga qat’iy bel bog‘ladi, ya’ni Suriyadagi qo‘zg‘olonni bostirmoqchi, u yerdagi aholini sultonga itoat qilishga va o‘ziga bo‘ysundirishga majbur etmoqchi bo‘ldi. U o‘z qo‘shinlariga yonidan haq to‘lar, ularni zabt etilgan viloyat hisobiga boqardi.
Sarkarda, eng avvalo, bir paytlari o‘zining urug‘lariga tegishli bo‘lgan yerlarni bosib oldi. Yer esa istalgancha edi, chunki Chalabiy Hofiz qo‘shinlari yaqinlashishi hamono hamma boshi oqqan tomonga qochib qolgandi. Ikki kun davomida bosib o‘tib bo‘lmaydigan masofadagi joylar qonunlarsiz, qozilarsiz uning mulkiga aylandi. Odamlar o‘zlarining mol-mulklarini tashlab, jonlarini qutqazish bilan ovora edilar. Biroq Hofiz hamma narsaga qiron keltirar, hamma narsani ostin-ustun qilib tashlar, bamisoli ovchilardek odamlarni sayd etardi.
Ha, o‘qishni tamomlagan, qaddi-qomati raso, halimdek yumshoq, badani marmarday oppoq, qop-qora ko‘zli, malla, deyarli qizil qoshli, mo‘ylovli yigit bir yumaladi-yu, kuron boshlig‘iga, qonxo‘r harbiyga aylandi-qoldi. Hamma-hammasi — hokimiyatga qarshi qo‘zg‘olonlar ham, qo‘zg‘olonni bostirish uchun yasov tortib kelgan muntazam armiya ham birdan sarobga aylandi. Faqat ikki narsa — Hofiz va Suriyagina e’tiborda edi. U esa, Suriyani istaganicha bosib, yanchar, xonavayron qilardi.
Aqldan ozgan, qattiq jazavaga tushgan sarkarda Suriyada Olovli Hofiz degan nom oldi. Go‘yo tirik jonzotlar tomonidan bunyod etilgan har bir buyum unga xalal berar, jig‘iga tegardi. Yo‘lida nima uchrasa olov qo‘yar, yakson qilardi. Ildiz otib ko‘klagan giyoh, olov og‘ushida yonmagan tosh uning qahrini keltirardi.
— Men Suriyada yolg‘iz osmonnigina qoldiraman, — derdi u. Darhaqiqat, amalga oshirayotgan ishlari uning so‘zlariga to‘la mos edi.
Odamlar alam ichida o‘z-o‘zlaridan so‘rardilar: tortinchoq, ikki yuzi naqsh olmaday qip-qizil mullavachcha qanday qilib sitamgar va qattol ilonga aylanib qoldi? Axir osmonu falak yong‘indan qizarmagan kuni uning uyqusi kelmaydi-ku? Qaysi maktabda o‘qigan, qaysi kitoblarni mutolaa qilgan? Bunday ilmni qaysi madrasada o‘qitadilar, o‘zi? Bunchalik nafratni unga kim yuqtirgan? Kuydiruvchi va vayronagarchiliklarga yo‘llovchi alangani qayerdan oldi u?! Odamlar garchi o‘zlarining savollari behuda ekanini, ularga hech qachon javob ololmasliklarini yaxshi bilishsa-da, yana takrorlar va xudoga sig‘inardilar. Ular xudodan yordam kutishmasdi — u paytda xudo Hofiz tomonida bo‘lib, unga yalinish behuda edi.
Odamlar, garchi o‘lim muqarrar esa-da, sahroga qarab qochardilar. Har holda bu o‘lim Hofizning suvoriylari nayzalaridan halok bo‘lish va yonib turuvchi mash’alalarda kuyishdan afzalroq edi. U yerda, sahroda, suriyaliklar qumning ko‘chishi natijasida hosil bo‘lgan o‘rkachlarning etaklarida chuqur kavlab, o‘sha yerda jon saqlashardi. Ammo tashnalik va ochlik ularni kechalari vohalar bo‘ylab suv va oziq-ovqat izlashga majbur etardi. Bu yerda esa, Hofizning kutib turgan odamlari ularni suvloqda xuddi hayvonni o‘ldirganday o‘ldirishardi. So‘qmoqlarda va hovuzlar yonida suvsab kelganlarning tig‘dan o‘tkazilgan jasadlari yotardi.
Oradan yillar o‘tdi, Hofiz esa hamon Suriyani tiz cho‘ktirish bilan band edi. Mamlakat aholisi qirib tashlanish arafasida turardi. Boshqalarni xonavayron etish evaziga boylik to‘plab, uni ko‘paytirgan Hofiz mustahkam, muazzam qal’alar bunyod ettirib, ularning darvozalariga katta-katta qulflarni osib qo‘yar, bu qulflar maxsus kalitlar bilan ochilar, darvozalarni zil-zambil yog‘ochlar bilan tanbalatardi.
Bularning hammasini senga shuning uchun hikoya qilib bermoqdamanki, bizda yuz bergan qonli voqealarni ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagandi. U haddidan oshar, yondirar, chopar, osar, zo‘rlar, o‘lpon yig‘ar — bularning hammasi sarkardaga cho‘t emasdi; hech kim va hech narsa: na Ollohning qonunlari, na sultonning hokimiyati, na ezilganlarning ko‘z yoshlariyu nafratlari uni insofga keltira olardi. Ammo ko‘ryapsanmi (bu so‘zlarni qul hijjalab, salmoq bilan gapirdiki, beixtiyor qo‘llariga qaradim, go‘yo u rostdan ham qo‘llari bilan nimanidir tushuntirar, lablari jonsiz pirpirar, ko‘zlarining yarim yumuqligidan men uni tilovat qilyaptimi, deb o‘yladim), har qanday azob-uqubatning, har qanday yovuzlikning o‘z kushandasi bor: har kim ham juda arzimas darajada bo‘lsa-da, yanglishishi mumkin. Ana shu yanglishish esa uni o‘ldirish, benomu nishon yo‘q qilib yuborish uchun kifoyadir. O‘ylab qaraydigan bo‘lsang, har bir kishi o‘z umrida, eh-he, necha-necha marta yanglishish lahzalarini boshidan kechiradi. Yana shuni ham hisobga olginki, azob chekayotgan, ammo bir joyda turadigan odamga nisbatan birovni ta’qib etadigan va mudom harakatdagi odam ko‘proq yanglishadi. Odamlar Hofizning tanobini tortib qo‘yadigan kuch dunyoda yo‘q, uning zo‘ravonligi hadsiz-hisobsiz, deb o‘ylardilar. Ammo kunlarning birida u bir lahzaga yanglishdi: yo‘lda holdan toygan, o‘layotgan ayolga hamiyat ko‘rsatdi. Faqat bir lahzaginaga u nafratlanish va o‘ldirishdan o‘zini tiydi. Bu esa, uni xarob qilish uchun kifoya edi.
E’timodli va serfarzand bir oila sahroda yashirinib yurardi. Shularni quvib yurib, o‘z kuronidan ajralgan Hofiz o‘sha yerda — ko‘zlari bitib qolayozgan buloq oldida holdan toygan bir qizni ko‘rdi. Qiz deyarli shir yalang‘och edi, uning sahro shamolida kuygan oyoqlari va tizzalaridan qon sirqib turardi. U lahza sayin qoqilar, yiqilar, olg‘a siljishga madori qolmagandi. Uning shahlo, lekin isitmasi balandligidan qizarib turgan ko‘zlaridan nam chiqmas, quyosh nurlari kuydirgan yonoqlarida qotgan ko‘z yoshlari jarohatga o‘xshash qizg‘ish iz qoldirgan edi.
Qiz nigohini yerdan uzarkan, Hofizning qisqa, ammo duradgor boltasiga o‘xshash qilichini ko‘rdi; qilich va harbiyga razm soldi-da, kalima keltira boshladi: «Qul huvallohu ahad…» Duoni tez shivirlab o‘qidi. U endi hech narsadan qo‘rqmas, o‘zini himoya qilishni istamasdi. Negaki u o‘lik, faqat so‘zlash qobiliyatini saqlab qolganligi taajjublanarli edi, xolos. Hofiz qizga hamla qilish o‘rniga, quchoqlarini ochdi. Janobning ortidan kelayotganlar uni shu holatda uchratdilar.
Hofiz qizni ishonchli joyga yashirish va bezovta qilmasliklarini buyurdi. Erkaklarning olacha to‘niga burkangan qizni kechqurun uyiga olib kelganlarida, Hofiz uni o‘z haramiga yubordi.    I
…Bularning hammasini tin olmasdan hikoya qilayotgan qul soat tagidagi darchaga qaraganicha, jimib qoldi. Men ham beixtiyor o‘sha tomonga boqdim. Pastdagi qullar oddiygina, ammo qalin matodan yasalgan yostiq va choyshab solingan zambilni hozirlay boshlashdi: ular Hofizni g‘o‘laga o‘xshatib zambilga yengil va ohistagina qo‘yishdi, keyin kuni ko‘targanlaricha, zinapoyalardan tushishdi-da, ko‘zdan g‘oyib bo‘lishdi. Turk ularning orqalaridan achinish, gangish aralash iazar tashladi-da, o‘rnidan qo‘zg‘aldi. Nazarimda, u hikoyasini oxirigacha yetkazmasdan xayr-ma’zurni ham nasiya qilib jo‘nab qoladigandek edi. Haytovur narvon yonida ushlanib qoldi. Go‘yo shu lahzada uni birov chaqirib qoldi-yu, shuning uchun zarur bo‘lgan gaplarni umumiy tarzda bo‘lsa-da, aytib qolishga ulgurmoqchidek, shosha-pisha hikoya qila boshladi.
Hikoya qilarkan, u menga mutlaqo qaramas, go‘yo so‘zlarni o‘qiyotgandek, devordan ko‘z uzmasdi. Uning so‘zlaridan juda kam ma’no uqdim, ammo bu hikoya avvalgilariga nisbatan yorqinroq, serbo‘yoq edi.
Bu xotin vaqti kelib haramu Hofizning mulki, hatto uning ustidan ham hukm yurgiza boshladi. Chalabiy faqat o‘sha xotinga ishonar, agar harbiy yurishga chiqadigan bo‘lsa, kalitni unga ishonib topshirardi: kalitlar xususidagi suriyacha maqolni yo bilmasdi, yo unutgandi. Holbuki, bu hikmat yosh bolaga ham ma’lum. Agar qayg‘usiz yashashni istasang — kalitingni belbog‘ingdan ajratma; bor bud-shudingdan ajralmoqchi bo‘lsang — uni eng sadoqatli xizmatkoringga ishonib topshir; o‘lging kelsa — xotiningga qoldir…
Kunlarning birida, shuncha yil birga yashaganlaridan keyin Hofiz o‘z askarlari bilan uyga qaytarkan, hovlida uni qurollangan odamlar qurshab olishdi. Barcha sarbozlari (faqat bir askargina qorong‘ida yashirinib, omon qoldi) qilichdan o‘tkazildi. Yarador bo‘lgan Hofizni esa urib-surib otdan tushirishdi.
Bu Chalabiy Hofizning keng-mo‘l va to‘kin koshonasida misli ko‘rilmagan mash’um tun edi. Qamoqxonadan chiqarib yuborilgan yarim yalang‘och, ozg‘in, mayib-majruh asirlar hamma yoqni talon-toroj, nest-nobud qildilar. O‘t qo‘ydilar. Ichki hovlining o‘rtasidagi quduq ustuniga ust-boshi dabdala bo‘lib ketgan, yarador Hofizni bog‘lab qo‘yishdi. Ozod etilgan qullar va haram xotinlari alamlariga chidolmay atrofda quturisharkan, qo‘llaridagi pichoq va boshqa qurollarni o‘qtalishar, lang‘illab yonayotgan, chars-churs qilib mum tomayotgan mash’alani unga silkitishardi.
Olomonga o‘sha suriyalik, Chalabiy Hofizning sevimli xotini rahnamolik qilardi. Ayol o‘ch olish uchun qulay fursat kutib, yillar davomida reja tuzgandi. Hofiz hali ko‘zlaridan judo bo‘lmagan ekan, quyidagi manzarani ko‘rdi: dunyodagi eng aziz va eng yaqin ilk marta rahm-shafqat hissini qo‘zg‘atgan, ishongan yagona ayol uning atrofida quturib izg‘ir, jazavaga tushar, qahr-g‘azabga to‘lganicha og‘zidan bodi kirib, shodi chiqardi. Badbaxt xotini uni o‘ldirgani qo‘ymadi — bu yerda hamma ana shu azozilga bo‘ysunardi — erining azob chekkanini o‘z ko‘zi bilan ko‘rishni istardi. Uning qo‘llarini, oyoqlarini sindirishdi. Lovullab turgan mash’ala bilan savalashdi.
Shu payt kutilmaganda tun qa’ridan ot dupuri eshitildi: qochishga ulgurgan askar Hofizning akasini yuz bergan voqeadan ogohlantirgan edi. U bir necha suvoriy bilan shu darajada tez yelib keldiki, mast-alast, ovqat yeyaverganidan bo‘kib qolgan, qon to‘kish va o‘ch olishdan charchagan badkirdorlar qurollangan turklarning kattakon kuroni kelmoqda, degan gumon bilan juftakni rostlab qolishdi.
Arqon bilan chirmab tashlangan Hofizning yonida suriyalik ayolgina qoldi. Birinchi bo‘lib yaqinlashib kelayotgan suvoriy uni ushlaguncha yoki qilich bilan chopib tashlaguncha bo‘lmay, ayol yonib turgan mash’ala bilan bir necha marta Hofizning basharasiga urdi. Mash’alani o‘z xo‘jasining yuziga bosib o‘chirdi. Ayni xuddi shu lahzada chavandoz qilichi zarbi bilan ayolni halok qildi.
Hofizning akasi Sobit darhol tartib o‘rnatdi. Tong otganida u g‘alayonni bostirdi — haram xotinlarini, xizmatkorlar va ozod etilgan asirlarni ushladi yoki o‘ldirdi. Chekkaroqdagi binolardan biri yonib, kul bo‘ldi. Eng uchqur arg‘umoq mingan suvoriylar tabib qidirib, har tomonga o‘qday uchib ketishdi. Chalabiy Hofiz esa bo‘m-bo‘sh haramda hushsiz, majruh holda yotardi.
Qisqasini aytganda, uning hayotini saqlab qolishdi, ammo u hozir ko‘rganingdek, mudhish ahvolga mahkum etilgandi. Uning akasi mamlakatda qiladigan hamma ishlarini tashlab, bu yerga, dengiz sohiliga ko‘chib o‘tdi. Olovli Hofiz, Qanotli Hofiz quruq gavdaga, g‘o‘laga aylandi. Akasining mehru shafqati unga jon bag‘ishlab turibdi, xolos. Taqdir uni qo‘llardan, oyoqlardan, ko‘zlardan judo qildi, o‘zi esa «churq» etib og‘iz ochmaydi. Shu taqlidda uning kunlari o‘tadi. Faqat parvardigori olamning havosidan picha nafas oladi, soatning har o‘n besh daqiqada jom chalishiga quloq soladi. Suriyada esa…
Nogoh kimdir chapak chaldi, qul o‘z hikoyasini chala qoldirganicha, ko‘ksimga turtib qo‘ydi. Bu bilan u hikoya nihoyasiga yetdi, ishingni davom ettiraver, demoqchi edi. O‘zi esa, shoshilganicha zinapoyadan pastga tusha boshladi.
Soatni tuzatish uchun ancha vaqt sarfladim. Ishni nihoyasiga yetkazib, tekshirib ko‘rish uchun bir necha marta jom chaldirdim, keyin meni qanday olib borgan bo‘lsalar, shunday olib kelishdi, ammo na Chalabiy Hofizni, na qulni qayta ko‘rdim. Qaysidir bir ko‘sa o‘spirin meni soqchiga topshirdi.
Ma’lumingizkim, oradan ko‘p suvlar oqib ketdi, ammo Akkradagi soat minorasidan turib ko‘rganim va eshitganim voqealarni unuta olmayman. Shunga qaramasdan, ko‘p narsa menga qorong‘iligicha qoldi. Zahil yuzli bukri turk kim edi? Balki u xonavayron bo‘lgan suriyalik oilalardan birining vakilidir? Balki u turklarning diniga kirgan sobiq kofirdir? Balki uning ota-onasi islom dinini qabul etgandir? Nega u yuz bergan voqealarni menga ehtiros bilan hikoya qilib bergani holda anavi nasroniy mahbusga og‘iz ham ochmadi? Eshitganlarimning hammasi haqiqatmikin yoki qul biron-bir narsani o‘zgartirib, o‘z yonidan qo‘shdimikin? Balki u haqda bir taxta yeksik* iborasini qo‘llash joizdir?
O‘sha voqealarni eslab, Chalabiy Hofizni yodga olarkanman, o‘zimga shu savollarni beraman: «Yoki bularning hammasi tushimda yuz berdimikin? Bunaqasi, sirasini aytganda, tushga ham kirmaydi-ya…» Biroq nima ham qila olardim? Bu hodisa sayyoramizning Osiyo qit’asida yuz berdi. U o‘lkada bundan ham beshbattari yuz berishi mumkin. Shu ko‘yga tushgan har bir tirik jonzot bir umr o‘z-o‘zidan so‘raydi: qanday qilib va nima sababdan bu voqea yuz berdi? Hech kim bu savollarga na javob topoladi va na biron-bir narsani jo‘yali tushuntirib bera oladi. Bu o‘lkada savollar javobsiz qoladi va unutiladi. Juda ko‘p qabilalar va xalqlar shu taqlidda yashaydilar. Chekingga tushsa chekchayma, deganlar. Vassalom. Men ham biron narsa deyishdan ojizman, faqat bot-bot o‘zimdan o‘zim so‘rayman: Chalabiy Hofizning keyingi taqdiri nima kechdi ekan? Parvardigorning qahriga uchrab, dahshatli qiyofa kasb etgan bu jonzot tirikmikin? U men insof bilan astoydil tuzatgan ulkan soatning jom chalishini eshitayotganmikin?
Chalabiy Hofizni tez-tez tushimda ham ko‘rib turaman. Bundan bir necha yil muqaddam, betoblanishimdan avval men uni xuddi o‘ngimda ko‘rgandek bo‘ldim. U soppa-sog‘, baquvvat emish, qo‘llari ham, oyoqlari ham bus-butun; kelishgan, barno bu turk yigiti sal tashvishli, ma’yus ko‘rindi; xudoning o‘zi kechirsin-u, xuddi joni mahshargohdan chiqqanday, ibodat qilishga tashna emish.
Har gal tushimdami, o‘y-fikrimdami, Chalabiy Hofizning qiyofasi namoyon bo‘lishi hamono men o‘zim bilan Akkra qamoqxonasida yotgan o‘rtog‘imni eslayman. U men bilan to‘rt oy bir kamerada yotdi, keyin qochishga muvaffaq bo‘ldi. Eshitishimcha, rus kemasiga mol yuklayotgan yukchilarga aralashib ketib, ko‘zdan yo‘qolibdi.
U xristian mazhabidagi livanlik bo‘lib, kasbi xattotlik edi. Biz unga Qorayoziji deb nom bergandik. Haqiqiy ismini bilmasdim. U allaqaysiyam armanilarning iltimosi bilan Istanbulga, turklarga malol keladigan afvnomami yoki shunga o‘xshash bir nima yozgan. Holbuki, bunday qilmasligi kerak edi. «Qalam, — derdi u, — meni zindonga soldi». Hamma badkirdorlar qamoqqa olinib, shunday hukm chiqarildi: bu ishga rahnamolik qilganning boshi tanidan judo qilinsin, maktubni yozganning esa qo‘li kesilsin!.. Armanilar boshlaridan judo bo‘lishdi. Mirzoning e’tiborli hamyurti uni uzoq muddatli surgunga yuborib, buning evaziga do‘stining qo‘llarini saqlab qoldi. Mirzo hamisha o‘ng qo‘lini kamariga suqib yurar, go‘yo uni yo‘qotgan-u, keyin topib olgan qimmatbaho buyumday e’zozlar, tushida tez-tez qo‘lini chopib tashlayotganlarini ko‘rishini, uyg‘onganidan keyin ham ilki uzoq muddat zirqirab og‘rishini menga hikoya qilib berardi. Kechasi sham yonida o‘z qo‘liga rahmi kelib yig‘layotganini ham ko‘p ko‘rganman. Bu odam faqat kunduzlarigina gaplashardi. Kech kirishi bilan nafis yaxtagiga o‘ranib olar, menga tikilganicha, gaplarimga quloq solar, o‘zi esa churq etmasdi. U xuddi qasam ichgandek tong otguniga qadar zo‘r berib sukut saqlardi. G‘alati, ammo aqlli odam edi, u. Gapni-ku, qiyvorardi. Gapirganiga nisbatan ko‘p narsa bilishini uning ko‘zlari aytib turardi.
Bir kuni men unga ko‘rgan-kechirganlarim, Hofiz haqida so‘zlab berdim. Axir inson o‘z sirlarini kimgadir ishonib aytishi kerak-ku! Men undan javob tariqasida shunday so‘zlarni eshitdimki, buni hech qachon unutmasam kerak.
— Ha, — dedi u, — turk demaganing shunaqa bo‘ladi. Uni qiymalab tashlagin, o‘shanda ham har bir bo‘lagi alohida yashayveradi. Badanidagi so‘nggi zarragacha jon taslim qilmaydi, bus-butun turk qaysi tomonga harakat qilsa, o‘sha tomonga siljiydi va sudraladi. Cho‘qingan odam esa, bamisoli shisha: uning bir yeriga urganing zahoti chil-chil bo‘linib ketadi. Qani keyin uni bir joyga to‘plab ko‘r-chi?
Petar hazrat, odatda, Chalabiy Hofiz haqidagi hikoyasini shu so‘zlar bilan tamomlardi.
___________
* Chesma – suv quvuri kolonkasi.
* Taxta yeksik – uning bir qaynovi ichida (turkcha).

Rus tilidan Sherali Sokin tarjimasi
“Sharq yulduzi” jurnali, 1990 yil, 10-son