1. БОҒЧАСАРОЙДАН ТОШКЕНТГА САЁҲАТ[1]

Гуржистон – Тифлис – Мирза Ризохон

Туркистон тарафларни зиёрат қилиш анчадан бери кўнглимда эди. Қадим замонларда Бақтрия аталган ерларни – бугунги маданиятнинг илк ўчоғи ўша Самарқанд ва Бухоролар юксалган даврларданоқ жануби-ғарбга Венагача, шимолий-ғарбга Москвагача қўшин-қўшин ёйилган турк баҳодирларининг ота юртларини кўрмоқ, дунёнинг энг буюк подшоҳларидан, жаҳонгирларидан Темур шоҳнинг ватани бўлган қитъани сайру томоша этмоқ тенгсиз маънавий лаззат-ку ахир. Истанг, тарихий жиҳатдан, истанг – этнографик томондан Туркистоннинг ҳар бир қарич ерида неча-неча ёдгорлигу ҳайратли обидаларни учратиш мумкин. Турон ва Эрон, турк ва форс усталарининг муштарак ҳунари ва санъатининг самараси ўлароқ тикланган масжидлару мадрасаларни, тарбиягоҳларни кўриш, ўтмишни бугунга ва бу кунларни мозийга қиёслаш, оврупоча маданияту маишат таъсиридан озода, ўз ҳолларича қолган мусулмон қариндошлар ила дийдорлашиш мен учун катта ибрат ва тушунча беражаги ҳар доим фикримда эди.

Шу йилнинг феврал, яъни чўпур ойида нуроний амир Абдулаҳад[2] ҳазратларининг Боғчасаройга ташриф буюриб, мен ожизларига лутфан кўрсатганлари илтифоти шоҳоналари неча йиллардан бери кўнгилда куюб-кулланиб турган оташни очиқ оловлантириб юборди ва бир оз тадорикдан сўнгра, 10 майда Боғчасаройдан чиқиб, Туркистонга йўл тутдим.

Севастополдан Ботумига ҳеч қийналмасдан ўтиб олдим. Иккинчи Александр номидаги почта кемаси ғоятда улкан ва муҳташам экан. Ҳаво очиқ ва роҳатбахш, денгиз кечалари эса бағоят лазиз эди. Қирқ олти соатлик денгиз йўли ҳаш-паш дегунча ортда қолди.

Ёзнинг шиддатли иссиқлари бошланмасдан туриб бориб-қайтсам дея ният қилганим учун ҳеч ерда тўхтамасликка қарор бергандим, аммо Тифлис ва Боку шаҳарларида бир-икки кун айланиб қолиб кетдим. Жанубий Қафқазда кўриб-эшитганларимни ёзмоқ муродим йўқдир, агар ёзсам-да, диққатга лойиқ, янги бирор нарсани баён этмоғим қийиндир. Фақат шуни ҳам айтиб қўяй, Ботумидан Тифлисга узанган темир йўли атрофидаги хушманзара ерлар Гуржистондаги, дунёдаги энг баракатли, энг латофатли кенгликлар бўлса керак. Кўп ерларни кездим, бироқ Гуржистондагидай тупроғи ҳосилдор ва мевадор, манзараси гўзал ва ярашиқли ерларни оз кўрдим. Йўл бўйи қаёққа қараманг, гоҳ экинзорга, гоҳ ўрмонликка, гоҳ эса боғу боғчали, ям-яшил, улуғвор тоғлар этагидан, даралардан гуриллаб оқа келаётган, бир тегирмонни юритадиган сувларга кўзингиз тушади. Лекин бу сувлардан фойдаланаётган одам жуда оз. Гуржиларнинг энг суюмли, энг кўп эккан экини маккажўхоридир. Турли мевали дарахтлар, пахта, тамаки ва ҳар хил дон-дуну сабзавот экиладиган ерлар фақат маккажўхори билан тўлатилган. То Тифлисгача йўлнинг икки ёни маккажўхори далаларидир. Агарда Гуржистондаги мана шу ер-сувлар бизнинг Қрим мусулмонларида бўлса эдими, барини боғу бўстонга айлантириб, жаҳонни мевага кўмиб юборардилар. Фарангистонни сайру саёҳат этиб, овруполик қавмларнинг ҳунару камолотини кўриб қайтганимдан сўнгра Қримнинг улардан анча орқада қолганини англаб, қаттиқ маъюслангандим. Кап-катта, улуғ Гуржистоннинг маккажўхоридан бошқа экинни билмаслигини кўрарканман, даражаи ҳунар ва камолотда Қрим мусулмонларининг жудаям тубанда эмаслигини мушоҳада қилдим. Кекса отахонларнинг сўзи билан айтганда «Фарангистонни кўриб фикр этдим, Гуржистонни кўриб шукр этдим». Аҳли ҳунар қўлида юз мингларча ҳайвондай хизмат қила оладиган кучга эга муборак сувлар, қаранг-а, улуғ тоғлардан шарқираб тушган сойлару ирмоқлар бекордан-бекор оққанича дунгизга қуйилиб ётибди. Ҳазрати Нуҳ замонидан қолган, қинғир-қийшиқ, хароба, сув тегирмонларидан бўлак бирорта маданият белгиси, бирорта камолот асари кўринмайдир. Ҳолбуки, Гуржистоннинг ҳар бир қарич ери олтинга тенг, бироқ унинг қадрини билган топилмайдир.

Бир оз дам олиш мақсадида Тифлисда икки кун қолдим. Денгизда ёки темирйўлда чарчагандир, дея зинҳор ўйламанг, эски дўстлар билан чақчақлашиб, бир яйрасам, дедим-да.

Кимга қандай билмадим-у, менимча, дўстлар дийдори, хусусан тарбияли, зиёли одамлар билан мулоқот энг гўзал сафолардан биридир. Бугунги замонга қадар мусулмон жамияти орасида билувчи, маълумотли кишилар жуда оз етишди; ана шундай нодири давронлар ҳар шаҳарда бир ёхуд иккитагина мавжудлиги ҳолда, Тифлисда беш, ўн, балки ундан ҳам зиёдадир. Улар турли мактабларда таҳсил олган ва касби камол ҳосил этган, давлат хизматини бажараётган ёшлардан иборатки, агарда бир йиғинда беш-олтиси қатнашса, билингки, бу фақат Тифлисда бўлур. Илми ҳуқуқ ва сиёсатда моҳир Аҳмад[3], табиб-доктор Муҳаммад, муҳандис Салим, ҳарбий мактабни битирган субай ва тўра Али, маориф ва тарбия ишларида танилган Ҳасан ва шунга ўхшаш бир неча фаҳми ўткир, очиқ фикрли катта олимлару мўътабар савдогар афандиларни бир йиғинда учратмоқ, суҳбатлашмоқ уларга хосу мос инсонлар учун нақадар лаззатли ва роҳатбахш эканлигини айтмасам ҳам бўлади.

Бу сўнг йилларда ижтимоий ҳаёт майдонига отилиб чиққан ёшларнинг умумхалқ манфаатини ўйловчи, ҳар ерда ҳар кимга қўлидан келганича ёрдам кўрсатувчи аҳли ғайрат эканликлари жамияти исломия учун фахрли ҳоллардандир.

Бу сафар Тифлисда яна бир дўст орттирдим, оти Қорабоғли. У Русияда таҳсил олганидан кейин Франсияга бориб, Сўрбўн дорилфунунида ўқиб қайтган ёшлардан. Бошқа миллатлар ичида унга ўхшаш ўқиган ва беш-олти тил билганлар кўп бўлганидан алоҳида эътибор беришмайди, лекин бизнинг жамиятимизда шунақа комил таҳсил олганлар орада бир кўринса-да, дарҳол обрўли зотга айланади. Шунинг учун биз ҳам бу қариндошимизнинг борлигидан ифтихор этдик.

Тифлисдаги исломий турмушга равнақ берган Қафқаз уламолари раиси, муфти[4] Ҳусайн афанди Ғойибов[5] билан шайхулислом Мирзаҳасан Тоҳировдир (Яқинда вафот айлади, худо раҳмат қилсин). Шу уламолар соясида бу ўлкалардаги мусулмонларнинг диний илмлари ва ғарбдан кириб келаётган янгича билимлар айрича ривожу равнаққа эришмоқдадир.

Илму фунун ва маорифнинг ожиз бир муҳиби эканлигимдан бундай одамларни кўрмоқ, йиғин ва суҳбатларида қатнашмоқ кўнглимга роҳат, фикримга ойдинлик ва қувват беради, албатта.

Тифлисга йўлим тушган экан, Эрон давлати олиясининг бу ердаги бош кўнсули жаноб Мирза Ризохон[6] зиёратига бормоғим вожиб эди. 10 апрелда «Таржимон»нинг ўн йиллигини қутлаганимизда, жаноб маърифатпар кўнсулнинг юборган табрик телеграммаларига ташаккуримни айтмоқлик бўйнимдаги бир қарз эди.

Тифлисдаги Эрон кўнсулхонаси шаҳарнинг энг гўзал биноларидан бир хос саройдирким, эронча усулда қурилгандир, бўлмалари ораста, кенг меҳмонхоналари Эрон маданиятининг кўркам намунаси, равнақ ва шарқча роҳату ҳузурнинг бир оинаи ҳақиқийси шаклидадир. Мирза Ризохон ўрта ёшли, ғоят келишган одамдир; ҳазрати шавкатли Насриддин шоҳнинг энг маълумотли ва мақоми даражасига энг муносиб, содиқ бандаларидан биридир. Касб айлаган билик ва камолоти, форсча, туркча, русча ва франсузча каби тилларни мукаммал ўргангани ундаги тиришқоқлик ва ғайрат самарасидир, ўз-ўзининг бойлигидир. Мулойимлиги, одамийлиги ва жамиятга маърифату маънавий хушнудлик тарқатгани боис Тифлиснинг ҳокиму ҳарбийлари, мўътабарлари орасида этибор қозонган, шунингдек, бундаги эронликларнинг ҳам меҳру муҳаббатига сазовор нуфузли зотдир. Ўтган йили, ўлат касаллиги тарқалган кунларда, Тифлис бозорларининг ва мусулмонлар яшайдиган маҳаллаларнинг дарҳол тозаланиб, пок сақланишига эришувда Мирза Ризохоннинг бир таклифи ва насиҳатлари кифоя қилганди. Мусулмонларни жаноза ўқиттириб исломий усулда дафн этилиши лозимлиги тўғрисида маҳаллий ҳукуматга берган баёноти, мусулмон хасталар учун ёрдам уюштиргани, ўзи фидокорлик билан шифохона қурдиргани, шаҳардаги мусулмон аҳолига кўрсатган хизмати аллақанча газеталарда мақтаб ёзилганди.

Мажлисларда, жамиятларнинг турли йиғинларида, иона ва хайрия ташаббусларида кўзга кўринган зотлардан, дафтарларга номи биринчилардан бўлиб битиладиган Мирза Ризохон, ҳақиқатан ҳам, Эроннинг замонамиздаги атоқли сиёсатчиларидан биридир.

31 август 1893 (2 рабиул аввал 1311), 29-сон

 

2

Боку шаҳри ва Боку мусулмонлари

17 майда Бокуга келиб, бир дўстимиздан озода ва тинч деб эшитганим учун, «Оврупо» меҳмонхонасига ўрнашдим. Мусофирхонада бир неча ёш жам бўлишиб ожизларини кутиб олишди; яна бир неча киши темир йўл вокзалига бориб, бандаларини изламишлар. Бокуга қайси кун келишимни айтмаган эсам-да, дўстлар ғойибона Тифлисга телеграмма йўллаб, хабар олишипти, фақат телеграммадаги арзимаган янглишлик туфайли вокзалда мен билан учрашмоқ мумкин бўлмади.

Шундайин назокатли ҳурматга лойиқ кўрилмоқни хотиримга ҳам келтирмаганим боис кўп муташаккур ва мутаассир ҳолда эканман, мусофирхонага йиғилган ёшлар махсус бир ерда таом тайёрланганини ва мени ўша ерга олиб боришларини, меҳмонхонадан ҳам бошқа жойга кўчиришларини билдиришди.

Бундайин меҳру эътиборлари учун уларга раҳмат айтиб, шу ерда қолишга изн олдим ва Бокуда неча соат, неча кун қолсам, барча суҳбатларида қатнашишга ваъда бериб, уларнинг кимлар эканлигини-да яқиндан ўрганиб, яна бир карра барчаларидан мамнун бўлиб, тушлик қилгани жўнадик. Ғанизоданинг[7] уйида бандалари учун алоҳида хоналар ва емак тайёрланган эди. Шунақанги дўстона ва нозик муомала ҳамда таомларнинг ниҳоятда лазизлигини, зиёфатдан сўнгра ичилган чой ва қаҳвалар ҳузурини, дастурхон устидаги суҳбатлар сурурини гапириб ўтирмасам ҳам бўлади.

Газетамнинг имкони торлиги учун саёҳатимни муфассал ва кенг баён этолмайман. Фақат кўришганим мусулмонларнинг ҳолати ва уларга оид керакли хусусларни тасвирлаб, изоҳлаб ўтмоқчиман. Шунинг учун ҳам Боку шаҳри ҳақида берадиган маълумотим жуда ҳам қисқадир. Бу шаҳар юнон ва араб жўғрофчиларининг асарларида ёдга олинган макон. У энг эски чоғлардан бери нефт, яъни ермойи ва ер остидан чиққан табиий газларнинг ёниб туриши билан шуҳрат қозонган. Русиянинг босиб олишидан аввал баъзан Эрон ва Усмонли салтанати, кўпинча эса Ширвоншоҳлар ҳукмида эди, 1806 йили генерал Булгаков бошчилигидаги рус қўшинларининг қонли ҳужумлари натижасида истило этилиб, русларнинг мулкига қўшилган. Энг сўнгги ҳокими Ҳусайн Қулихон шаҳар ишғоли куни қочиб кетган.

Хазар денгизи (бошқача номи Каспий ёки Ҳожитархон денгизи) қирғоқларида ярим доира шаклида жойлашган Бокунинг бугунда турли қавмлардан иборат, юз мингдан ортиқ аҳолиси бордир.

Замон ва биноларнинг қурилиши нуқтаи назаридан Боку икки қисмга бўлинади. Бири эски шаҳар, хонлар даврида шаклланган, мусулмон маҳаллаларидан иборат. Иккинчиси янги шаҳардир, у кейинги вақтларда замонавий усулда ва мукаммал сувратда бино этилгандир, асосан руслар, арманилар, мусулмонлар ва бошқаларнинг яшаётган ва тижоратини юритаётган маҳаллалардир.

Эски шаҳарда мусулмонлар салтанати замонидан қолган босиқ, усти ёпилган бозор, жумамасжид ва Хон саройининг қолдиқлари сақланган. Денгизга яқин Қизқалъаси деган жуда катта ва эски минорали қалъа бордир.

Мудофаага ва қарши ҳужум уюштиришга қулайлиги, маҳкамлиги, душман оёғидан эминлиги каби хусусиятларига кўра баъзи тоғ чўққиларини, деворлари ва миноралари мустаҳкам қалъаларни «Қизқалъаси» деб аташ турк милатининг қадимий одатидир. Шу маънода Боку қалъасини ҳам маҳкамлиги кўзда тутилиб, Қиз қалъаси дейилиши ғоят табиийдир.

Шаҳар аҳолисининг ўттиз мингдан ортиғи аҳли шиа мусулмонлардир. Суннийлар оздир. Элнинг барчаси туркий тилда сўзлашадилар, фақат уламоси ва мактаб-мадраса кўрган тужжори форсийга ошинодир. Боку мусулмонларини «ажам», «эроний», «пирсиён» дея ҳам ёзадилар, лекин бунинг турган-битгани янглишдир, чунки булар умуман тил, ирқ ва қиёфа, урф-одат ва анъана жиҳатидан қайнаб чиққан туркдирлар. Аҳли сунний турк бўлгани каби шиа мазҳабидагилар ҳам туркдирлар. Форсийлар ҳам эмас, пирсиёнлар ҳам эмас, чунки уларнинг қадимги ватанлари Эрон эмас, Туркистондир.

Бокуликлар узун бўйли, кучли ва ишлак-меҳнатсевар инсонлардир. Яъни, маърифат ва ҳунарлари ривожланган сари дунёдан мамнун бўлиб яшайдиган одамлардир.

Касб-корда, тирикчилигу меҳнат майдонида Боку турклари анчагина ғайрат ва камолот эгасидирлар. Эрон, Қафқаз, Туркистон ва Русия, яъни тўрт йўл оғзида жойлашганлигидан фойдаланароқ диний ва дунёвий ишлардаги кўп соҳаларда бирмунча тараққийга эришганлари кўрилмоқдадир. Очиқроқ айтсак, улар Русиянинг бошқа шаҳарларида ва унга боғлиқ вилоятларида яшаётган аҳли исломнинг барчасидан илгаридадирлар. Бокудаги қариндошларимиз касбу тижоратда Қозон, Ўринбург, Ҳожитархон туркийларидан ўзиб кетишгани аниқ.

Боку мусулмонлари ичида Ҳазар денгизида уч-беш улкан вопури[8], беш-ўн кемаси бўлган денгиз савдогарлари бордир. Вўлга дарёсида, мусулмонлар орасида бирор вопуру кема соҳибини, бирор тузукроқ қайиқ эгасини учратмадим.

Шундай мусулмонлар ҳам борки, иш ҳажми ва сармояси милйўнлар билан ҳисобланадир. Энг қойил қоладиган жойи шундаки, ермойи ва керосинни қайта ишлаш ва сотиш анчагина маълумотли бўлишни, кимё ва механикани яхши билишни талаб этиши, бунга оид фанлар мадрасаларда ўқитилмаслиги, мусулмонларнинг бу соҳага тиши ўтмаслиги аён бир вазиятда ҳам, диндошларимиз ва элдошларимиз камоли ғайратлари ва заковатлари туфайли неча-неча завўд-фабрикаларга эга бўлибдирлар! Фақат Фарангистонда илми кимё таҳсил этиб қайтган бир мусулмон кимёгарнинг уларнинг жонига оро киргани ҳам ошкор ҳақиқатдир.

Неча замонларнинг бўронлари, ҳукуматларнинг ағдарилишларию алмашинишлари аҳолини бузиб, задалаган эса-да, «Турклар эти чурумас, суяклари қурумас» деган оталар сўзи (мақол)га уйғун ўлароқ, ҳар турли мусибатга чидам ва сабот билан яшаган бу ернинг турклари инқирозларда йўқолиб кетишдан қутула олибдирлар. Аммо бир ёқдан мутаасиблик, бир ёқдан нодонлик халқни ортиқ эзиб, ҳоли ғафлатга дучор этгани учун қўлларидаги молу давлатнинг анчагинасини бой берганлари ҳам маълумдир. Замон тақозосига кўра мусулмонлардан беш-ўн йилларча олдинроқ кўз очган арманилар аҳли исломга оид молу тижоратнинг кўп қисмини эгаллаб, бугунларда Бокуда оғалик қилмоқдадирлар. Бокудаги арманиларга боғлиқ завўд ва фабрикаларнинг барчаси олдинлари тамалдан мусулмонларда эди. Лекин қадр-қийматини билмай қўлдан чиқардилар. Боку арманиси қадим аҳолидан эмас, атрофдан ва кўпи Қорабоғдан келган кўчманчилардир.

Нефт ва керосин савдосида мусулмонлардан биринчиси ва ширкатлар орасида муҳим даражадагиси ҳожи Зайналобиддин[9] ва ўғилларидир. Бир йилда 15 милйўн пуд нефт чиқариб, 4 милйўн пуд керосин ва 40 минг пуд бензин ишлаб чиқаради. Муса Нағиев[10] ва Шамси Асадуллаев[11] завўдлари диққатга сазовордир. Биттаси бир йилда 2 милйўн, иккинчиси 1,5 милйўн пуд керосин ишлаб чиқаришади. Булардан ташқари яна 41 мусулмоннинг тижоратхонаси нефт ва керосин ишлаб чиқаради. Бошқа мол-товар савдоси билан шуғулланадиганлар бойлар ҳам кўпдир.

Ҳожи Зайналобиддин афандини эсладик, шуни ҳам айтиб ўтай. Ҳожи дейилганда, катта ва қалин салла ўраган, узун чопонли, оқсоқол бир одам кўз ўнгингизга келади, шундаймасми? Мен ҳам шунақа ўйлагандим. Тўғри, у инсон ҳожи экан-у, бироқ барча ўйлагандан бошқача экан. У – қора соқолли, бошига қора қалпоқ кийган, камолот ёшидаги бир киши. Салласиз бўлса ҳам каллали одам, боши яхши ва юксак фикрларга тўла, имомликдан узоқ бўлса ҳам саховатли, хайрли ва гўзал ишлари либоси-ла безанган буюкларга яқин зотдир.

У маърифат даврони ютуқларидан, яъни техника, механика ва кимё билимларидан фойдаланиб ҳосил қилинган керосин, бензин каби қорамой за-вўдларини бунёд этибдир, идора ва тараққийда биринчилар даражасига эришибдирки, бу соҳада ундайин бошқа ҳожини учратмадим.

Бундан саккиз йил муқаддам Бокуга илк бор келгандим. Энди саккиз йил ичида мусулмонларнинг анчагина ривожланганини кўриб, жуда хурсанд бўлдим. Фақат мол-давлат ва бойлик борасидагина эмас, балки ақлу фаросатлари, маълумотлари, тушунчалари ҳам юксалибдир. Маиший турмушда, бошқарувда қўллари узайибдир; шаҳар умумий мажлисида, жамиятлар ва ташкилотларда, клубларда мақом ва мавқелари ортибдир; мактаблардаги ўқувчилари, шаҳардаги мактаблари ҳам кўпайибдир, каттайибдир. Гарчи чойхона ва майхоналарга ҳавас зиёдалагини, «матушка»га (фоҳиша)ларга ишқибозлик кучайганини сезган бўлсак ҳам, бу ишларга ортиқча тўхталиб ўтирмаймиз.

9 сентябр 1893 (11 рабиулаввал 1311), 30-сон

 

3

Илк бор Бокуга келганим билан бу иккинчи сафаримни солиштириб, орада ўтган даврда шаҳар анчагина ривожланганини ёзгандим. Биринчи саёҳатимда ҳурматли Сафаралибей Валибейов[12] мен билан бирга эди. Дўстларча йўлимда йўлдошлик, етакчилик қилганди, Қафқаз қитъасининг кўп ерларини бирга кезгандик. У сафардан матлабим аҳолининг аҳволини ўрганмоқ, чиқара бошлаганим газетанинг тарқатилиш масаласини ҳам ҳал этмоқ эди. Шунинг учун ҳам Бокунинг бутун бозорларини айланиб юриб кўргандим; бир-икки юз газетани мажбуран одамлар қўлига тутқазиб қутулсак-да, бирорта холис муштарий тополмагандик.

Тижорат аҳли бизни қўлидан иш келмайдиган, лақма-ландавур дея, уламолар эса, газета-ҳаводисноманинг номиданоқ қўрқиб-ҳуркиб кетиб, биздан қочишганди. Кўришганимиз бир-икки зиёли «образованний» мусулмонлар ҳам бу соҳада бирор вазифа ё мақомни эгалламасдан туриб газетачилик ишига шўнғиганимиздан таажжубда эдилар! Бир воқеани ҳеч унутолмайман, кечагидай ҳамон ёдимда. Ўшанда денгиз қаршисидаги катта кўчада жойлашган бир карвонсаройга йўналдик. Жаноб Сафаралибей йўлбошловчи сифатида олдинда борарди. Бир савдогарнинг дўконига кирдик. Кийим-қиёфатимизга кўра шайх ё сўфи, ёхуд марсиячи-маддоҳ эмаслигимиз зоҳир эди. Дўкондаги қардошлар бизга савол ва мароқ назарини тикканлари ҳолда, Сафаралибей менинг Боғчасаройдан Бокуга келганимни, мусулмонча-туркча газета нашр этаётганимни тушунтирди. Ҳурматли қардошлар бошларини ликиллатиб илтифот кўрсатдилар, аммо нечун Бокуга ва уларнинг карвонсаройига келганимни, мақсаду матлабимни сўроқлаганларича ҳайрон эдилар, яъни газета деган нарсани умуман тушунмасдилар…

Сафаралибей бу ғофил бандаларнинг кўзини очиш учун бир-икки «Таржимон» нусхасини тақдим этиб, газетадан, маърифатдан, адабиётдан нутқ сўйламакка чоғланганча бир-икки оғиз сўз айтиши биланоқ, юз-кўзларини ҳадик қамраган қардошлардан бири шоша-пиша газеталарни рад этди: «Керак эмас!» деди. Балки ҳақли эди, чунки уларга тақдим этилган ёзувли қоғозлар пулдай азиз, кишмишдай лазиз нарса эмасди-да!

Бунақа ҳолатларнинг бир нечасини кўрганим учун фаҳм ва басират дуосини ўқиб, Тангридан ғофилларнинг кўзини очишини тилаб дуо этдим. Аммо Сафаралибей қардошларнинг бу ҳаракатидан ғоятда таъсирларниб, фикрини мендан яширмоқ ниятида, уларга форсчалаб танбеҳ берди – менинг мусофир ва ёт одам эмаслигимни, мўътабар кишиларга ҳурматан бир-икки ҳаводиснома газета ҳадя этганимни, бу совғаларни рад қилиш айб эканлигини уқтирди… Шундан кейин қардошлардан бириси инсофга келиб, очиқчасига хитоб айлади: «Ол ушбу нусхаларни, нечун рад этарсан! Пул-мул сўраётгани йўқ-ку. Чой-пой ўрашга яраб қолар», деди.

Ибратли ери шундаки, бундан саккиз йил олдин «Керак эмас!» ва «Чой-пой ўрашга яраб қолар» дейилган газета нусхаларининг муҳарририни бугунда аҳли Боку ҳурматламоқда, унинг истиқболига чиқмоқда; телеграммалар ёзишмоқда, ҳадялар беришмоқда, меҳмон қилиб эъзозлашмоқда. Саккиз йил оз сана, бу муддатда бунчаликка эришиш фаҳму идрокнинг, тушунчанинг ўсгани эмасми, ахир.

Ҳожи Зайналобиддин афанди ҳақида сўзлагандим, яна у зотга оид баъзи фикрларимни айтиб ўтсам. Чунки бу зот замонанинг энг етук меваси ва намунасидир. Биламизки, айрим тужжор ва савдогарлар кўпчиликка, миллатга хайру саховат кўрсатурлар, умумнинг фойдаси ва манфаатидан сўзлашурлар, миллий маориф ва маданият учун қўлларидан келганича ёрдам ва хизмат кўрсатмоқ истарлар. Булар орасида у Бокунинг «ҳожи»си, биринчисидир. У ўз болаларига етарлича таълим ва тарбия бериш билан бирга яна юзларча ақча сарфлаб, бир неча ёш қардошларни катта мактабларда ўқиттирмоқдадир. Ўн беш минг рубл иона айлаб, Боку вилояти мусулмонлари учун зироат, деҳқончилик мактаби ташкил эттирди. Русияга йўли тушганда ҳам ўқув юртлари ва дорилфунунларда таҳсил кўраётган ёш мусулмон талабалар ҳолидан хабар олиб, уларни рағбатлантирмоқдадир. Шаҳар мажлисида маориф ва маданият ривожи учун пул ажратилишига эришган, бошқа турли йиғинларда ҳам доим таҳсили ҳунар ва камолот ҳақида сўзлаган ҳожи шу зотдир.

Бокуда бу ҳожига йўлдош, фикрдош ва маслакдош бўлган яна бир қанча одамлар бор. Масалан, Муса афанди Нағиев, Шамси Асадуллаев ва бошқалар. Шундай қилиб, маориф ва таҳсил, ислоҳот учун сўзу амалда ғайрат кўрсатаётганлар бор, худога шукр!

Муса афандининг керосин завўдига боргандим. Денгиз қирғоғидаги завўдга қарашли юклама кўпригида унинг юк кемаси буғ чиқарганича мол ортаётган экан…

Шунча машиналар, замонавий янги техникалар, мунча ишчилар ва усталар бир мусулмон тасарруфида ва идорасида ишлаётганини кўриб, ғоятда шодландим. Илгарилари барча қардошларни фақат аравакаш, дурадгор, юкчи-ҳаммол, қарол эшикчи қиёфасида кўравериб кўзи ва кўнгли анча қорарган, эзилган кишига рус, франсуз ва инглиз фабрикаси даражасида буюк бир иш ерининг эгаси мусулмон эканлигини кўрмоқ – неча кунлик очликдан кейин топилган нон каби тотли, лазиз ва азиз туюлиши табиийдир, албатта. Аравакашдан парахўд соҳибига, ҳаммолдан фабрикачига, дурадгордан катта тужжорга айланишдек истеъдоддан маҳрум эмаслигимизга Бокудаги бу юксалишлар исботдир, бу ҳол аҳли ҳамиятга мадору тасаллидир.

Бокуда мен ожизларини кутиб-қаршилаганлар ичида Эрон савдогарларининг тужжорбошиси бир ёш йигит ҳам бор эди. Эрондан келганига бир неча йил бўлибдир, орада бир оз туркча, русча ва франсузча ўрганибдир, китоблар, газеталар ўқиб, бир қадар билик ва тушунчага эришибдир. Шундан хулоса чиқарсак, демак, ҳаётда кўрган-билганимизча ўрганишга ғайрат қилсак, кўп нарсага эришмоқ мумкин экан.

Бокудаги Миллат боғида мусулмонлар билан икки оқшом ҳамсуҳбат бўлганим ҳамон ёдимда. Тифлисда бўлганидек, бу ерда ҳам бир қанча тушунчали, фикрли биродар зиёлиларни, узоқни кўрадиган мўътабар тужжорларни учратдим. Белгияда илми кимё ўқиган мусулмон, Олмонияда тиб илмини ўрганган ёшлар ҳар бир шаҳардаги аҳли ислом орасида жуда оздир. Шунинг учун ҳам бундайин ёшларни бир ерда, хайрли ишлар қилаётган бир жамоат орасида кўрмоқ замон зукколарига бошқача бир кайфият бағишловчи лаззати маънавиядир.

Бокудаги школалар – рус мактаблари ҳам диққатга сазовордир. Муаллимлар бунда ҳам русча, ҳам мусулмонча дарс берадирлар. Таҳсил жадид усулича қурилгани боис бир-икки йилда русча ва мусулмонча лозим маълумот эгалланадир. Тасодифан булардаги имтиҳон кунида қатнашдим. Баракалла, болакайларнинг туркий ва русчада ўқиб-ёзганларини ва таржималарини эшитиб кўриб, ғоятда мамнун бўлдим. Ҳар ернинг школалари шунақа бўлсайди, мусулмонлар мамнуният-ла ўқирдилар. Улар ҳам илм ва маърифат қадрини билурлар. Ўқитувчиларнинг барчаси мусулмондир, туркийни, озарбайжон тилини яхши билган мусулмондир, аҳоли бундан хабардордир, албатта. Мен кўрган бу мактаблар хусусийдир. Улар айрим зиёли мусулмонлар ғайрати билан барпо қилинган, эътибор ва рағбат қозонгандир. Русий ва туркий дарслар берадиган бошланғич мактабларнинг биринчисини Бокуда очган Маҳмуд афанди Ғанизодадир. У зот махсус туркий ўқиш китоби ва луғатчасининг муаллифидирки, ғайратларини табрик этурмиз.

Мусулмон маҳаллаларини кезарканман, бир болалар мактабига дуч келдим ва ичкари кирдим. Ўттиз-қирқ ўқувчиси бор экан. Муаллимдан изн олиб, болаларни имтиҳон этдим. Туркий ва форсийда ўқиб-ёзишларидан, Қуръон қироатларидан мамнун бўлдим. Мактаб эски усулда экан, аммо унинг ҳолатида, тараққийсида муаллимнинг ғайрати кўриниб турарди. Бу мактаб Мирза Хосиб Алиқулиўғлиники. Мирза Хосиб афандини биродарларча қутлаймиз.

Мусофирхонада ёлғиз қолган чоғимда бир одам йўқлаб келди. Қабул эттим. Қиёфатидан бокулик бир мусулмон эканлиги ошкор эди. Чой қуйиб узатдим. Суҳбатлаша бошладик. Бу кишининг оғзидан чиққан сўзлар ва тафтиш йўналишидаги айрим саволларимга берган жавоблари ҳайратимни оширди. Русча ёки франсузча билмагани ва Оврупони кўрмагани ҳолда камоли таҳсил этган бир зот даражасида эди. Эронда тарқалган бобий мазҳаби мансубларининг фаҳму фаросатда ва тафаккурда ажралиб туришларини билганим ва буни ҳам улардандир дея шубҳаланганим учун, очиқчасига бобийларданмисиз дея сўрагандим, «ҳа» дея тасдиқлади. Шундан кейин янада очиқ музокарага киришдик. Бобийлар тўғрисида ундан олган маълумотни алоҳида баён этурман, чунки бобийлар хусусида ҳеч бир хабари бўлмаган шиа ва сунний мусулмонлар кўпдир. Зотан ҳар бобда илму билим жаҳолатдан афзалдир.

18 сентябр 1893 (20 рабиулаввал 1311), 31 сон

 

4

Узунорол-Туркман юрти-Кўктепа

19 май эрталаб Бокудан Узунада-Узунорол сари йўналдим. Туркистон ва Қафқаз қитъалари ўртасида ёйилган Хазар денгизи, яна бир номи билан атасак Ҳожитархон денгизидан ўтишимиз керак эди. Мусофирхонадан йиғиштириниб чиқарканман, ёнимдаги бир-икки дўстим билан кемага етиб келганимда, мен билан хайрлашишга ташриф буюрган бир неча мўътабар кишилар вопурнинг умумий бўлмасида бизни кутишаётган экан. То иккинчи сезгирик берилиб (қўнғироқ чалиниб), кема йўлга чиққунга қадар барчамиз вақтни суҳбат билан хуш ўтказдик.

Хазар денгизи кемалари Қора денгиз кемаларига ўхшаган катта ва мукаммал эмас. Бугун ҳаво ва денгиз жуда тинч бўлгани учун саёҳатимиз роҳатбахш ва осойишта кечди. Эртаси куни эрталабдан Туркман ўлкасининг сап-сариқ қумликларга бурканган қирғоқлари, пасттекисликлари кўзга чалинди. Қай тарафга боқмайлик, фақат қум тепалари кўринади, бирорта ўсган оғоч, бута йўқ… Қуёшда қизиб-ёниб ётган жазирама қумлик. Денгиз соҳилларида тоғлик, ўрмонлик ва ям-яшил боғу бўстонларни кўриб ўрганганим учунми, бу туркман чағалари-қирғоқлари менга оғир таъсир қилди.

Узунорол кўринмасдан олдин катта кемадан кичикроқ кемага ташиндик, чунки бу ерларда денгиз чуқур эмас, улкан кемалар қирғоққа яқинлаша олмайди. Қушлик[13] вақти Узуноролга етиб бордик. Бу ер шаҳар ҳам, қишлоқ ҳам эмас, қумлик ўртасида ёғоч-тахтадан қурилган темирйўл қўналғасидир. Оёғим ерга тегиши биланоқ атрофга боқиб, ҳарбий ва аскарий қонуну одатлар ҳукмрон маконда эканлигимни ҳис этдим. Кема бекатида кўринган қоровуллар, хизматчилар, умуман барча маъмурлар ҳарбийлардир… Узунорол дегани нуқул тахтадан ясалган уйчалар, Русиядан келтирилган молу товарлар ва Туркистондан Русияга юборилаётган пахта тойлари турадиган тахта омборлардан иборат бир работ экан. Узунорол ичида ва атрофида қум ва қумтепалардан бошқа ҳеч нарса кўринмайди. Сув, қудуқ йўқ; кун ерни ёндириб юборай дея қиздириб ётибди. Аҳолиси бир-икки армани, бир-икки гуржи ва бир-икки эронликдан иборат, ҳар бирининг биттадан омбори бор. Денгиз қирғоғида беш-ўнта туркман, белгача сувга кирганларича, қайиқлардан саксовул ўтинини ташишмоқда. Саксовул қумликда ўсадиган, биздаги қинғир-қийшиқ дарахт илдизларини эслатадиган бутадир. Бу тарафларда бундан бошқа ўсимлик ё бута учрамайди, у ҳам қум устида эмас, балки остида етишади, демак жоиздир.

Бекатдан нарсаларимизни темирйўл марказидаги баракка ташидик. Поезд оқшомга яқин жўнармиш. Иссиқ кучли эди, қумлик шунақаям юмшоқки, юрсанг оёқ сувга ботгандай ботиб кетади, одимлаш қийин. Вақтни чой ичиш, денгиз сувида чўмилиш билан ўтказишга мажбур бўлдим. Оқшомга икки соат қолганда вагонлар очилди, тезда чиқиб жойлашдик. Поезд қўзғалди, қумтепалар орасидан, ҳайбатли қум чўллари ичидан ўтувчи темирйўл бўйлаб илгарилай бошладик… Қум, қум, қум… На инсон бор, на ҳайвон! Қиёматдан кейин ёлғиз қолган дунёни эслатадиган бир макон!.. Узуноролдан Қизиларватгача икки юз чақирим темирйўл фақат қумлик ичидан ўтган. Қизиларватдан Байрамали деган ергача эса беш юз Туркман чўлидан бориларкан. Кейин Бухоро чегарасига қадар яна буюк қумлик мавжуд. Бу ёқларда маъмур ва гўзал демоққа арзийдиган ерлар Қизиарватдан Байрамалигача узанган йўл бўлса керак. Аммо бу гўзал ерлар ҳам сувсиз, 20 майдан сўнгра сапсариқ, жазирама қиру чўлга айланаркан.

Узуноролдан Марвга боргунгача, кунчиқарга кетиларкан, Қизиларватдан Қақагача темирйўлнинг ўнг ёғи Эрон тоғлари билан чегаралангандир. Бу тоғлар анча юксак, ўрмонсиз, қоялик ва тошликдир. Энг баланд чўққиларида қор кўринадир. Тоғлардан темирйўлгача узанган кичик-кичик ариқлар бор. Улар атрофида бир-икки туркман овуллари кўзга ташланадир. Ариқсиз ерлар ва темирйўлнинг сўл ёни қоққуруқ, қувраган сувсиз чўлу саҳродирки, бу ерлар фақат эрта кўкламдагина мол ўтлатишга ярар. Овуллар ўн беш-йигирма «юрт» – чодирдан иборат, улар кўпинча «қалъа» ичига тикиладир. Юрт деганлари худди бизнинг Қримдаги болари ини саватларига ўхшаш калтаклардан тўқилиб, устига кигиз ёпиладиган қорауйдир. «Қалъа» деганлари эса, оқ балчиқ-лойдан урилган уч-тўрт аршин[14] баландлигидаги девор билан ўралган тўртбурчак ҳовлидир. Унинг ташқарисида қазилган хандақ ҳам бўлади. Уч-тўрт соатлик йўлдагина битта ариқ ва овул учраганидан Туркман элининг одам яшайдиган ерлари улуғ саҳро ичида митти-митти яшил нуқталар каби таассурот қолдиради. Улар кўзни қувнатади, равшан қилади. Бошқа ерлари ҳаётсиз, бўм-бўш макондир. Бу саҳролар ичида кўзга хуш кўринган нуқтачалар темирйўл марказларидир. Уч-беш йилда пайдо бўлган гўзал-гўзал биночалар, тол ва сарв оғочларидир; гулзорлар, ҳовузлар, булоқлардир. Кўпчилик темирйўл бекатлари денгиз бағридаги яшил, митти оролчаларга ўхшайди. Бироқ бекатдан юз-икки юз одим ўтилиши биланоқ яна саҳро, яна қувраган чўл – иккинчи бир бекатгача мана шу аҳвол. Буларнинг ораси ўттиз-қирқ верст[15] келади. Ортиқча жазирама бир ёндан, ўт пуркаётган саҳро-чўллар бир ёндан жону кўнгилни сиқиб, Қрим ва Доғистон тупроғининг бир қаричи минг олтин эканини эслаганим ҳолда, тағин теваракни, йўлни кўриш учун вагон деразаларига тирмашар эдим… У ерда уч-беш туя, бу ерда беш-ўнта қўй, сал нарида яна бир отлиқ туркман кўринадир… Шу ҳам томоша-да, на чора; ҳеч бир товуш йўқ; фақат вагонларнинг тақатақ-тақатақ қилиб бораётгани, гоҳида ҳуштак чалгани эшитилади холос ва дунёда борлигимиздан дарак беради…

Кўктепа бекатига етганимизни айтишди. Бу ерда туркман мусулмонлари билан генерал Скобелов ўртасида жуда қаттиқ, саваш бўлган. Ўта мустаҳкам, кимса киролмайдиган бир қалъадир-да, деган хаёлда вагондан тушдим… Йўлдан қирқ-эллик одим масофада жойдан тикланган қалъа деворлари кўринди. Кўктепа шу эмиш. Чопиб бориб қалъанинг устига чиқдим. Тўрт-беш десятина[16] қадар кенгликдаги ер экан; атрофига хандақ қазилган, беш аршин баландликдаги девор билан ўралган. Теварак теп-текис ер, кафтдай очиқ кўриниб турадиган текис чўл; на бош-кети, на бурчаги бор. Ёвдан ҳимояланадиган истеҳком қуриш ҳам қийин. Туркманларнинг жуда жасур, баҳодир халқ эканликлари маълум. Аммо тўп ва янгича милтиқлар билан қуролланган ёв аскарига қарши бундайин «қалъа»да омон қолиш мумкинмас. Машҳур Кўктепани кўрдим. Унинг фатҳ қилинганига ҳеч таажжубланмадим. Бунақа қалъани олиш зотан катта иш ҳам эмас. Лекин шу сувсиз чўлларда юриб, ёзнинг жазирамасига ва қишнинг бўронига чидаган солдатга офарин дедим. Кўктепа фатҳининг номи ва шони тўралару бошлиқларнинг эмас, қора аскарга оид бўлса керак. Аслида мен буларни унча билавермайман, аммо шунақа ўйлайман.

26 сентябр 1893 (28 рабиулаввал 1311) 32-сон

 

5

Кўктепадан кейин Ошиқобод (Ашқабат) шаҳрига бордик. Шаҳар ичи ва атрофи боғу боғчалардан иборат бўлганлигидан бу ерда сув мўл-кўл эканлиги маълумдир. Ошиқобод аввалдан туркман «қалъа»ларидан бири бўлган, бугунларда режа ва тартиб билан бино қилинган бир шаҳар сувратидадир. 21 май куни эди. Турли олча ва ўрик мевалари пишган; дон-дунлар ҳам йиғиб олинганди. Бу ерларнинг ёзи бизнинг Қримдагига нисбатан бир ой эрта келаркан.

Шаҳар атрофида қадим замонлардан қолган анчагина харобалар кўзга чалинади. Булар араб меъморчилиги тарзида қурилган иморат харобаларидир; улар ўтган даврларда бу ерлардаги мусулмонча ҳаёт ва маданият бу замондагига қиёсланмайдиган даражада юксак бўлганига гувоҳдир.

Янги рус шаҳри ва кўчманчи туркман қишлоқлари орасида кўзга ташланадиган эски замон шаҳар харобаликлари гўзал нақшли улкан дарвозалар, атрофи очиқ қуббалар ва мозор-мақбаралардан иборатдирки, уларнинг маънавий тил ила кўнгил ва ақлга хитобан сўйлаганлари аҳволдан ғоятда таъсирлангандим. Маданияти исломиянинг бу тарафларда сўнгани, русларнинг таъсирида янги маданият яралгани, бу икки маданият орасида бадавий туркманларнинг бошибўш-саргардон турмуш кечираётганлари барча ерга, қирлару чўлларга чизилгандай кўзимга кўриниб турарди.

Ошиқободдан кейин анчагина обод Қақа, Тажан ва Марв деган ерлар ва бекатлардан ўтдик. Байрамалидан сўнгра темирйўл яна қум денгизига кириб, то Бухоро чегараси ва Амударёга боргунгача чамаси икки юз верстча мудҳиш ва қўрқинч бир саҳродан кечаркан.

Ҳазар денгизидан ушбу қум саҳросига келгунгача Хазарорти (Закаспий) вилояти, яъни Туркман юрти ва далалари, бўзқирлари саккиз юз верст қадар узаниб ётибдир. Тупроғи яхши эса-да, оқар сувлар, дарёлар бўлмагани учун кўп ерлар обод эмас, қаровсиз бир ҳолатдадир. Чунки бу тарафларда ёзда ёмғир ёғмайдир, ёғса ҳам сепалаб ўтиб кетадир. Эрон томонидаги тоғлардан баъзи кичик-кичик ирмоқлар оқиб келадир, бироқ вилоятдаги юзда бир ерни суғоришга ҳам етмайдир. Сувсиз эса бу ерларда ҳеч нарса қилиб бўлмайдир. Агарда булоқлар ва қудуқларга бирмунча хазиналар сарф этилурса, мавжуд сувлар ва ариқларни ақлу тадбир бирла идора қилинурса, суғориладиган ҳамда обод ерлар янада кўпайиши маълум эса-да, аксарият назаридан қараганда, бу катта вилоятнинг бўм-бўш чўл, дала ва саҳро сувратидан чиқолмаслиги аёндир. Маърифати инсония, замонавий билим қандай кучга эгалигини биламиз. Узоқлардан сув келтирилса ёки ер тубида сув бор эса, юқори чиқар, аммо айни замонда сув бўлмагач, нима ҳам қилиш мумкин…

Бизнингча, Туркманиё вилоят эмас, фақат бир йўлдир, ўтиб кетиладиган йўлдир. Йўловчилар учун ейишга ош, ичишга сув ҳам топиладир, аммо у ҳам ҳисобли, ўтган-кетганларга аранг етадир холос. Ҳарбий ва сиёсий нуқтаи назардан эса ўта муҳим макондир. Туркманиёда жойлашган Русия эндиликда Эрон, Афғонистон ва Ҳиндистон атрофидадир, десак ҳам бўладир.

1892 йилда ўтказилган аҳоли рўйхатига, нуфус дафтарларига кўра, умум Туркманиё аҳолиси 276.709 та жон экандир. Булардан 254.922 таси ерли, 21.287 таси эса келгинди халқдир. Миллати жиҳатидан туркманлар 210.518 жон, қирғиз (қозоқ)лар 44.404 жон, эронлик ва қафқазликлар 9.412 жон, руслар 6.762 жон, арманилар 3.384 жон ва бошқа турли элатлар эса 2.224 жон дея ҳисобга олингандир. Аскар бу саноққа киритилмаган.

Руслар аксар ҳолда шаҳарларда ва темирйўл бўйида, баъзилари денгиз қирғоғида балиқчилик қилиб кун кечирадирлар. Русиядан кўчиб келган рус мужик-деҳқонлар эса Ошиқобод ва Марв уездида ўзларига бир-икки қишлоқ қуриб, ерлашиб олишган.

Қадим замонларда бу вилоятда жуда кўп аҳоли яшагани тарихларда ёзиқликдир. Аммо чуқурроқ ўйлаб, текшириб кўрилса, ўша «жуда кўп» бизнинг тушунчамиздаги «кўп» эмаслиги англашиладир. Ўтмишда кўпайган аҳоли, бизнингча, турли ўзгаришлар ва урушлар сабабли йўқолган бўлса, улардан маконлари ва ҳаётларининг ёдгори сифатида харобалар қолажакдир. Ана шу харобаларга кўра аҳолининг сони қиёс қилинадир. Зотан бу ерларда ҳам харобаликлар, бузилган шаҳарлар, қалъалар, тўлган ё қуриган сув ариқларининг ўрни йўқ эмас, бор; буларнинг катталиги ва кенглиги, миқдори ҳисобга олинганида, қанча одамга макон бўлганини билиш мумкин. Байрамалидаги эски шаҳар харобалари ёдгорликлар ичида энг каттасидир. Буни қиёсан ҳисоб-китоб қилсак, масала ҳал этиладир. Бу харобалар ўрни Бухорои шариф майдонининг ярмича келишини кўзда тутсак, бунда яшаган инсонлар нуфуси, ривоятдаги каби юз мингларча, фалонларча эмаслиги зоҳир бўлур. Ҳаёт ва ободонлик учун энг керакли нарса сувдир, ана шу нарса бу масканда бурунларда ҳам йўқ эди. Сув оз ерда аҳолининг кўп миқёсда яшаши эса. Шу боис бу борадаги эски ривоятларга танқидий кўз билан қараб, мантиқан хулоса чиқармоқ яхшидир.

Афсуски, туркманларнинг олим кишилари жуда оз, аҳоли орасида ҳам саводлиси, ўқиб-ёзадигани кам топиладир. Ҳа, бу ҳолнинг сабаби бадавийликдир, кўчманчиликдир. Бутун Фарангистон қадар кенг бу ўлкада, вилоятдаги расмий маълумотга кўра, 135 та мактаб ва бешта арабий мадраса бор, холос. Икки юз эллик мингли мусулмон аҳоли учун бу рақамлар ҳеч нарса демакдир. Айтишларича, баъзи ерларда уч-бешта қишлоқ учун фақат биттагина мулла мавжуд эмиш.

Туркманларнинг ахлоқига келсак, уларнинг меҳмонсевар, дастурхонлари доим очиқ, сўзида турадиган, муомалада тўғри ва ҳар қанақа ҳолатда жасоратли ва юракли эканликлари кўпчилик тарафидан тасдиқ этилмишдир.

Туркман молларидан хорижликларга мақбули фақат гилам, полос ва акба – катта гиламдир. Ҳақиқатан ҳам, туркман гиламлари жуда чиройлидир. Биринчи даражадаги чопағон ва машҳур туркман отлари ва арғумоқлари тобора озаяётганини камоли афсус ила таъкидлашни истардим. Уруш, олмон ё таламон йўқ, вилоят бўйлаб темирйўл арабалари учмоқда, аммо у нодир отлар камайгандан камайиб бормоқда…

Чопағон отларга ҳожат ҳам қолмади. Ҳожати йўқ, ишга ярамас ҳар нарсанинг бора-бора озайиб, йўқолиб кетиши эса табиий бир ҳолдир.

Марвдан Чоржўйгача кекса бир туркман билан йўлдош бўлдим. У менга Марвдаги аҳволдан сўйлади, шунингдек, яқинда маслаҳатли иш юзасидан, бир тужжор ва савдогар сифатида Ошиқободдан келиб-қайтган мингбоши (полковник) Алихонов билан юзбоши (капитан) Назаров жанобларини танишини ҳам айтди. Диққатимни тортган яна бир гапи шуки, шу замонда вафот этган авлиёдан бириси, рус келмасдан бурун уларнинг келишини аҳолига баён ва маълум қилганидир. Марвга кўмилган ана шу авлиёнинг тағин айтган анча гаплари бор экан-у аммо чол менга сўйлаб бермади…

Ўша гаплардан ҳикоя қиласанми, дея сўрасам, гапни гилам ва полосга буриб, оласанми-йўқми дея саволга тутди. Савдогар эмасман, дедим. Сен ўрис тўрамисан, деди. Йўқ, ёзувчиман, дедим. Нимани ёзасан, деди. Газетага ёзиб чиқараман, дедим. Газета нима, деди. Жарида, дедим. Жариданг нимаси, деди. ҳодисаномадир, дедим. У нимаси, деди. Рўзномадир, дедим… Шунақа гаплашиб ўтирдигу, бироқ ким эканлигимни унга англата олмадим. Туркманларнинг ўйлашича, хориждан бу томонларга келганлар икки турли бўлади: бири рус тўраси, бошқаси гилам ва полос олувчи тужжор.

4 октябр 1893 (6 рабиулаввал 1311), 33-сон

 

6

Туркман вилояти билан Бухоро ҳудуди орасида икки юз верст қум саҳроси мавжуд, темирйўл шу чўлдан ўтади. На инсон, на ҳайвон, на сув бор. Қуш учмас қумликдан ва қумтепалардан, ўба-ўтовлардан бошқа ҳеч нарса йўқ бир ёбондир. Ушбу қум денгизи ичида темирйўл қурилгани ва истанса(бекат)ларда одам яшагани тааажжубли ҳолдир! Нечун ажабланмайлик, ахир бирор оғоч, бута, ўт ҳам ўсмаган, ичар сувларини ҳам узоқдан машина ва аробаларда ташиб келтириб, ёндирувчи жазирамада яшаб турсалар… Туркманиё темирйўлининг мутлақо сувсиз бекатлари борлиги учун бутун йўл бўйи қатнайдиган сув ташиш воситалари мавжуд.

Бир-икки соат бу қум уммонини томоша қиларканман, баъзи ерларда қачондир ўлган туялар суягидан бошқа нарса кўзга чалинмагач, зерикдим, куннинг иссиғидан бўғриққан ҳолда вагон деразасидан узоқлашдим. Газета ё китоб ўқишга уннадим, аммо бу ҳам бўлмади. Ўйларимга кўмилиб, шу билан овундим…

Ушбу йўл қурилмасдан аввал инсонлар бу саҳрони туялар билан кечиб ўтишаркан, молу товарларни ҳам туяларда ташишаркан. Саккиз-ўн кунлаб шу қумтепалару шу жаҳаннамий жазирамада қолиб кетишаркан. Темирйўл ва маърифат, маданият қандайин буюк саодат эмишки, бу мудҳиш ва қўрқинчли саҳродан эндиликда инсонлар ўн беш-ўн олти соатдаёқ ўтиб кетишмоқда. Эроннинг баъзи шоҳлари, Бухоронинг айрим хонлари ва булардан олдин ўтган ислом мужоҳидлари бу қумлардан аскарлар билан ўтиб, аллақанча уруш қилибдирлар. Бугунги осон йўллар ва замонавий қулайликлар бўлмаган бир вазиятда бунчалар улкан ғайрат ва ҳиммат кўрсатганларини қиёсан англашимиз мумкин. Баданлари этдан эмас, тошдан экан-да!

Туш бўлай деган бир пайтда, вагон деразасидан боқарканман, юзимга иссиқ шамол урилаётган эса-да, узоқдан яшил бир манзара кўринди… Амударёга яқинлашяпмиз, дейишди. Ҳақиқатан ҳам, беш-ўн дақиқадан кейин қумлик бирданига тугаб, вагонларимиз икки ёни кўм-кўк боғу бўстонлар орасига кирди. Сариқ қумлар ортда қолганди. Янги бир дунёга келгандек кўнглимиз нурларга тўлди, латиф бир вилоят бағрида эдик. Атроф дон-дун далалари, мевали боғлар, теракзорлар ва толзорлар, шарқираб оқаётган ариқлар билан безанган эди. Бу яшиллик орасида пахсали иморатлар, қалъалар, қишлоқлар, қўрғону қўрғончалар… Қумликда жисму жонларни босган қоронғилик ғуборлари тарқалиб, кўнгиллар очилиб яйрашди. Йўлнинг икки тарафини томоша қилиб, кўзлар тўймасди. Бу гўзал ерлар Бухоро хонлигининг Чоржўй беклигига мансуб экан. Бу боғу роғлар охирида, Амударё қирғоғида темирйўл бекати ва Чоржўй шаҳри бор. Темирйўл бекати жуда олағовур бўларкан. Рус тўралари ва аскарлари, Бухоро, Эрон, Туркманиё ва Қафқаз одамлари қоришиқ гавжум макон. Йўловчиларни кўришга тўпланган бекорчилар ҳам бор. Биз ҳам уларнинг аҳволини кўрдик. Бухоро аҳолиси умуман саллали бўлиб, қалпоқ ва бошқа бош кийимларга рағбатсиз эканлигини шу ерларда англадим. Бу бекатдан жўнаб, Амударё кўпригидан ўтдик. Бу кўприк тахтадан ясалган. Бўйи етти верст. Тагидан шиддат-ла оқаётган Амударё суви сариқ ва лойқадир. Қайнаб-қайнаб оқмоқда. «Сувлар подшоси» дейилгани тўғри экан, шунга лойиқ улкан дарё, суви тотли. Чуқурлиги ерига кўра икки-уч аршиндан тўрт-беш аршинга қадардир. Устида катта-катта қайиқлару улкан вопур кемалар ҳам сузиб турибдир.

Чоржўй вилояти ва Бухоронинг бошқа баъзи ерлари, Амударёдан чиқарилган сувлар ва ариқлар билан обод бўладир. Нил дарёси каби Амударё ҳам, ўзи билан бирга унумдор тупроқ ташиб келтиргани учун кўп баракатлидир. Фақат сув жуда кўп бўлса ҳам, тошиб-босган ерлар оз. Шундай қилиб, кўприкдан ўтиб, Фароб деган темирйўл бекатига келишимиз биланоқ яна қумлик кўринди. Булар Бухоронинг Қоракўл вилояти қумларидирки, дунёда машҳур қоракўл терилари шу қумликларда боқилган қўйу қўзиларга оиддир. Фаробдан Бухоройи шариф темирйўл бекатига боргунгача баъзи ерлар қумлик ва тақир чўлдир. Бу маконда умуман боғ-роғларнинг йўқлиги эса, бу ёқларга Амударёдан сув чиқмаслиги ва Зарафшон сувининг деярли етиб келмаслигидандир. Шуниси ҳам афсусланарлики, Қоракўл қумлари шамол таъсирида қўзғолиб-учиб, тобора Бухоронинг обод ерларини ҳам босаётган эмиш.

Вақт тушдан оққанда Бухоро темирйўл бекатига етиб келдик. Бухоро бу ердан ўн бир верст четдадир. Бекатни режа ва рус услубига кўра қурилаётган кичик шаҳарча дейиш мумкин. Русия кўнсули мана шу янги Бухорода туради. Оврупоча мусофирхона ҳам бор экан. Хўжайини гуржи. Шу мусофирхонага тушдим.

Эртаси кун кўнсул жанобларининг зиёратига бордим, бироқ учратолмадим. Лессар[17] жаноблари Русиядан қайтмаган, вакил жаноб Клем эса, Бухорога кетган эканлар. Янги шаҳар ва унинг атрофини томоша қилиб, анчагина вақт ўткардим. Кейин эса жаноб Клем билан кўришдим, ким эканлигимни, бу ёқларга зиёратга келганимни билдирдим. У учрашувимиздан мамнун бўлганини айтди ва Бухоро маъмурларига мен ҳақимда хабар беришини лутфан баён этди. Кўнсул ёрдамчиси Василий ўскарович Клем туркий ва форсий билган бир маъмурдир. Ҳар жиҳатдан маълумоти етукдир, хусусан муомаласи, феълу таъбининг ўта нозик ва ёқимлилиги боис бундаги мақому даражасига ниҳоятда муносиб одамдир. Мен аллақанча кўнсулларни кўрдим, бари ваҳший кимсалар эди. Лекин Василий Ўскарович каби маданиятли маъмурни, ғарблик зиёлини, шарқча назокат соҳибини кўрмаган эдим. Суҳбатимиздан бағоят лаззат олдим.

Темирйўл бекати ва Бухоро орасида ўн бир верстлик чиройли тош йўл қурилибдир. Бу яхшилик жаноби олий Абдулаҳадхоннинг[18] халқпарварлиги самарасидир. Файтон киралаб, шаҳарга жўнадим.

Бухоройи шариф тевараги боғу бўстон билан ўралган текисликдаги гўзал бир шаҳардир. Атрофи юксак ва қалин девор билан ўралган қалъадир. Темир билан қопланган катта дарвозалардан шаҳарга кириладир. Улар оқшомдан сўнгра бекитиладир. Кечаси кирган-чиққанлар алоҳида сўроқ-саволга тутилиб, сўнгра йўл очиладир. Русия фуқаролари учун дарвозалар ҳар вақт очиқдир. Лекин Бухоро фуқароси оқшомдан кейин шаҳарга кириб-чиқмайдир, қадимдан одат шундайдир.

Шаҳардаги уйлар асосан бир қаватлидир ва пахсадан тиклангандир. Фақат айрим карвонсаройлар, мадрасалар ва масжидлар тошдан ва ғиштдан бино қилингандир. Шаҳар ичида боғу роғлар, майдонлар кенг эмас, бозорлару кўчалар жуда тор. Ҳар ким қалъа ичида яшашни истагани учун шаҳар ўта тиқилинч, ер ва уйлар қиммат.

Шаҳарга киришим биланоқ тўппа-тўғри ҳукумат марказига, аркка қараб йўналдим. Хон жаноби олийлари вилоят айлангани чиққанлари учун Бухоро ҳукуматини қушбеги, яъни бош вазир бошқараётган эди. Хукумат шаҳар ўртасидаги юксак бир тепада, муҳофазаси ва маҳкамлиги соғлом, ички қалъа шаклидаги аркда жойлашганди. Арк жудаям баланд, қалин қалъа девори билан ўралган. Салтанат дарвозасида қоровуллар ва бир неча маъмурлар мавжуд. Йўл кўрсатувчи бир маъмур билан бирга дарвозадан ичкари кириб, юқорига чиқдик. Бир неча жой бизга қоровул аскар ёнидан ўтдик, улар салом ила расман ҳурмат кўрсатдиларки, барчаларига ташаккур айтаман. Девонхонага етиб боришимиз биланоқ, дарҳол менинг кимлигимни ва не мақсадда келганимни қушбеги жанобларига билдирмоқ учун ичкарига махсус одам йўлланди. Ҳалиги одам қайтиб чиқиб: «Марҳамат қилингиз, кирингиз», деганидан кейин ичкаридаги ҳовли томон одим отдим. Икки тарафимда, қўлларида пақир, бир неча ходим йўлимга сув сепмоқда эди. Тўғриси, ҳаво жуда иссиқ. Бунақа бошни қайнатиб юборадиган жазирама кунда меҳмоннинг йўлига сув сепмоқ бағоят яхши, ёқимли одатдир, анъанадир. Бундайин иссиқ вилоятларда, иқлимларда сув энг катта ҳадя, энг керакли нарса эканлиги ҳам маълум зотан. Бир неча саллали, чопонли ва белларига кумуш қуроллар таққан ходимлар ҳамроҳлигида девонхонага кирдим.

14 октябр 1893 (16 рабиулаввал 1311) 34-сон

7

Саодатли қушбеги Жонмирза ҳазратлари оврупоча безатилган дастурхон бошида, оёқ устида турганлари ҳолда илтифот ила саломимга алик олганларидан сўнгра мени ўтиришга таклиф этдилар. Дастурхон бухороча одатга кўра турли ширинликлар, ҳўлу қуруқ мевалар билан тўла бўлиб, барча ноз-неъмат бандаларига тақдим этилди. Вазир жанобларининг уст кийимлари қимматбаҳо ҳинд матосидан тикилганди. Қирқ беш-қирқ олтиларга кирган саодатманд вазир жаноблари барваста, қора соқолли, бағоят чиройли қиёфадаги бир одамдир. Қушбеги ҳазратлари чой ва сигара келтиришларини буюргандан кейин, мендан йўлга, саёҳатимга ва Русияга оид айрим саволлар сўрадилар. Муносиб жавобларни айтдим. Кўксимдаги Бухоройи шариф Олтин Нишонига кўзлари тушиб, қайда эҳсон бўлганига қизиқдилар. Жаноби олий Абдулаҳадхон Боғчасаройга ташриф буюрганларида, менга онҳазрат бирла у ерда ва Севастўпўлда кўришмак муясссар бўлганини ва у замон нишон эҳсон этилганини сўйладим. Қушбеги жаноблари мени табрикладилар.

Жаноб қушбеги Русия подшоҳи тарафидан ўзларига ҳадя қилинган олтин қинли қилич ва катта нишонни менга кўрсатганларида, мен ҳам у зотни табриклаб, Бухоро хони ва Русия подшосининг соғу саломатликларини тилаб дуо этдим.

Чой ичилди. Сўнгра тушлик емаклар келтирилди. Суҳбат асносида гапдан гап чиқиб, қушбеги жаноблари давлат иши юзасидан Петербургга бориб қайтганларини ва Русия ўлкасининг анчагина ерларини кўрганликларини баён айлаб, мендан ҳам Қрим ва Қафқаз вилоятларининг ҳолу аҳволини сўрадилар.

Ош еганимиздан кейин яна чой ичдик. Шунда жаноб қушбеги Бухоройи шарифда қолган муддатим қадар расман меҳмон қилинажагимни баён этдилар. Мен кичкинагина одам эканлигимни ва бунчалар буюк рағбату диққатга лойиқ эмаслигимни ифодалар эканман, жаноб қушбеги ғоят адабли ва нозик иборалар билан кўнглимни кўтариб, шундай дедилар: «Сиз дунёнинг тўрт тарафинда маълум одамсиз; Хон жаноби олийлари ҳам сизга илтифот кўрсатибдирлар; Бухорога келганингиз ҳолда, ҳа-да, бизга меҳмон бўлмоғингиз бағоят муносибдир!» Ташаккур айтиб, сўзларини қабул этмоқдан бошқа чорам қолмади ва дарҳол:

– Раҳмат, раҳмат… Жаноби олий соғ бўлсинлар!–дедим.

– Таассуфки, жаноби олий шаҳарда эмаслар… Аммо мен бугуноқ онҳазратга сизнинг келганингиз хабарини еткарурман, – деди жаноб қушбеги.

Бу муносабатдан қувониб, жанобга таъзим қилдим ва:

– Имкони бўлса, зоти олийларини кўрмак ва шоҳона илтифотлари учун ташаккуримни изҳор этмак орзусидаман,–дедим.

– Ҳа, кўришмагингиз мақбулдир; бу муродингизни ҳам зоти олийларига ёзарман,– деди жаноб қушбеги.

Бухорода яшаб туришимга тайин қилинган ерга ва баъзи катта амалдорлар ҳузурига олиб бориш учун махсус одам белгилагандан кейин жаноб қушбеги билан хайрлашиб, ташқари чиқдик.

Ўша куни хазиначи Останақул парвоначи ва шайхулислом мақомидаги қозикалон тақсирларни зиёрат этдим. Хоннинг ушбу икки олий мансабдори тарафидан ғоят гўзал муомала, чойлар, зиёфатлар ила сийланганимдан мамнун бўлдим. Сўнгра Бухоронинг чорси-бозорларини айланиб, турар жойим дея белгиланган Элчихона деган маҳаллага келдим. Нарсаларимни ҳам шу ерга келтиришди.

Парвоначи (вазир муовини) жуда ёш ва фаҳми ўткир одамдир. Бухоронинг молия бошқаруви ва хазинанинг ҳисоб-китоби унинг қўлида.

Қозикалон эса, оқ соқолли, мулойим чеҳрали бир уламодир. Бир кўришдаёқ бу одамни ёқтириб қолдим. Бир оз суҳбатлашишим биланоқ унинг кўп тафаккурли, фаҳми майдон зот эканлигини англадим. Қозикалон Бухоройи шарифнинг қозисидир, шунингдек, диний ишлар раисидир, яъни Истанбул шайхулисломи мақомидадир.

Қушбеги умумий бошқарувни назорат этади ва ҳар қанақа хусусий ишларни аризага кўра, баъзиларини ўзи ҳал қилгани ҳолда айрим муҳимларини жаноби олийлари ҳукмига юборади. Жаноби олийлари Бухорода бўлмаган пайтларда саройда, махсус доирада яшаб туради.

21 октябр 1893 (23 рабиулохир 1311), 35-сон

 

8

Бухоройи шарифда иқоматим учун тайинланган Элчихона деган ер зоти шоҳоналарига оид маскан эди. Шу ернинг маҳаллий усули ила қурилган каттагина сарой; у мустаҳкам деворлар билан иккига бўлинган; бири менга айрилибдир. Алоҳида ҳовлига кириб, тўрт хонани эгалладим. Хоналардан бири дам олиш, бири емак, бири таҳорат ва бири намоз ўқиш учун мўлжалланган. Барча хоналар ўзига хос, нақшли ва гиламлар билан безатилган. Айниқса, ётоқхона ва емакхона зиёда зийнатли эди. Бўртма устунлар, сеҳрли нақшлар ўйилган ганж деворлар, улардаги ғоят гўзал ёзувлар, ерга тўшалган, ёниб турган катта гиламлар бу маконга жуда ярашган эди. Хоналар ичида энг кенги ошхона бўлиб, ўртасида доим дастурхон ёзиқлиғ эди. Дастурхон усти Бухоронинг шириндан шакар ҳўлу қуруқ мевалари билан тўла эди ва ҳар куни янгиларига алмаштириб туриларди. Мен билан кўришгани келганларни шу хонада кутиб олар, зоти олийларининг сояи шоҳоналари боис уларни бундаги ноз-неъматлар билан сийлардим. Ҳар куни жаноб қушбеги ва хазиначи ҳолу хотиримни сўраб туришар, камтарин қулингиз эса йўқлаган маъмурларни бу муҳташам хонада қабул айлаб, суҳбатларига мушарраф бўлмоқда эдим.

Ётоқ хонасида бухороча усулда ишланган тахта каравот бор, ундаги кўрпа, тўшак, ёстиқ – барчаси қимматбаҳо ипу ипакдан тикилган. Меҳмондорим – ҳожи Шариф жуда яхши одам. Ундан бошқа яна икки хизматчи ва бир ошпаз ҳам менга бириктирилган эдики, агарда кунига юзта меҳмон мени йўқлаб келса-да, уларга чой-нон қўйиб, ош пишириб беришга тайёр ва ҳаваслик эдилар. Булар учун, албатта, жаноби олий хон ҳазратларига мингдан-минг раҳмат дейман. Камина ожизлари каби бир қаламкашга мунчалар рағбат этганлари бутун аҳли қалам учун ифтихордир. Шаҳарни кўриш ва атрофдаги бошқа ерларни зиёрат этмоқ учун тўрт отли катта бир файтон-арава, тўртта аравакаш ва бир мирохўр ҳам тайинланган эди. Бу ернинг одатига кўра, аравакаш файтонга чиқмас экан; тўрт от жуфт-жуфт ҳолда чопавераркан, ҳар бирини биттадан аравакаш миниб оларкан; мирохўр эса олдинда йўл очиб бораркан.

Менга ажратилган меҳмонхонада камоли кайфу роҳат ила тўрт кунни кечирдим. Ҳар куни уч-тўрт марта чой ва икки бор овқат бериларди. Эрталаб ва оқшом вақти дастурхонга катта косаларда шўрва тортиларди; қовурилган яримта қўй эти ва жизза келтириларди; йигирма кишилик палов, сутли ош билан сийланардик. Лимонад десам ўнларча шиша, музқаймоқ истасам, бир қишлоққа етадиган улкан товоқда ҳозиру нозир қилишарди. Хон дастурхони деб буни айтадилар, барчаси учун жону дилдан ташаккур дейман.

Оқшомлари ҳовлида фанорлар, уйлар ичида шамлар ва чироғлар ёқтирилган маҳалда атроф янада бошқача чирой касб этади. Кундузгига нисбатан оқшомлари анча салқин бўлганидан ҳовлига стол қўйдириб, чой ичардим. Кейин, уйқуга ётар олдидан, хонадаги тахта каравотни ҳовлига олиб чиқдириб, Бухоронинг тиниқ, булутсиз осмонида порлаган юлдузларни томоша қилиб, «Минг бир кеча» эртакларини эслаб, масъудона уйқуга толардим.

Бухоро бозорлари жудаям каттадир. Барчасининг усти ёпиқ, тонгдан шомгача ниҳоятда гавжум. Чорсу тўла инсон ва буларга аралаш-қуралаш ҳолда икки гупчакли улкан аравалару қатор-қатор туялар, минилган ёки юкли эшаклар сув мисоли оқиб ётади. Дўконлар кичик-кичик, ердан шифтгача лиқ-лиқ молу мато. Бухоро бозорларида Русия, Бухоро, Туркистон ашёларидан ҳар турлиси ва Хитой, Эрон, Ҳиндистон ва инглиз давлатларидан келтирилган анвойи товарлар сотилмоқдадир. Бозорлар орасида алоҳида карвонсаройлар бор, улар ҳам молу меҳмонга тўп-тўладир. Бухоро бозорларига бир бор назар ташланса, унинг Туркистон ўлкасида энг биринчи маҳаллий савдо-сотиқ маскани экани аён бўладир.

Оқшом қўнаркан, барча бозор бўшаб, ҳар ким уй-уйига кетади. Фақат қоровуллар қолади. Кундузги гавжумлик ва тўс-тўполон ўз ўрнини кечанинг ёлғизлиги ва сокинлигига топширадир; яъни оқшомдан сўнгра бу бозор ва карвонсаройларда кечикиб қолган бир-икки мусофирдан бошқа инсон учрамайдир.

29 октябр 1893 (2 жумадулаввал 1311) 36-сон

 

9

Бухорода Русиянинг мукаммал фолият юритадиган пўчта ва телеграфхонаси бор. Маъмурлари русдир, аммо пўчтахона харажатидан ортиқ ҳисобдаги ақча ойма-ой Бухоро хазинасига топшириладир. Янги маданий қурилишлардан бу ерда дорихона ва шифохона мавжудлигини айтишимиз керак. Жаноби олий хон ҳазратларининг шифохонага ҳиммат ва назорати алоҳидадир. Воқеан бунда табиблар ва табибалар томонидан бечоралар ва хастаҳолларга ёрдам кўрсатилмоқдадир.

Бухоройи шарифнинг масжидлари жуда катта ва ўзига хос услубда қурилган, менимча, улар Истанбулдаги султонлар бино этдирган жомелар қадар бўлмаса-да, мадрасалари Истанбул мадрасаларидан улкан ва мукаммалдир. Кўпчилик мадрасалар уч-тўрт юз йиллик ёдгорликлардан бўлиб, уч-тўрт қаватлик ва тошу ғиштдан қурилган бинолардир. Қиш пайтлари, ўқиш маҳали бу мадрасаларда умуман ўн-ўн икки минг талаба таҳсил оларкан. Мен келган пайт ёз ўртаси бўлгани учун мадрасалар бўш эди. Шунга қарамасдан, бир қатор мадрасаларни кириб кўрдим ва бир-икки талаба билан суҳбатлашдим.

Мадрасаларнинг барчасида ўқитиш эски усулда, яъни арабий илмлар ва адабиёт ўқитилади холос. Таълим-тарбия форс тилидадир. Туркча дарс берилмайдир. Бошланғич мактаблардан ҳам бир-иккитасини кўрдим.

Бизнинг маҳаллий мактаблардаги каби алифбо, ҳафтияк, каломи қадим ўқитиладир. Шогирдларнинг ҳар бири бошқа-бошқа сабоқ ва дарс ила машғулдир. Бу ерда усули жадида, яъни янги усулда ўқитиш йўқ, фунуни ақлиядан, турли фанлардан дарс берилмайдир.

Бухоро уламосининг раиси, саодатли қозикалон афанди билан илк кўришганимиздаёқ биз тарафларда тарқалган усули жадида, яъни янги ўқитиш борасида, олти ойда ўқиш-ёзишни ўрганилаётгани хусусида сўйлаб, «Хўжайи сиб-ён» (болалар мураббийси) дарслигимни ҳадя айладим. У зот нима демоқчилигимни, масалани дарҳол фаҳм этиб, бу ишнинг хайрли натижасини мулоҳаза қилароқ: «Бу каби алифбо форсийда бўлса, бу ерларда янада рағбат-ла қаршиланарди» дедилар. Аммо бандаларини авф этсинлар, мен туркча алифбо барчасидан кўра кўпроқ фойдалидир, деб ўйлайман, чунки Бухорода ўзбек шевасини, яъни туркийни билмаган кимса жуда оздир. Зотан шахсан менинг ташаббусим ила Самарқандда очилган иккинчи янги усулдаги мактаб болаларининг уч ой ичида туркча алифбо асосида ўқиш-ёзишни ўрганиб олганлари фикримнинг далилидир. Бироқ ўқитувчи учун дарсда ва ёзувда ўзи ўрганиб қолган форсий ҳар тарафлама қулайлиги ёки мўътабар тутилиши ҳам бор гап.

Самарқанд ва Бухорор орасида алоқа ва хабарлашув яхшидир. Шу боис ҳам жадид мактабларининг ва янги усулнинг фойдаси албатта маълум бўлажакдир.

Олий мадрасаларда диний илмлар юксак савияда ўқитиладир. Лекин мўғуллар босқинидан сўнгра ислом ўлкалари учраган инқироз ва қолоқликдан Бухоро ҳам мустасно эмасдир. Ўтмиш даврларда эътибор қозонган кўкбилими-илми ҳайъат, тиб, ҳандаса, кимё ва бошқа фанлар кейинги замонларда бу ерларда унутиб юборилган. Умидвормизки, Теҳронда, Истанбулда, Мисрда, Бўмбайда янгидан жонланган бу тур илмлар Бухоройи шарифда ҳам янгидан тирилиб қолар…

Аҳоли ҳисоби ўтказилмагани боис тахминан айтишимиз мумкинки, Бухоро аҳли эллик-олтмиш мингча бор. Шаҳарнинг кўчалари ва бозорлари ҳар куни супуриладир; тўпланган турли чиқиндилар ҳаммомларда ёқиб юбориладир, шу боис шаҳар тоза ва покизадир. Ичимлик сув ҳовузлардан олинадир. Бу сувлар ариқлар воситасида Зарафшон дарёсидан келадир. Ёзда баъан 10-15 кун сув тўхтаб қолганидан ҳовузларда сув бузилса-да, халқ ўрганиб қолгани учун ичаверади. ҳовузларда сув айниши натижасида омма орасида ришта касаллиги тарқалар экан.

Аҳолининг умумий аҳволига қараганда, улар анчагина бахтли ҳаёт кечираётгандай кўринадир. Итоатли, тинч, ҳар бири ўз иши билан машғул бир халқдир. Шаҳар ва ўлкада ўғирлик ҳодисаси ниҳоятда оздир; майхона ҳеч йўқ, маст юрган одам кўринмайдир; лекин айрим кишилар ўзлари учун мусаллас тайёрлаб, дўстлар даврасида адаб ила ичишур. Юз йил олдин бизнинг Қримда ҳам шунақа эди.

Ислом оламида машҳур ҳазрати Баҳоудддин Нақшбандий зиёратгоҳи Бухоро атрофидаги бир қишлоқдадир. Келганимнинг учинчи куни у зот мақбарасининг зиёратига мушарраф бўлдим. Тужжорлардан Иброҳимов ва бир нўғай мулланинг йўлдошлигида ҳукумат берган файтон билан зиёратни адо айлаб, ғоятда севиндим. Ҳазрати Баҳоуддин наслидан 200 қадар дарвиш бор ва улар халқ наздида мўътабар экан. Зиёратга Қитай(Чин)дан, Қашқардан, Ҳинддан, Афғондан ва Туркистоннинг ҳар тарафидан одамлар келиб кетмоқдадир. Шарқ мусулмонлари учун бундан буюк зиёратгоҳ йўқдир.

Зиёратдан қайтгач, жаноб қушбегининг қабулига бордим. Жаноби олийдан хабар келибдир, мени олиб кетиш учун Шаҳрисабздан Самарқандга файтон йўлланажаги буюрилибдир. Қурбон байрами яқинлашаётгани учун, байрамни жаноби олийларининг ҳузурларида ўтказмоқни мурод этганим боис, саёҳатимни яхшилаб режалаштириб, Самарқандга қай пайт боришимни телеграмма билан билдиришни қарорлаштирдим (сўнгра ундан Шаҳрисабзга кетмоғим қулай бўлажак). Эртаси кун Бухородан чиқиб, Самарқанд ва Тошкент йўлига тушдим.

Жаноб қушбеги, хазиначи ва қозикалон афандилар бандаларини махсус ҳадялар ва такаллуфлар ила кузатдиларки, уларнинг бу лутфу эҳсонлари ҳеч қачон хотирдан чиқмагай.

8 ноябр 1893 (11 жумадулаввал 1311) 37-сон

 

10

Бухородан оқшом бешда поезд қўзғолиб, эрталаб соат саккизда Самарқандга етади. Йўл бошида суви оз қишлоқлардан ўтиб, сўнгра Зарафшон водийсига яқинлашарканмиз, кўм-кўк ва гўзал ерлар бошланди. Эрта азон маҳали Зарафшон воҳасининг обод масканларига кириб бордик. Йўлдан бир-икки соатлик масофа узоқликда, ҳар икки тарафда чўққилари қорли тоғлар кўринадир. Темир йўл боғу боғчалар орасидан илон каби буралиб-буралиб узаниб ётибдир. Қаёққа қараманг, бир-бири билан бирлашиб кетган зумрад далалар, ям-яшил боғу бўстонлару ўтлоқларнинг денгиз каби тўлқин ураётганига кўзингиз тушади; унда-бунда қоровул аскар каби саф тортган сарвлару тераклар вилоят чиройига алоҳида бир ранг ва ёқимлилик бахш этадирки, бундайин нафосатни баён этмоқдан қаламим ожиздир. Бирор қарич сувсиз ер йўқ. Бир ҳовуч тупроқ бир ҳовуч олтин ҳосил берадир ва мусулмон аҳоли тирноқча ҳам ерни бўш қолдирмай, унумли фойдаланадирлар…

Биз Зарафшон, яъни олтин сепар дарё номи билан аталган водийда эдик. Поезд ғилдираклари айланиб олға босаркан, кўз ўнгимизда янги латофатлару янги баракатлар ва бойликлар пайдо бўларди. Афросиёбнинг пойтахти, румлик Искандарнинг дам олган шаҳри ва улуғ шоҳ Темурнинг иқоматгоҳи ва дорулсалтанати бўлган Самарқанд ва унинг атрофи Туркистон ўлкасининг энг гўзал ерларидир. Агар шундай бўлмасайди, турк ва форс шуароси шунчалар мадҳиялар битишармиди. Зотан қари ва тишсиз тарих, мабодо бу ерларда инсонлар қони сув каби оққанини ва одамлар бир-бирларини ўлдириб, парча-парча қилиб ташлаганларини нақл этмасайди, кўринишдан Зарафшон дунёнинг жаннати экани борасида ҳукм чиқармоқ мумкин эди.

Поезд бир неча соат боғ-роғлар орасидан ўтиб, ахири Самарқанд вокзалига келиб тўхтади. Бундаги тўпланган кишиларнинг кўпчилиги саллали ва чопонлидир. Ора-сира қизил иштонли, оқ кўйлакли рус аскарлари ва елкаси погонли бир-икки рус тўраси кўзга чалинадир… Поезднинг дудук товуши, юзларча вагонларнинг тарақ-туруғи, ташилаётган молу товарлар, той-той юклар, теваракдаги мевали боғу бўстонлар, ўсимликлар тўла бу баракали маконни-оллоҳнинг маърифати ва бандаларининг ҳунари жамланган бу масканни кўриб, бу ернинг одамлари кўп бахтли экан, деб ўйлайсиз. Аммо ҳақиқатан ҳам бахтлимиканлар?

Икки тарафида сарву тераклар ўсган кенг майдондаги кўчадан шаҳарга йўл олдим. Файтончи ерли мусулмонлардан бири экан. Рус маҳалласида оврупоча меҳмонхона бор экан, ўшанга тушдим. Туркистоннинг ҳар қайси шаҳрида алоҳида рус маҳаллалари қурилгандир. Булар янгича услубда қурилгани учун режали ва тартиблидир, кўчаларнинг икки томонига манзарали оғочлар экилган ва улар кишиларни жазирама офтобдан муҳофаза этадир. Ҳар кўчада ариқлар қазилган, уларда шариллаб сув оқиб ётибдир. Биноларнинг барчаси боғли-боғчалидир, кўм-кўкдир, шу боис бу маҳаллалар шаҳардан кўра кўпроқ қишлоққа ўхшайдир. Аммо гўзал қишлоқки, шаҳардан яхшироқ, шаҳарга алиштирилмас. Келажакда бу хушманзара маҳаллалар аҳолиси кўпайиб, шаҳарлардагидай биноларга тўлса, таассуфли ҳол юзага келур.

Оврупоча мусофирхонага қўниб, жойлашиб олганимдан кейин, соч-соқол олдирмоқчи бўлдим. Қўшнидан сўрасам, яқин ерда сартарошхона борлигини айтди. Ўша ёққа йўналдим. Оврўпоча сартарошхона экан, уста ҳам русдир, табиий. Дўкондан ичкари кирдим. Бирор одам кўринмади. Деразалари тор, қоронғи хона, қимирлаган жон сезилмайди… Йўталдим, енгилгина тепиниб, ким бор, деган маънода овоз қилдим…

Ичкаридан бир рус чиқди. Кўринишидан усталарнинг бошлиғи деб ўйладим. У менга тикилиб:

– Нима керак?–дея сўради.

– Соқол олдираман, сочимни текислатаман,–дедим.

– Ҳозир ҳеч ким йўқ, кейин келинг.

– Тақсир, нима деяпсиз ўзи? Қанақасига ҳеч ким йўқ?

– Йўқ, ҳозир йўқ. Бир соатдан сўнгра келинг,–деди у ва қайрилиб, ичкарига кириб кетди.

Жаҳлим чиқиб, ташқарига йўналдим. Бошқа сартарош қидирдим. Йўқ экан. Ўйлаб кўрсам, жаҳл қилиш, афсусланиш ўринсиз. Бу шаҳарда оврўпоча сартарош топилса, албатта шунақа бўлади-да! Истаган пайтда ишлайди, хоҳлаганича ақча олади ва яна «Оллоҳ рози бўлсин» ҳам деб қўяди. Шунақа.

Сартарош баҳона вилоятнинг ҳусну тароватидан сархушлигим тарқаб, қаерда эканлигимни яхшигина ҳис этдим. Бир гул билан баҳор бўлса, шунақа бўларкан. Воқеан Самарқандда бунақа гуллардан ва жигитлардан яна аллақанчасини кўрдим. Аммо улар ўз ишларини қотирадирлар! Кўл катта, сув чучук, балиқ оз, кўп-кўп алдаб, ўйнаб-кулиб яшайдирлар…

Ҳа, сўзимизни унутмайлик! Мурод-мақсадим аччиқ-тизиқ сўзларни ёзмоқ эмас. Қаламни қора сиёҳга эмас, гул мойига, атирга ботириб ёзадурмен…

Бухорода «Таржимон» газетамизнинг анча йиллардан бери муштарийси сарроф Бурҳониддин афанди бор эди, шу инсон ёдимга келди. Бухорода эканимда, уйига чақириб, олдимга ош-нон қўйиб, меҳмон қилганди. Худо рози бўлсин. Газетачиларнинг тили бурро, қалами ўткир эканини билгани ҳолда суҳбатга киришиб, ўзи Бухорода қирқ йилдир яшаётганига қарамай, уни биламан, дейолмаслигини тан олган эди. Ўшанда мен:

–Тақсир, қирқ йил оз эмас, унчаликмасдир…– дедим.

– Йўқ, афандим, қирқ йил кўп эмас. Бандангиз Бухорода туғилдим, эллик-олтмиш йил умр кечирдим, шунда ҳам Бухорони тамоман билмайдирмен,– деди.

Мухтарам сарроф Бурҳониддин афандининг мақсади менга аён. Ватанга муҳаббати ва ҳамияти боис Бухоро ҳақида билиб-билмай янглиш нарсалар ёзилиб, газетада чиқиб кетишидан ҳадиксираган ва бу «билмайман» дейиши билан менга дарс бермоқчи бўлган. Унинг бунчалар ҳамиятлик инсон эканлигига офарин ва таҳсинлар айтдим. Умидворманки, ёзганларимда номуносиб нарсалар кўрмагандирлар. Аммо, азиз биродарим Бурҳониддин, қирқ йил оз эмас, узун замондир. Қаерга борсам, уч-беш кунда анча-мунча ерларни кўриб, аллақанча нарсани билиб оламан. Бир четдан боқсак, сиз кўрмаганларни мен кўрарман балки; кўзларимизда фарқ йўқдир, биламан, фақат кўзойнакларда фарқ бор.

Англаганга чивин овози создир, англамаганга ноғора-сурнай товуши оздир.

13 ноябр 1893 (16 жумадулаввал 1311) 38-сон

 

11

Самарқанддаги биринчи зиёратим уезд бошлиғи муовини жаноб подполковникка учрамоқ ила бошланди. Бу маъмур билан кўришмоғим учун восита бўладиган бир мактуб ҳам бор эди. Ғоятда диққатли одам экан, эски Самар-қандни томоша қилдирмоққа шу ерлик қарилардан Олимжон деган одамни тайинлади. Бу кишининг ёши юздан ошганди, у юз йиллик ўтмишнинг жонли китоби ва тарихи эди. Ўтган-кетганлардан анчагина маълумот берди, афсуски, газетада майдон бўлмаганидан бу дафъа нақл этмоқнинг имкони йўқ.

Самарқанддаги машҳур обидаларни, ёдгорликларни, барча қадимги биною иморатларни Олимжон ота билан бирга юриб кўрдим. Аммо Эски шаҳарни кўришдан олдин вилоят волийси граф Ростовчев жанобларини зиёрат этмоқ муносиб бўлгани учун у зотнинг саройига бордим.

Таржимон ичкари кириб, ҳақимда хабар бергач, у зот мени қабул этдилар. Саёҳатим ва зиёратим сабабини зоти олийларига баён айларканман, суҳбат асносида у кишининг юксак табақага оид зодагонлардан эканлиги, вилоят идорасини ўз қўлида тутган ҳукмдор, қўл остидагиларга мулойим муомаласи боис улар меҳрига сазовор бўлгани англашилди. Граф Ростовчев билан ярим соат мулоқот этдим; яна бир кўришамизми-йўқми, худо билади, лекин мажлиси олиясидан шунчалар лаззат олдимки, кўп замонлар унутилмасдир. Оммага ота, аскарга қўмондон бўлган бу зот раҳбарлиги остидаги мусулмонлар бениҳоя мамнунлар. Русларни-ку айтмаса ҳам бўлади, чунки унинг ҳиммат ва хизматидан кўпроқ булар фойдаланадилар.

Жаноб генерал Самарқанднинг «Окраина» газетасида «Таржимон» ҳақида қаттиқроқ гаплар ёзилганини эслаб, газетамнинг бугунги аҳволи қанақалигини сўради. Мен саволларга жавоб бердим, мавзуга оид музокара ва қарашларнинг фарқли эканлигини, газета хусусида тўғри фикрга бормоқ учун эса уни ўқиб бориш лозимлигини ҳам англатдим. Шунда суҳбатимизда қатнашаётган қозоқ тўраларидан бири тилмоч йигитга қарата:

– «Таржимон»дан олиб ўқийлик!–дея хитоб этди.

Бу рағбатлари учун ташаккуримни билдирдим. Сўнгра рус школалари ва маҳаллий мактаблар борасида гаплашдик. Самарқанддаги сартия мактаблари ва ўқитувчилари билан танишмоқни маслаҳат беришди. Лекин, афсуски, вақт зиқлигидан буни адо этолмадим, зотан ёз бўлгани учун мактаблар ёпиқ эди.

Самарқанд вилоят маркази ўлароқ қадимдан машҳур шаҳардир. Ривоятга кўра, шаҳарнинг қурувчиси Афросиёб (Алп Эртўнга) отлиқ подшоҳ бўлиб, шаҳар номи Мароқанд, Миранд шаклида ҳам учрайдир. 1868 йилдан бери у Бухородан Русия тасарруфига ўтган. Эски шаҳарга ёндош 1871 йилдан рус маҳаллалари бино этилмоқдадир. Шаҳарнинг руслар тарафида 10 минг, мусулмонлар тарафида 25 минг аҳоли яшамоқдадир. Рус маҳаллаларидан иборат янги шаҳар нақадар кенг ва боғ-роғли бўлса, эски шаҳар бунинг акси ўлароқ тор ва биқиқдир, шаҳар ичида боғу боғча йўқ, аммо тевараги боғу бўстондир.

Шаҳарда 1 рус мактаби, 23 мадраса, 83 болалар мактаби, 8 яҳудий мактаби, 68 масжид мавжуддир. Машҳур иморат ва обидалари шулардир: Шоҳизинда, Бибихоним мақбаралари, Тиллакори, Шердор, Улуғбек мадрасалари ва Темур мақбарасидир. Буларнинг ҳар бири бир ажойиботдир. Биноларнинг қурилиши ва гўзаллиги барча сайёҳларни ҳайрон этадир. Аммо на фойдаки, бари харобалик ичидадир ва харобликка юз тутгандир! Русия ҳукумати буларнинг сақланиши ва муҳофазасига имкон қадар ғайрат кўрсатмоқдадир, лекин бир қатор машҳур биноларнинг таъмир вақти ўтиб, таъмирга эҳтиёжи қолмаган.

Темур мақбарасининг зиёрати менда жуда катта таассурот ва ҳаяжон уйғотди. Маълумки, у дунёдаги биринчи жаҳонгир эди. Русия тупроқларида ҳам бир неча муҳорабалар этмиш. Эндиликда унинг сўнгги макониига айланган мақбараси рус ҳукумати таъмири ила йиқилмасдан турибдир. Русия ҳукуматининг ҳиммати боис мақбара атрофи гулзор қилиб қўйилибдир.

Уч-тўрт кун Самарқандда қолдим. Сўнгра пўчта аравасида Тошкентга йўл солдим. Икки шаҳар ораси 300 верстдир. Йўл устида Жиззах шаҳри бор. Унга етиб келгунча боғу бўстон ерларни кўрдик. Жиззахдан Сирдарёгача Мирзаработ деган қуп-қуруқ саҳро экан. 120 верстлик масофада пўчта истансаларидан бошқа бирор уй ҳам, инсон ҳам, ҳайвон ҳам кўрмадик. Икки ерда қудуқ бор, аммо суви ичишга ярамайдир ҳамда оз. Карвонлар ва аравакашлар сувдан ўз улушларини олиб, саҳродан ўтиб кетишмоқда.

Самарқанддан 8-10 верст масофада Зарафшон дарёси ва кўкаламзор чаманликлар бор. Бу дарё, ҳақиқат ҳам, зар афшондир, яъни олтин сепувчидир. Сув етган жойлардаги баракат қиёссиз даражада мўл-кўлдир. Фақат ҳар бир таёқнинг икки учи бўлганидек, бу маъвонинг гўзаллиги ва баракатига зид ўлароқ ўта оғир иситма хасталиги ҳам борки, кузда бутун аҳоли ва ҳатто ҳайвонлар унга мубталодир. Хусусан Зарафшон иситмаси мусофирларга қаттиқ таъсир қиларкан.

Зарафшон водийсидан ўтиб Жиззахга боргунча бир-икки кўчманчи қирғиз-қозоқларнинг ўтовига ҳам дуч келдик. Махсус тўхтаб, бир соат, ярим соат уларга меҳмон бўлдим. Молларини сақлашга ер ва ўтлоқ бор экан, дунёда бу кўчманчилардан кўра ташвишсиз, қайғусиз инсонлар бўлмаса керак деб ўйлайман. Улар бош-кети йўқ мана шу дала-қирларда ва чўлларда беш-ўн кун бу ерда, сўнгра бошқа ерда кигиз ёпилган, чўпдан тикланган қорауйларида ошини ошаб, қимизини ичиб, қуёшда қоринни тоблаб-силаб ётиб, гоҳ-гоҳ ўлану достон айтиб ё тинглаб умр кечирадирлар. Шаҳарлик ва маданий халқларнинг турмуши ва аҳволидан буларнинг хабари йўқ ва озга қаноат қилиб яшашга ўрганишган.

Бу қирғиз ва қозоқларнинг урф-одатлари шариати исломияга мувофиқ келавермаса-да, ўзлари диндор, соғлом ва собит инсонлардир. Сўзларига содиқ, олди-сотдида адолатли, оилага, хотину бола-чақага меҳрли ва жуда адабли одамлардир. Менга «Қрим юртидан келган мўлла-тўра» дея иззат-икром кўрсатишиб, сийлашиб, овулдаги барчалари бошимга йиғилишиб, «Аман-эсанми? Юрт аманми? Мусулманлар тинчми?» каби саволларни ёғдиришиб, олган жавобларидан дилу жондан қувонишиб: «Худайга шукур!» дея дуолар қилишди.

Кўчманчи қирғизлар орасида ўқиш-ёзиш даражаси ўтроқ маданийлар ўртасидаги каби бўлмаслиги табиийдир, аммо булар ичида китоб кўрган, қалам тутган кишилар ўйлаганимдан зиёда экан. Кўпчилик овулларда мактаб бор, бироқ у ҳам кигиз ёпилган улкан чодирдан иборат. Нима бўлгандаям, болалар ўқишдан маҳрум эмасдирлар.

Туш вақти эди, қаршимизда Сирдарё кўринди. Саҳронинг четига етдик, дея пўчтачи қирғиз «Ай-ўй!» дея қичқириб, арава отларини дарё қирғоғида тўхтаттирди.

Солга ўтириб, дарёнинг нариги соҳилига ўтдик. Сирдарё ҳам Амударёга ўхшаб қайнаб, лойқа оқар экан, лекин унинг катталиги Амунинг ярмиси қадардир.

Дарёнинг бериги қирғоғидан кўкаламзор ва обод ерлар бошланди ва Тошкентга етгунгача боғу роғларга тўла қишлоқлардан ўтиб бордик. Йўл бўйи кўримлик ва қизиқарли эди, лекин чанг-тўзон кўплигидан анчагина қийналдим ва Тошкентга келиб тушгач, ўзимни ва жомадону юкларимни туз-тупроқдан тозалаш анчагина вақтимни олди.

Йўл устида, Чирчиқ дарёси бўйида диққатга сазовор бир рус қишлоғини кўрдим. Бу ерга рус кўчманчи-муҳожирлари жойлаштирилган. Аммо жуда чиройли қишлоқ: барча уйлар янги, режали ва тартибли қурилган, эшик-деразалари бўялган. Ҳар уйнинг кенггина ҳовлиси, боғи бор; ариқларда сув оқиб ётибдир… Бу масканни олмон қишлоғи бўлса керак, деб ўйладим, чунки она Русияда бунақанги гўзал қишлоқни кўрмагандим. Кўчманчиларни мана шундай жойлаштириш ва таъминлаш лозим.

Янги Тошкентдаги бир меҳмонхонага ўрнашдим. Янги Тошкент ҳам Самарқанд каби режали ва тартибли уйлари, боғлари билан эътиборни тортади. Аммо Самарқанддан катта ва гўзалдир.

Ёзда ёмғир бўлмаслиги, қуёшнинг ҳарорати ва таъсири кучлилигини кўзда тутган ҳолда, шаҳарларда биноларни боғу роғлар орасида қуриш лозимдир, бу жиҳатдан қараганда, янги шаҳарлар эскисига қиёс қилинмас даражада кўркам ва аълодир.

26 ноябр 1893 (30 жумодулаввал 1311), 40-сон, 25-28 б.

 

12

Тошкент шаҳрининг мусулмон аҳолиси юз мингча дея тахмин қилинадир, аммо одамларнинг айтишига кўра, икки юз мингтадир. Мусулмонлар яшайдиган Тошкентнинг қурилиши Бухоро ва Самарқандга ўхшайди, кўчалар тор ва аҳоли тиғиз жойлашган. Фақат уларга қараганда Тошкентнинг ариқлари кенг, сувлари катта ва мўл-кўлдир.

Тошкентдаги масжид ва мадрасалар қанчалар улкан ва чиройли бўлмасин, Бухоро ва Самарқанддаги бундайин иморатлар билан бўй ўлчашолмайдир. Бозорлари ҳам Бухороникидай мол-матога тўла ва бой эмас.

Тошкентнинг мўътабарларидан ва уламоларидан бири, қози Муҳйиддин хўжага меҳмон бўлиб, у билан бир неча соат мулоқат этдим, тўпланган кишилар мажлисидан анчагина баҳра олдим. Муҳйиддин хўжанинг уйида бир неча эътиборли зотлар йиғилишганди, уларнинг бу ўтиришдаги сўзларидан, мушоҳадаю музокараларидан мамнун бўлдим. Бу шаҳар аҳли ҳақида ёзилгани ва эшитилгани каби қолоқлигу дунёдан хабарсизликни сезмадим; шунингдек, ҳар не мавзуда ва аҳвол борасида сўз очмайин, бу хусусларда фаҳму идроклари, тушунчалари етарли эканлигини кўриб, масрурлигим ортди. Туркистон аҳолисининг билик ва маърифатлари ғарбликлардан ортда қолганини; сўнг вақтларга қадар, темир йўл йўқлиги сабабли, қитъалардан ва инсонлардан узоқ ва четда бўлганликларини далил келтириб, келажакда замонавий фикру қарашлари ўсиб, кучайишига ишонганликларини айтдилар. Ҳақиқатан ҳам шундайдир.

Туркистон аҳолисига мос усул ва сабр ва дўстлик ила янги тараққий йўллари кўрсатилса, қабул ва истифода этишларига ҳеч шубҳаланмайман. Оқил ва истеъдодлари зоҳирдир; яхшини ва фойдалини билирлар ва танирлар.

Ўтган йили ёзда воқе бўлган фасод ва газетамиз ҳақидаги оғир гап-сўзлар бизга анчагина ёмон таъсир этганди, ўшанда ҳам Туркистон генерал губернатори барўн Вревскийнинг[19] адолатини, аҳоли фикру қарашларининг тузалишига ишончини кўриб, Русия идорасининг марҳаматли эканлигига такрор гувоҳ бўлиб, кўнглим таскин топганди. Худо бундай ҳолни қайта кўрсатмасин, иш-қилиб.

Муҳйиддин хўжанинг уйидаги суҳбат ва қуюқ зиёфатдан сўнгра, хайрлашув асносида бу ернинг расму одатига кўра менга ҳурматан чопон кийгизишди. Буни бу ўринда ёзганларимга қўшмасам ҳам бўларди, аммо хотира яхши, уларга ташаккурлар.

Тошкентда анчагина катта мусулмон зиёлилар жамиятини кўриб, бениҳоя хурсанд бўлдим. Осиё ўртасида, бу чет ва узоқ ўлкада бунчалар ўқиган ва маълумотли мусулмонларни учратиш кимнинг хаёлига келибди дерсиз! Буларнинг кўпчилиги давлат хизматидаги ҳарбий ва мулкий маъмуру мансабдорлар бўлиб, бир нечаси шу ерлик эди ва бир кўпи Вўлга ва Ўрол тарафларидан келган ва бир-иккиси қирғиз задогонлари ўлароқ Тошкентда алоҳида бир жамият экан. Икки табиб, бир неча субай-офицер йигитлар, бир неча давлат амалдорлари тўпланишди; Туркистон аҳлидан Бобобек, ота-ўғил Жўрабеклар ва Мирҳайдар Мирбадалов жаноблари бу зиёли гуруҳни ташкил этадирлар.

Буларнинг барчаси тарафидан ғоят биродарона қабул этилиб, Тошкентда бўлган олти кунни бири бирига уланиб кетган зиёфатларда ўтказдим. Лекин, азиз дўстларим, бир бечора мусофирни шунчалар сийламоқ шартмидир? Бир ўйлаб кўринг ахир, бир гуруҳ инсонлар учун алоҳида бир уйда катта наҳор оши, тушлик иккинчи бир ҳовлида, оқшом базми эса учинчи бир хонадонда! Яна қанақа зиёфатлар, ҳай-ҳай-ҳай! Масалан, Бобобек ва Жўрабекларнинг уйларида бузоқдай келадиган катта қўй Кенегас усули бўйича бутунича қовурилиб, дастурхонга қўйилди, емай бўладирми? Кенегас нима дегани, биласизми? Туркистон турклари уруғ-уруғ бўладирлар. Кенегас энг жасур, энг ғайратли турк ва ўзбек уруғининг номидир.

Мени меҳмон қилган барча қўноқсевар қардошларимга минг-минг ташаккур айтаман. Бироқ бир ёзувчи шу Туркистон базмларида бунчалар ошу сийловлар жараёнида бўкиб-нетиб қолса, бу хотираларни ким ҳам ёзарди? Лекин, худога шукрки, Кенегасча пиширилган қўйларни ейишга қавман яқин бўлганим учун Қрим номини шарманда қилмасдан, олти кунда йигирма беш зиёфат «кураши»дан ғалаба қозониб чиқдим!

Тошкентда бу каби зиёлилар, зодагонлар, муслима хотинлар фикру қарашларини ўрганиб, онгимда уларнинг турмушига оид анчагина яхши тушунчалар, кўнглимда эзгу ҳиссу туйғулар пайдо бўлди.

Шулардан бирини айтай: бир хоним ўн йилдан бери шифохонада хизмат ва марҳамат кўрсатмоқда. Яна бир хоним эса, маърифат тарқатишда ғайратини аямайдир. Шундай қилиб, бир неча хотин-қизлар гул-чечаклар каби илму ирфон тараққийсида, халқ фикрининг очилиши йўлида равнақ бермоқдалар. Мастура ва паранжили бўлмасалар-да, том адабли ва тарбияли ҳаёт кечиришмоқда. Юзи очиқ, бир-икки тилни билган муслималарни кўрмоқ кўп нодир ҳолдир. Паранжини отган, янги илму маълумот ила мунаввара бўлган муслималар шу ислом жамиятида қандай ўрин тутарлар? Уларнинг бир оилада яхши рафиқа, эътиборли уй соҳибаси, шафқатли она бўлишларини жаноби ҳақдан ёлвориб тилайдирман. Адаби исломия тарк этилмаган ҳолатда илму маърифатдан фақат фойда келадир. Шунга кўра умидворманки, зиёли, маданий ва хизматга бел боғлаган мусулмонларнинг зиёли, орифона рафиқалари ва қизлари ўзларининг марҳума оналари ва бувилари даражасида адабли яшасалар, уларнинг маърифат ва камолотидан миллат ҳам наф кўрадир. Ана шу мақсад йўлидаги таҳсилу камолотдан, бу матлаб бирла кечирилган умрдан кўп хайр ва савоб бордир.

Ислом адаби ила тарбияланган, замонавий маърифатда камолга эришган муслималар дунёнинг энг яхши оналари бўлиши шубҳасиздир.

Умуман ўқиган-билган мусулмонларга ва тўраларга хитобан шу фикрни айтиб қўяй: миллат ва жамоатнинг олдида юрайлик, уларни илгари етаклайлик; аммо миллатдан узоқ тушмайликки, улар бизни кўрсинлар, ибрат олсинлар, фойдалансинлар.

Миллатни ва оммани кўпам авом ва фаҳмсиз деб ўйламайлик; улар яхши сўзни, яхши ишни англайдиган ҳолдадир.

Зиёли инсон олий фикрларсиз яшай олмас. Юксак тушунчаларимизни ўз жамоатимизга, ўз халқимизга хизмат эттирайлик. Уларга биздан кўра яқин, биздан ортиқ қариндош ва дўст йўқлиги аёндир.

Бухорода юрганимда, танишларимдан Бурхон сарроф: «Бухоронинг аҳволини одам қирқ йилда ҳам билолмас» деганди. Унинг бу ҳикматли сўзидаги ишорани англаган ҳолда гапни ортиқ узайтирмайман. Саёҳатда кўрган-эшитган кўп нарсаларни бу сафар ёзмайман, уларни бир фикру мулоҳаза ва тафтиш тарозисига қўймоққа мажбурман. Шундан келиб чиқиб, улуғ Тошкент хусусида беш-ўн калима сўйламоқчиман.

Зиёрат этилажак рус маъмурларидан фақат жаноб генерал губернатўр, барўн Вревский, кейин эса Тошкентдаги расмий мусулмон газетаси муҳаррири Остроумов жаноблари билангина кўриша олдим холос.

Бош волий ҳазратлари каминани жуда яхши қабул қилдилар, суҳбат асносида Туркистон мусулмонларининг ниҳоятда қобилиятли ва неники яхши нарсани кўрсалар ўрганишга моҳир эканликларини сўйладилар. Барўн Вревскийни Қримда ҳам кўрган эдик. Жаноб Остроумов маориф ишларида хизмат кўрсатган ва Туркистон вилояти аҳволини энг яхши билган маъмурлардандир.

Волий жанобларининг ҳусни таважжуҳлари соясида мусулмонларнинг роҳат ва тараққийларини умид этурмиз.

Сарт ёки сорт аҳолисига оид бир-икки сўзни ҳам айтиб ўтайлик. Бу халқ ғоят мулойим бўлиб, аҳволидан рози ва маъмурларга итоатлидир. Хонлар ва беклар замонида, катта амалдор ва тўраларни кўрганда, отдан тушиб, тик турганча қўл қовуштиришга ўрганган ва бунақа одатлари бўлгани учун рус маъмурларига ҳам шундай таъзим бажо айлаб, «давлатни идора қилиш», «мулку бойликни бошқариш»ни, эски замонлардаги каби, қўл қовуштирмоқ ва буюрилганни бажармоқдан иборатдир, деб тушунадирлар; аммо ундай эмас!

Эски идора ва янги ҳукумат орасидаги фарқни тезроқ тушунсалар, усул ва муомаланинг ғарбникига ҳам, русларникига ҳам, эски шарқники ёки Хитойникига ҳам ўхшамаслигини англасалар, янада яхши бўладир.

Кўринишдаги бу ҳурмат ва итоат, маънавий муносабатлар ҳақиқий алоқаларга моне бўлмасин, дея қўрқадирман. Уларнинг шунақа қўл қовуштириб таъзимда шармандаларча турганларини кўрганлар кўпдир. Лекин, менинг фикримча, хитойча ва шарқча бўлган бу таъзим усулу одатидан қанча тез қутулинса, шунча яхшидир.

2 декабр 1893 (6 жумадулсоний 1311), 41-сон, 29-32 б.

 

13

Тошкент шаҳридаги мавжуд маълумотли ва маъмур мусулмонлар орасида қозоқ хонадонларига мансуб ротмистр (юзбоши) Султон Исфандиёров билан таржимон Замонбек Шайхалибеков жанобларини ёдламоғимиз лозимдир. Буларнинг ҳар иккиси халқ ичида рағбат ва меҳр қозонган одамлардир. Замонбек афанди Шакэлидан; истиқомати ва табиати ғоят мулойим ва ёқимлидир.

Чархи фалак мени Қафқазядан олиб, салтанати Усмонияда, Африқада, Ҳиндистонда ва Қашқарда айлантириб, бу Туркистон мулкига келтириб ташлабдирки, агар бошимга тушганларни ва саёҳатимда кўзим билан кўрганларимни ёзиб, бир рисола этсаларди, кўп яхши бўларди. Булар ёзилмасдан қолиб кетса, афсуски, биз учун фақат зарардир.

* * *

Жаноб қушбегига ваъда қилганимдек, Тошкентдан чиққаним кунда Бухорога телеграмма бериб, Самарқандга йўлландим. 8 июнда (20 июн) саломат Самарқандга кириб бордим. «Оврўпо» мусофирхонасига тушдим. Шу оқшом Бухоро мансабдорларидан бири келиб, Хон ҳазратлари тарафидан юборилган файтон менга мунтазир эканлигини баён айлади.

Бу хурсандчилик устига, Бокудаги дўстларимдан муаллим Мажид Ғанизода[20] афандининг саёҳатимга қўшилмоқ ва бу тарафларда йўлдошлик қилмоқ учун келганини эшитиб, янада кувондим. Мажид афанди билан кўришиб, шу кеча Самарқандда қолиб, эртаси кун эрталабдан жаноби олий Абдулаҳадхон ҳазратлари яшайдирган Шаҳрисабзга йўлландик. Хон ҳазратларининг инояти шоҳоналари натижаси ўлароқ бизни олгани келган тўрт от қўшилган файтон ва бир етакчи мирохўр йўлдошлигида тез-тез шаҳардан чиқиб, боғу роғлардан ўтиб, тоғлар сари ошиқдик. Бу тоғлар Шаҳрисабз этакларидадир, Бухоро чегараси ва Самарқанд орасига қадар узангандир. Тоғлардан ўтадиган йўлга тош тўшалган. Ундан томоша ва роҳат қилиб ўтиладир. Тоғлар аксари тош-тупроқли ва қояликдир. Руслар тасарруфидаги Самарқанд тарафларида янгидан экилган оғочлардан шаклланган ўрмонлар ҳам бор. Булар Самарқанддаги рус ҳукумати ва ходимларининг ободонлик ишларида кўрсатган чиройли ғайратларининг натижасидир, албатта.

Самарқанддан 25 верст масофада тоққа кираверишдаги бир қишлоқда тўхтадик. Тоққа ва қирга чиқмасдан олдин отларга бир нафас дам олдириш керак эди. Қишлоқ чойхонасига кирдик. Йўлбошловчимиз мирохўр дарҳол чой келтиртирди, меҳмон қилди. Бу ва бошқа қишлоқлардан айрим кишилар бизни кўрмоққа ва томоша айламоққа тўпланишди. Улар билан бир-икки оғиз сўйлашмоқ истадим.

«Бу қишлоқда мактаб борми?» дея қариялардан бирига савол бердим. У менга жавоб бериш ўрнига, ёнидаги бошқа бир чолдан «мактаб борми» дея сўради. У одам эса учинчи бир кишига шу савол билан юзланаркан, у:

– Ҳа, бор, ҳазрат,–деди ва бир болани имом афандини чақиришга юборди.

Бир оздан кейин имом келди. Кексайган бир одам экан. Салом-аликдан сўнгра имомни чой ичишга таклиф этдим. Ким эканлигини, қайларга бориб-келганлигини сўрадим. Мажид афандини уларга танитдим. Шундан кейин имом билан орамизда шундай суҳбат юз берди:

– Бу қишлоқда масжид борми?

– Авф этгайлар, ҳазрат, бордир.

– Боракаллоҳ. Мактабхона борми?

– Авф этгайлар, ҳазрат, бордир.

– Шогирд кўпми?

– Авф этгайлар, ҳазрат, оздир.

Расмий муомала, тафтиш-текширишга ўхшаш бу суҳбатдан бирор ёқимли нарса чиқмаслигига ақлим етиб, сўзни узайтирмадим.

Чой ва карвонсарой пулини тўлаб, мирохўр йўлбошловчимиз жаноби олийнинг меҳмони эканлигимизни баён айлаб, бизни файтонга миндирди. Йўлда нима керак бўлса, тортинмай менга айтингиз, дея мирохўр олдинда йўлга тушди. Орқасидан биз ҳам қўзғолдик. Бу қишлоқдан тош йўл бўйлаб илгарига кўтарила бошладик. Йўлнинг икки ёни юксак қоялик эди. Қрим булоқларидаги каби кўзёшидек тиниқ сув йўлнинг у ёнида ҳам, бу ёнида ҳам кўпириб, шопирилиб, бир неларни сўйлаб оқиб ётибдир. Бу муборак тоғларнинг сувидан ҳеч тортинмасдан, тўя-тўя ичдим. Пастликлардаги ариқ ва ҳовуз сувларидан тотиб кўрмагандим, зотан.

Тушдан кейин уч соат ўтгач, тоғ устига чиқдик.

Бу ерни Тахти Қорача дер эканлар. Тоғнинг бели. Анчагина юксак ва совуқ бўлгани учун палтўларни кийишга тўғри келди. Тахти Қорачадан Шаҳрисабз водийсига кўз ташласа бўлур. Бу ерлар Қримнинг Байдар водийсига ўхшайдир. Лекин ундан кўра анчагина кенг. Атрофдаги тоғлар юксак ва айрим чўққиларида ҳечам қор аримайдир. Тахти Қорачанинг белидан пастликка энаркан, латофатли манзараларни кўриб, кўзу кўнглимиз яйради. Тоғдан тушган сари куннинг ҳарорати тобора юксала борди. Теваракни оқшом қоплади, аммо Тахти Қорачадаги салқин қайда дейсиз.

Шом бошланганида тоғдан тамоман водийга етиб олгандик. Каттагина бир қишлоқда тўхтадик. Бунда жаноби олий хон ҳазратларининг меҳмонхоналари бор экан, бизни у ерда чой-нон, ош билан кутиб олишди. Бир оз тинланиб, сўнгра Китоб шаҳрига йўл солдик. Китобда ҳам жаноби олийларининг мусофирхоналарига қўндик. Ҳаво жуда иссиқ бўлганидан ҳовлига ипак чодир қурилганди. Меҳмонхона бошлиғи бизни расман қабул айлаб, ҳовуз бўйидаги сўлим ерга дастурхон тузаб сийлади. Дам олишимиз учун чодир тикилганини баён этди. Хон ҳазратларининг сояи шоҳоналари боис мунчалар ҳурмату эътиборга ноил ўлароқ, Мажид афанди билан чодирга кирдик. Катта ҳовли фанорлар ёруғида мунаввар эди. Кечаси билан одамларнинг келди-кетдиси сезилиб турди. От туёқлари шарпаси, баъзан қоровуллар овози, гоҳо олислардаги ҳарбий карнай товуши қулоққа чалинарди. Олой ва Помир томонларда, тоғлар орасида кечган бағоят сурурли чоғларимни эслаб, хаёл суриб ётардим. Худди «Минг бир кеча» эртакларининг биридаги воқеаларни бошимдан кечираётгандай эдим. Аммо йўлда анчагина чарчаганимдан, салқин чодирда уйқу элитибди, эрталаб кўзимни очсам, кун анчагина кўтарилган экан.

Мезбон афанди ҳовуз бўйида тайёрланган дастурхонга таклиф этди, чой-нон, ош билан меҳмон қилди. Сўнгра Шаҳрисабзга қараб йўл олдик.

Китоб билан Шаҳрисабз икки қариндошдай бир-бирига жуда яқин шаҳардир. Орадаги бир соатлик йўл боғу боғчалар ва обод ерлардан ўтадир. Ҳар ерда тоғлардан тушаётган тоза сув тўла ариқлар оқиб ётибдир.

Шаҳрисабзга кираркан, икки табур[21] Бухоро қўшини ёнидан ўтдик. Расмий одатга кўра, ҳар бўликдан уч-беш аскар йўлда қоравул туриб, бизни саломлаб қаршиладилар. Жаноби олийнинг аскарлари милтиқ билан қуролланган бўлиб, устларидаги кийимлари русларнинг усулида тикилган ва бошларидаги телпаклари бизнинг Қримдаги тери қалпоққа ўхшарди.

Шаҳрисабзда биз учун алоҳида меҳмонхона ажратилган экан, хоналарга жойлашиб олгач, дарҳол дастурхонга таклиф этилдик. Қорли, музли лимонадлар келтирилди. Аммо ҳаво шунақаям иссиқ эдики, баъзи кийимларимизни ечиб ташлаганимизга қарамасдан, салқин хонада ҳам баданимиздан тинимсиз тер қуйиларди.

Жаноби олийларининг умрлари узоқ, давлатлари боқий бўлсинки, маъмурлари бизни бағоят дўстона кутиб олишди, тотли емаклар ва шириндан-шакар мевалар билан сийлашди, улар боис вақтимизни хуш кечирдик.

Шаҳрисабзга борганимизнинг эртаси куни шу ерлик беклардан Насруллоҳ афанди келдилар. У зот расмий кийимда. Бандалари ҳам жаноби олийдан Қримда эҳсон олинган Бухоронинг олтин нишонини таққан ҳолда у кишини қаршиламоқ ва ичкарига таклиф этмоққа ҳозирландим. Шу ниятда уй эшиги олдида у зотнинг истиқболларига чиқдим. Кўришиб, ҳол-хотир суриштирганимиздан сўнгра Насруллоҳ бекни дастурхонга даъват этиб, чой келтиртирдим. У киши ширин тилли, мулойим феълли бир маъмур экан. Чой ичилаётганда, у оёққа қалқиб, ўзининг давлатлик ва мунаввар хон ҳазратлари тарафидан юборилганини ва жаноби олийлари бизнинг келганимиздан мамнун ўлароқ эртанги кунги байрам намозидан сўнгра ҳузури шоҳоналарида қабул этажакларини баён айлади, кейин яна жойига ўтирди. Шунда мен дуо ва ташаккурлар айтиб, жаноби олийларининг сояи шоҳоналарида Бухорода ва Шаҳрисабзда ғоят бахтиёрона кунлар кечирганимни ва ҳузурларида қабул айларкан, бандаларини яна ва яна зиёда масрур ва мушарраф этажакларини арз ила Насруллоҳ бекка сўйладим.

Беш-ўн дақиқа суҳбатлашиб, бир-икки пиёла чой ичишиб, жаноб бек саройга қайтдилар. Бизлар эса эртанги байрам кунини кутиб шу ерда қолдик. 11 (23) июн эди. Тонгдан қурбон байрами бошланди.

10 декабр 1893 (14 жумадулсоний 1311) йил, 42-сон, 33-36 б.

 

14

Охири

12 июн шанба куни, қурбон байрами намозидан кейин, биз учун тайинланган файтон келди, шоҳона саройдаги меҳмонхонадан чиқдик. Йўлимиз Шаҳрисабз бозорларидан ўтаркан, томоша қилиб кетдик. Ҳайит муносабати билан дўконлар ёпиқ бўлса ҳам, кўчалар гавжум, бир-бирининг зиёратига бораётган одамлар билан тўла эди. Муздай шарбат, мева-чева, чойу ош сотаётган кишиларнинг қўли қўлига тегмайди. Баъзи ерларда, бурчак-бурчакда тўпланган одамлар қиморга ўхшаш аллақандай пулли ўйин билан машғул[22]. Сотувчиларнинг бақир-чақири ва халқнинг олағовури бир-бирига қоришиб, тантанали шовқин ҳосил қилган.

Бу гавжум бозорлардан ўтиб, оқиш, баланд қалъа деворлари билан ўралган Оқсарой майдонига етиб келдик. Улкан дарвозадан саройнинг биринчи ҳовлисига кирдик. Дарвоза қаршисига ўрнатилган, ҳаракатланадиган ўн икки тўп ва атрофда юриб турган милтиқли қоровулларни кўрдик. Бу ердан шоҳ Темур замонидан қолган, ғоятда чиройли шаклда қурилган жомейи шариф мезаналари ва саройнинг айрим миноралари кўзга чалинарди. Янги сарой уларнинг олдида бино этилган. Лекин эски сарой ўз замонида янги саройдан гўзал бўлган эмиш. Самарқанддаги машҳур иморатлар тарзида қурилган бу эски масжид ва сарой арабу эрон меъморчилиги ютуқларини ўзида жамлаган бинолардандир. Афсуски, баъзи ерлари бузилган, йиқилган.

Файтон иккинчи ҳовлининг дарвозасига бориб тўхтади. Бизни қаршилаган ходимлар ҳурматан қўлтиқларимиздан олиб, аравадан пастга туширишиб, ичкарига бошладилар. Ичкаридаги ҳовли ташқаридагидан чоғроқ бўлиб, уч тарафи бир қаватли, обод ва гўзал уйлар билан ўралганди. Бу ер меҳмонларга мўлжалланган экан. Каттагина хонага кириб жойлашдик. Бағоят ёруғ, чиройли бўлма эди; ўртадаги узун, каттагина столга ёзилган дастурхон тўла ноз-неъмат. Орқамиздан дарҳол сарой беги кириб келди ва бизни дастурхонга таклиф этди, чой келтиртирди. Бек билан илтифот ила, дўстона суҳбатлашдик, савол-жавоб қилишдик. У бундайин муборак байрам кунида кўришганимиз хайрли бўлажагидан умидвор эканлигини таъкидлади. Ҳақиқатан ҳам тўғри фикр эди, ахир қурбон ҳайити куни машҳур Темурнинг ватани Шаҳрисабзда ва бу жаҳонгирнинг саройларидан бирида, маорифпарвар ва маърифатпарвар ҳукмдорлардан Мирсаид Абдулаҳадхоннинг хос беклари орасида ва дастурхонида иштирок этишим ҳеч хаёлу хотирга келадиган нарса эмасди. Тақдир экан, иншооллоҳ, хайрлидир.

Бир пиёладан чой ичгач, ичкарига биздан хабар бермак учун сарой беги қўзғолди. Бир оз муддатдан сўнгра қайтиб, «Марҳамат қилинг!» дея илтифот ила бизни ҳузури шоҳонага даъват этди. Ҳовлига чиқарканмиз, шу кунларда Петербургдан қайтиб келган жаноби валиаҳд Мир Олимхон[23] тўрани кўрдик ва салом бердик. У киши ҳарбийчасига қўлларини бошларига кўтариб алик олиб, илтифот кўрсатдилар.

Қоравуллар сафланган ҳовлидан ўтиб, ҳарбийча саломларга алик олиб, ичкари ҳовлига кирдик. Тўртбурчак, ҳайҳотдай ер экан, атрофи оппоқ, ганчли бинолар. Ҳовлига бирор аршинлик катталикдаги кесма оқ тошлар, мармарлар тўшалган. Хуллас, бу қасри шоҳонани Оқсарой дейишлари мутлақ муносибдир, чунки ҳар томон оппоқ.

Бизга йўл бошловчилик қилиб, бир оз олдинда сарой беги бормоқда. Унинг ортидан ҳовлидан ўтиб, саройдаги бир пиллапояга етдик. Бек зина бошида қўлларини қовуштириб, расмий эҳтиром мақомида турганича, кўз ишорати билан: «Қани, ичкарига буюрингиз!» деди. Тўрт-беш тош-мармар зинани босиб юқори кўтарилдик. Эшикларнинг бири очиқ эди, ўша томонга юрдик. Ичкарига кирдим, жуда катта, кенг хона эди. Деразалари икки тарафга қараган; биз ўтган ҳовлига қараган деразалари панжарали, пардалидир ва бошқа тарафи очиқ бўлиб, у ёқдан саройдаги боғ кўринмоқда. Ерга энг камида бўйи йигирма, эни ўн беш аршинли бир бутун катта гилам тўшалган. Хонанинг шифти ва ён деворлари олтин нақшлар билан мукаммал зийнатланган, латофатининг баёнига тил ожиздир. Бошимни кўтариб, хонанинг тўрига боқарканман, жаноби олийни кўрдим. У зотдан бошқа ҳеч кимса йўқ эди. У зот ўринларидан туриб, биз ёққа бир одим отдилар. Биз шошиб хон ҳазратлари томон юрдик, саломлашиб, байрам билан табриклаб, муносабати олийлари учун ташаккурларимизни изҳор этдик. Йўлдошим Мажид Жонизода афандини зоти олийларига таништирдим.

Жаноби олийлари камоли лутф ва мулойимат ила менга хитобан:

– Ваъдангизни бажарганингиздан хурсанд бўлдим,– дея Боғчасаройда, ҳузури шоҳоналарида кечган суҳбатимизда, Бухоройи шарифга бориб, жаноби олийларини зиёрат қиламан, деганимни эсга олдилар.

Шундайин қиймати топилмас илтифотлардан сўнгра хон ҳазратлари ўз курсиларига ўтирдилар ва бизни ҳам қаршиларидаги икки курсига ўтиришимизни истадилар. Кўринишхонада шулардан бошқа курси ёки ўтирғич йўқ эди. Рухсати олийлари ила ўтирдик. Чорак соатча жаноби олийларининг ҳузурларида қолиб, диққати шоҳоналари ва мулойим суҳбатларидан шараф топиб, бениҳоя масрур бўлиб, умрворий ташаккур ила ташқари чиқдик.

Пастда, зина бошида кутиб турган сарой беги билан бирга яна меҳмонхона бўлмасига қайтдик, у ерда ҳозир бўлган инсонлар бизни табриклашди.

* * *

Бир муддат ўтгач, бандаларини яна кўришмакка даъват эттирдилар. Ҳалиги сарой беги зинапояга қадар мени кузатиб қўйди, юқорига бир ўзим чиқиб, кўринишхонага кирдим.

Бу сафарги суҳбатимизда ҳазрат давлатли Абдулаҳадхон Русияга қилган саёҳатларим борасида сўз очдилар, кўрган ва эшитганларимдан сўйларканман, кўп хурсанд ва мамнун бўлганларини лутфан баён айладилар. Хусусан, ўзларининг Петербургда ўтказган кунлари ҳеч ёду кўнгилдан чиқмаслигини, ҳаяжонли туйғуларга тўла эканлигини ифода этаркан:

– Сулҳ ва осойиш бутунлай таъминланса, худованди оламнинг лутфи ила адлу бошқарувимга омонат қилинмиш юз мингларча мусулмон фуқаронинг тинчлигу иқболидан бошқа фикрим ва қайғум йўқдир,– дедилар.

Кейин Русиядаги мавжуд мактаблар ва ўқитиладиган фанлар борасида суҳбатлашдик, билганимча қисқа-қисқа маълумот бердим. Мулоқотимиз тугаркан, мени диққати шоҳоналари ила шарафлантириб ўринларидан турдилар-да:

– Худо насибамни қўшса, Қафқаз ва Йалтага бормоқ фикридаман,– дедилар.

Кўриниш битди, дуо этиб, дуо олиб бахтиёрона ташқари чиқдим.

* * *

Иккинчи ҳовлидаги зиёфатхонага бордим, у ерда қалъа қўриқчилари бошлиғи Насруллоҳ бек билан кўришиб, бир-биримизни байрам билан қутлашдик. Одат бўйича яна чойлар келтирилди. Чой ичилаётган аснода хизматчилар бир неча бўхчани келтириб ерга қўйдилар. Сарой беги буларни очиб, барчаси хон ҳазратларининг ҳадяси эканлигини баён айлади. Мен зоти олийларини дуо қилиб, тортиқларни қабул этдим. Ип ва ипак матолар, ҳинд моллари; 25 тўн, 100 аршин ип мато, 12 тўп ипак мато, 15 тўп адрас, 3 та гилам, аллақанча қоракўл терилар ва саёҳат ҳаражатларини қоплаш учун етарли ақчали (пул бериладиган) фармон – шоҳона эҳсонларини қаранг! Тўпчилар турган ҳовлига чиққанимизда, у ерда менга аталган чопағон туркман отини беришди.

Минг бир ташаккур!

Мажид афандига ҳам алоҳида бўхчалардаги ҳадялар ва тўнлар совға қилинди. Эртаси кун, 13 июн якшанбада, қайтиш йўлига тушиб, Шаҳрисабздан Самарқандга юз тутдик. Бу ерга келганимиздаги каби тўрт отли файтон, отлиқ хизматчилар ва бандаларига тортиқ этилган туркман отини етаклаган яна бир отлиқ хизматкор ҳамроҳлигида Тахти Қорача белидан ўтиб, орому осойишу севинч ила Самарқандга келдик.

Қримлик ожиз бир ёзувчига кўрсатилган мундайин илтифоти шоҳонадан бутун қиримликлар мамнун ва хурсанд бўлишлари шубҳасиздир.

Исмоил

* * *

Саёҳатимга доир бошқа тафсилотлар, Туркистон ҳақидаги мақолаларим яна айрича нашр этилажакдир.

17 декабр 1893 (21 жумадулсоний 1311) йил, 43-сон, 37-40 б.

Замимаи «Таржимон»

Қрим-татар тилидан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси

 

ИСМОИЛБЕК ҒАСПРАЛИ ВА УНИНГ ТУРКИСТОН САЁҲАТЛАРИ

Миллатимизнинг ғурури Алишер Навоий бобомиз ўтмишдаги давлатларимизнинг энг порлоқ бир даврида:

Турк назмида чу тортиб мен алам,

Айладим бул мамлакатни якқалам,

дея она тилимиз қудратини улуғлагани, туркий тил байроғи остида дунёнинг тўрт тарафида яшайдиган туркийларни бир мамлакатга – бир маънавий оламга бирлаштирганини таъкидлагани кўп ибратлидир. “Гар бир қавм, гарчи юз, гарчи мингдир – муайян турк улуси худ менингдир” деган фикри ҳам Навоийнинг туркий элатларни, улусларни бир-бутун кўрганини, бирликка чақирганини билдиради. Чунки тили бир одамларнинг фикру қарашида яқинлик, амалларида иттифоқлик пайдо бўлиши мумкин. Ана шу ҳақиқатни, ана шу ҳикматни англаган Исмоилбек Ғаспрали[24] (1851-1914) асрлардир мустамлака зулмини чекаётган мусулмон туркийларни чорлик исканжасидан қутулиши йўлида чиқарган “Таржимон” газетасига “Тилда, фикрда, ишда бирлик” шиорини танлаганки, бу улуғ Навоийнинг юқоридаги байтига ниҳоятда уйғундир. 1883-1917 йиллар орасида бу газета жаҳолат ва зулм зулматида эзилган аждодларимиз онгини ёритишга, Қримда, Озарбайжонда, Қозонда, Туркистоннинг Самарқанд, Тошкент, Қўқон, Бухоро каби марказларида жадид мактабларининг очилишига, илк миллий матбуот нашрларининг пайдо бўлишига, ижтимоий, маданий-маърифий тараққиётга, энг муҳими, ҳурриятга одим отилишида йўлбошловчилик қилган.

И. Ғаспрали ношир ва мутафаккир адиб сифатида нафақат туркий оламга, балки бутун шарққа яхши танилганди. Шу боис у вафот этганида (12.09. 1914 й.), унга бағишланган таъзияномалар, марсиялар, мақолалар барча шарқ матбуотида, жумладан Туркистон миллий матбуотида ҳам берилган. Уларни ўқиркан, И.Ғаспралининг Туркистонда нақадар шуҳрат қозонганини уқасиз. Тошкентда А. Авлоний ва Тавалло, Қўқонда Ҳамза, Андижонда Чўлпон, Самарқандда С. Ажзий, Бухорода С.Айний ана шундай марсиялар битганлар. Бу далиллар ҳам И. Ғаспралининг ХХ аср ўзбек адабиёти тарихида ўрни беқиёс, буюк шахс эканлигини кўрсатиб турибди.

Бу марсияларнинг айримлари Туркия Маданият вазирлиги нашриётида босилган 32 жилдлик “Туркия ташқарисидаги туркий адабиётлар антологияси”нинг ўзбек адабиётига бағишланган 15- ва 16- жилдларида Овро-осиё ўлкалари ўқувчиларига етказилгани ҳам ХХ аср ўзбек ижодкорларининг жаҳоний мавзуларда фаол қалам тебратганларини дунёга кўрсатадиган далилдир[25].

Буларни эслатишдан мақсад дунёга машҳур адиб ва мутафаккир И. Ғаспралининг юртимизда нақадар севилгани ва қадрланганини таъкидлашдир. И. Ғаспралига оид юқоридаги каби қимматли фикрлар туркий халқлар ижодида, хусусан, ХХ аср ўзбек адабиёти ва матбуоти тарихида кўплаб топилади. Аммо, шуни ҳам унутмаслик керакки, мустабид шўро даврида улуғ маърифатпарвар меросига босқинчиларнинг сохта ва анъанавий “панисломист, пантуркист” тамғалари босилиб, авлодлар ундан маҳрум қилинди. Ўтган асрнинг мустақиллик эпкинлари эса бошлаган 90-йилларидаёқ И. Ғаспрали ҳаёти ва ижодини ўрганиш, тарғиб этиш, фалакнинг айланишию тарихнинг жўмардлигига қарангки, Тошкентда, бизнинг шарафли бошкентимизда чиқадиган журналлардаги мақолалардан бошланди: “Йилдиз” журналида “Таржимон” газетаси мундарижасига оид мақола ва С. Ғафаровнинг И. Ғаспрали ҳаёти ва ижодини акс эттирувчи нодир рисоласи (1990) босилди. Таниқли ўзбек олимлари Шерали Турдиев, Бегали Қосимов, Қўчқор Хоназаровлар 1991 йилда Симферополда улуғ устознинг 140 йиллигига бағишлаб ўтказилган халқаро анжуманда маърузалари билан қатнашишди. Натижада Б.Қосимовнинг буюк маърифатпарвар ҳаёти ва ижодини ўзбек ўқувчисига илк таништирган “Исмоилбек Гаспрали” рисоласи босилди (1992). Буларнинг барчаси мустақил юртимизда бошланган ижтимоий-маданий ўзгаришларнинг мевасидир, албатта.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ўзбек зиёлилари, олимлари ичида И.Ғаспрали мавзусида энг кўп ва энг унумли, мақтовга сазовор ишлари таниқли олимимиз, проф. Б. Қосимов номи билан боғлиқдир. “Маънавият” нашриётида 2006 йилда босилган “Исмоилбек Гаспринский. Ҳаёт ва мамот масаласи” китоби фикримизнинг далилидир. Китобдан И. Ғаспралининг ижтимоий-маърифий рисолалари, мақолалари, роман, қисса ва ҳикоялари ўрин олган. Уларнинг ўқувчилар мулкига айланишида Б. Қосимов билан бирга, Сафтар Нагаев ва Зайнобиддин Абдурашидовларнинг ҳам хизматлари бор. “Учинчи муаллим” дейилган сўзбошисида Б. Қосимов Арасту биринчи, Фаробий иккинчи муаллим, Исмоилбек эса туркий оламнинг учинчи муаллими деган жуда ҳақли сўзни айтган.

Бутун туркий халқларнинг маданий қудратини ифодаловчи “олами туркий” иборасини “Таржимон” газетасида у қўллаган ва мустабид замон зулму зулматидан, жаҳолатидан қутулишга ишонч, порлоқ келажакка умид уйғота олган. Улуғ устоздан авлодларга икки йўналишдаги улкан мерос қолди. Биринчиси – туркий оламни жаҳолатдан қутулиши ва билим билан юксалишини бошлаб берган янги усулда ўқитиш мактаблари ва жадидчилик.

Иккинчиси – “Таржимон” газетаси, ноширлиги, адиблиги, олимлиги, журналистлиги билан боғлиқ асарлар. Илк жадид мактаби 1884 йил очилган бўлса, 1914 йилга келиб Қрим, Қаф-қаз, Сибир, Туркистонда уларнинг сони беш мингга етган. Русия мусулмон турклари ичида учинчи газета саналган (биринчиси Тошкентда чиқарилган “Туркистон вилоятининг газети”дир) “Таржимон” бошида 300 тадан ҳафтада бир бор, кейинчалик эса кундалик нашр ўлароқ 12–20 минг нусхадан босилган. 1905 йилгача туркий ва русчада, сўнгра фақат туркийда чоп қилинган. 1883-1917 йиллар давомида Қримдан Булғористону Руминиягача, Истанбулу Қоҳирагача, Бокую Теҳронгача, Туркистону Хитойгача тарқалган.

И.Ғаспрали меросини ўрганиш бугунги кунда ҳам муҳимдир. Мутафаккир таваллудининг 150 йиллигига бағишланган давлатлараро илмий анжуманнинг очилишида (20 октябр 2001 йил Анқара) “Турк ўчоқлари” раиси Нури Гургур таъкидлаганидек, Исмоилбек Ғаспрали туркий оламнинг тикланиш, замонавийлашиш даврини бошлаб берди, у Қримда кўтарган маърифат байроғи Сибир ва Туркистоннинг бурчак-бурчакларигача ёйилди[26].

Китобхонларимиз И. Ғаспралининг ўлкамиз мавзусидаги “Русия Туркистони”, “Темурмалик баҳодир”, “Самар-қандда асари нажот” каби ўнларча мақолалари ва “Фарангистон мактублари”, “Дорурроҳат мусулмонлари”, “Хотинлар ўлкаси” каби роману қиссаларини ўқиб, унинг олимлик ва ёзувчилик истеъдодидан баҳраманд бўлдилар. Адиб ижодида саёҳатнома жанрининг жуда нодир намуналари мавжуд. Унинг беш жилдлик “Танланган асарлар”ини Туркияда тайёрлаб нашр эттираётган таниқли олим Ёвуз Оқпинор адибнинг бу турдаги асарларини 3-жилднинг 3-бўлимига киритган. Улар бешта: “Туркия саёҳатлари”, “Қафқаз-Озарбайжон саёҳатлари”, “Туркистон саёҳатлари”, “Русия-Пўлша саёҳатлари”, “Миср ва Ҳиндистон саёҳатлари”[27]. Ношир ва таржимон, проф. Ёвуз Оқпинорнинг ёзишича, “Туркистон саёҳатлари” Исмоилбекнинг 1893 ва 1908 йилдаги саёҳат хотиралари ҳамда кузатишларидан иборатдир.

Шу ўринда бундан қарийб юз ўн йил олдин газета саҳифаларида босилган бу асарнинг қай йўсинда тўпланиб, китоб ҳолида нашр этилгани хусусида ҳам тўхтаб ўтсак. Ёвуз Оқпинор, “бутун умрини, бойлигини, кучини туркийларнинг жаҳолатдан қутулишига ва тараққий этишига сарфлаган”, асарлари бугунги ҳамкорлик ва юксалишга хизмат қиладиган И. Ғаспралининг куллиётини – тўла асарларини тўплашга 1999 йилдан киришганини, лойиҳа тайёрлаганини таъкидлайди. У ўзи ишлайдиган Эгей университети тадқиқот жамғармаси ёрдамида “Таржимон” газетасининг 1883-1917 йилларга оид микрофильмини Америкадаги Нўрман Рўсс фирмасидан сотиб олади. Навбатдаги ишлар – 34 йиллик газета саҳифаларини фототасмадан А3 ўлчамдаги қоғозга тушириш ва сўнгра араб ёзувидаги матнларни ўқиш, таржима қилиш, изоҳлар тайёрлаш ва нашр этиш. Бунинг учун катта маблағ керак. Аммо анча вақтгача ҳомий топилмайди. Ниҳоят Ё. Оқпинор тайёрлаган лойиҳа билан танишган (ўша 2000 йилдаги) Туркия жумҳурияти Бош вазири ўринбосари доктор Давлат Боғчали бу хайрли ишларни қўллаб-қувватлайди, натижада улуғ устознинг “Тўла асарлар”ининг 1–3 жилдлари 2003–2008 йиллар орасида бир неча бор чоп қилинади. 4- ва 5- жилдлар устидаги ишлар давом этмоқда.

И. Ғаспралининг 1893 йилда битилган “Боғчасаройдан Тошкентга саёҳат”и қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Аввало саёҳат сабабини айтишмиз лозим. И. Ғаспралининг барча ўлкаларга сафар қилишидан иккита мақсади бўлган: биринчиси – янги усулдаги мактаблар очишни ташкил этиш, иккинчиси–“Таржимон” газетасининг тарқалиши билан боғлиқ масалалар. Туркистонга ҳам айни икки ниятни амалга ошириш учун келган. Асарларидан ва у ҳақдаги эсдаликлардан маълум бўлишича, Исмоилбек шарқу ғарбнинг кўплаб давлат арбоблари, юксак доиралари билан яхши муносабат ўрната олган. Юртимизга ҳар икки сафар ҳам Бухоро амирининг меҳмони сифатида келган. (Бу саёҳат хотираларида батафсил тасвирланган). Ёки “Таржимон”нинг Туркияда, Усмонли салтанатига боғлиқ давлатларда тарқатилиши таъқиққа учрагач (турк ҳукуматига ёқмаган айрим мақолалар сабабли), Истанбулга бориб, подшо номига хат ёзади ва унинг қабулига киришга эришади, газетанинг тарқатилишига изн олади. Туркистон ва Бухоро амирлиги ҳудудларида жадид мактабларини очишга илк сафарида ҳокимларни кўндиролмагач, иккинчи саёҳатидан кейин бу муаммо ҳал қилинади. Бу ишларни у ўта билимдонлиги, дипломатларча тадбиркорлиги, сабру фидокорлиги туфайли бажара олган.

И. Ғаспралининг саёҳатномасини ўқирканмиз, юртимиз ва халқимизнинг ўтмишдаги айрим ҳаёт манзаралари кўз ўнгимизда гавдаланади. Ундан ибрат оламиз, мозийни кеча ва бугун билан солиштирамиз (зотан, тарихни унутганлар жазоланади, яъни катта зарарга йўлиқади); энг муҳими, ўлкамизда 100–130 йил ичида кечган ўзгаришларни, умуман тараққийга эришганимизни қиёсан англаб етамиз – бу каби саёҳатномаларнинг ижтимоий аҳамияти ҳам шундадир.

Шу саёҳатлар, умуман, И. Ғаспралининг ўлкамизга хизматидаги икки муҳим нуқтани эслашимиз масалани янада ойдинлаштиради. Ўтган аср бошида юртимиздаги жадид мактаблари саноқли эди, кейинчалик улар кўпа-йиб, Туркистонни ва Ўзбекистонни оламга танитган олимларимиз етишди, аҳоли тўла саводли бўлди. Жадид мактаблари туфайли мамлакатни феодализм ва чоризм зулми, жаҳолати ботқоғидан замонанинг ёруғ кунларига олиб чиққан жадидлар ҳаракати, жадид адабиёти ва маданияти вужудга келди. Бугунги кунларда шаҳру қишлоқларимизда янгидан қурилган замонавий коллежлар эса халқимнизнинг маърифат ва замонавий тараққийга итилиб яшаётганини билдиради.

Саёҳатномада: «Ҳазрати Баҳовуддин наслидан 200 қадар дарвиш бор ва улар халқ наздида мўътабар экан. Зиёратга Қитай(Чин)дан, Қашқардан, Ҳинддан, Афғондан ва Туркистоннинг ҳар тарафидан одамлар келиб кетмоқдадир. Шарқ мусулмонлари учун бундан буюк зиёратгоҳ йўқдир» дейилади. Исмоилбекнинг бу сўзлари «Таржимон»нинг 1893 йил 8 ноябр сонида босилган. Қаранг, 19 аср охирида Баҳовуддин Нақшбанд ҳазратларининг мақбараси мусулмон шарқи учун энг буюк зиёратгоҳ бўлган экан. Мустабид шўро замонида у вайрон қилинди ва юртимизнинг шуҳратли бир обидаси хароб этилди, энг ёмони – миллатимиз диний ва маънавий ҳаётидан узиб қўйилди. Мустақиллик йиларида бу улуғ тарихий обиданинг шахсан Ўзбекистон Президенти ташаббуси билан тикланишида қандай маъно, моҳият мавжудлиги шу фактдан ҳам келиб чиқиб турибди.

Бу асарнинг ўзбек адабиётини тарғиб қилишда ҳам катта ибратли тарафлари бор. Туркистон ўлкасининг ўша йиллардаги ижтимоий аҳволи, табиий гўзалликлари ҳамда маданий ва маънавий бойликлари бу хотиралардагина акс этиб қолмай, балки муаллифнинг бошқа асарларида ҳам тар-ғиб ва ташвиқ этилгани бизни қувонтиради. Масалан, ғаспралишунос олим Исмоил Туркўғлининг ёзишича, И. Ғаспрали 1894 йил 29 апрелда Истанбулга бориб, подшоҳ Султон Иккинчи Абдулҳамидга хат юборади. Унда 1893 йилгача Боғчасарой, Қозон ва Тошкентда босилган 130 китобнинг рўйхати битилган, улар султонга ҳадя этилган. Улар орасида ўзбек адабиёти ва маданиятига оид “Сафарномаи амири Бухоро” (Бухоро амири Мирсаид Абдулаҳад Баҳодирхоннинг 1310 ҳ., 1893 й.даги Русия саёҳати.– Боғчасарой, “Таржиимон” босмахонаси 1893 й.–Т.Қ. ), “Шажараи турк” (Абулғози Баҳодирхон асари-Т.Қ.), “Ал рисолатул Ҳолидия фил-робитаи Нақшбандия”, “Тарихи Шоҳрухия”, “Тоҳир ва Зуҳра қиссаси”, “Бобурнома”, “Ҳикояи Шоҳ Машраб”, “Бангу бода” каби асарлар, шунингдек, “Туркистон вилоятининг газетиси”дан нусха, 1865 йилда Самар-қанддан Петербургга олиб кетилган ҳазрат Усмон Қуръонидан бир варақ расм, Амир Темур фармонидан бир нусха каби қимматли маънавий тортиқлар бор эди. Бу нашрларда И. Ғаспрали ва “Таржимон” газетасининг алоҳида хизмати мавжудлигини тақдирлаб, Усмонли салтанатининг султони ноширни тўртинчи Мажидия нишони билан мукофотлайди.

Устоз адиб ўз даврида Нобел мукофотига номзод кўрсатилган, мукофот берилмаган бўлса-да, унга лойиқ улуғ маърифатпарвар сифатида қадрланган эди. Орадан ярим аср ўтиб, мана, бугунда унинг билимга, тараққийга чорловчи ”Тилда, фикрда, ишда бирлик” шиори яна халқларни бирликда, ҳамкорликда яшашга йўналтирмоқда, асарлари барча туркий тилларда, шунингдек, рус, украин, араб, инглиз, олмон, япон каби жаҳоннинг барча нуфузли тилларида босилмоқда. Яъни, Инсоннинг ўзидан кейин сўзи, шони яшамоқда. Зотан бу – энг катта мукофотдир. Ўзи таъкидлаганидек, Чин деворидан Оқденгизгача чўзилган ўлкаларда ўша даврда эллик милйўнли туркийлар эндиликда икки юз эллик милйўндан ортиқдир, Исмоилбек улар билан, яъни биз билан бирга яшамоқда.

Тоҳир Қаҳҳор, ЎзДЖТУ доценти

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 10-сон.

———————–

[1] Бу ёзувларнинг бир қисми «Таржимон»нинг 1893 йилги 29-38 ва бошқа бир қисми 40-43 сонларида босилган.

[2] Амир Абдулаҳад – 1885-1910 йиллар орасида ҳукм сурган Бухоро амири.

[3] 1893 йилда Франсиядан янги қайтган Аҳмад Оғаўғли кўзда тутилмоқда.

[4] Руслар Қафқазни ишғол этганидан кейин, бу ўлкадаги мусулмонлар сунний ва шиа ўлароқ расман иккига айрилгач, суннийларнинг диний раиси – муфти, шиаларники шайхулислом дея аталди ва улар Тифлисда, Қафқаз умумий вилояти ҳукуматига боғлиқ диний мақом ҳолига келтирилдилар.

[5] Ҳусайн афанди Ғойибов – 1830-1917 йилларда яшаган, Озарбайжоннинг илғор фикрли диний арбобларидан, маорифчи, 1881 йилдан умрининг охиригача Қафқаз муфтиси бўлиб хизмат қилган. Унинг Озарбайжон шоирлари ҳақидаги 4 жилдлик тазкираси ҳам бор.

[6] Мирза Ризохон – Эронда ҳукм сурган турк-қажар сулоласидан бир шаҳзодадир, дипломат ва атоқли арбоб.

[7] Султон Мажид Ғанизода – ўқитувчи, адиб (1886-1937). Озарбайжонда янгича мактабларнинг очилишида, она тилида дарсликлар ёзилишида, миллий матбуот ва театрнинг ривожида муҳим хизмат кўрсатган зиёлилардан бири.

[8] Вопур – кема.

[9] Ҳожи Зайналобиддин Тоғиев (1838-1924) – озарбайжонлик машҳур милйўнер. Бензин, тўқимачилик, балиқчилик каби соҳаларда жуда катта ҳажмда тижорат қилган. Русия турк мусулмонларининг турли маданий фаолиятларига ҳомийлик қилган, ёрдамсеварлиги ва хайр-саҳовати билан донг қозинган шахс.

[10] Муса Нағиев (1842-1919) – нефт ишлаб чиқариш ва савдоси билан шуғулланган машҳур озарбайжонлик милйўнер.

[11] Шамси Асадуллаев (1841-1913) – улкан ҳажмда нефт чиқариш ва тижорати, ташиш ишлари билан танилган милйўнер.

[12] Сафаралибей Валибейов (1861-1902) – Озарбайжон турклари орасида Гуржистондаги Гўри ўқитувчилар юртини битирган илк муаллимлардан, «Ватан тили» (1888, О. Черняев билан бирга), «Усули жадид» (1886), «Лисони форсий» (1886) каби илк дарс китобларини ёзган зиёлилардан бири. «Хазинаи ахбор» (1891) номли икки жилдлик қомусий луғати кўп ўқилган.

[13] Қушлик – чошгоҳ. (Тарж.).

[14] Аршин – 68 см.

[15] Верст (чақирим) – 1,06 км.

[16] Десятина – 1,09 гектар.

[17] М.П. Лессар – Русиянинг Бухородаги сиёсий айғоқчиси. (Қаранг: B. Hayit, Turkistan Devletlerinin Milli Mucadelelri tarihi, Ankara, TTK, 1995, s.117.) (Тарж.)

[18] Абдулаҳадхон – 1885-1910 йиллари орасида ҳукм сурган Бухоро хони.

[19] А.Б. Вревский – 1889-98 йилларда Туркистон бош волийси эди.

[20] Султон Мажид Ғанизода – (1886-1937) ўқитувчи ва адиб. Озарбайжонда янги мактабларнинг очилишида, она тилидаги дарс китобларининг ёзилишида, янги матбуот ва театрнинг яратилишида муҳим хизматлар кўрсатган зиёлидир.

[21] Табур – баталйўн; тўрт бўликдан иборат ҳарбий қисм. (Тарж.).

[22] Муаллиф бу ерда узоқдан кўрганини эсламоқда, тахминимизча, гап тухум уриштириш устида бормоқда. (Тарж.).

[23] Олимхон – 1910-1920 йиллар орасида Бухоро амири

[24] “Таржимон” газетаси номи “вов”сиз (“у”сиз) ёзилган, афсуски, шу пайтгача “Таржумон”, “И. Гапринский” дея русчадагидек қўлланилмоқда. Бизнингча, газетада муҳаррир номи Исмоилбек Ғаспринский (“Г” эмас, “Ғ”) дея битилганини, шунингдек, “Таржимон”нинг 1884 й. 19-сонида адиб ўз тахаллусини “қримча Ғаспрали, cибирча Гаспрингий, сартча Гаспралик, арабча ал-Ғаспирий, русча ё Гаспров, ё Гаспринский бўлади” деганини кўзда тутиб, ўзбекчада Исмоилбек Ғаспрали дейилиши уйғундир (Т.Қ).

[25] Yuz Yilda Gaspirali“nin Ideallari. Bildiriler.–Turk Yurdu yay. Istanbul 2001. s. 14–15.)

[26] Ismail GASPIRALI. Secilmis Eserleri: III. – Haz. Yavuz Akpinar. Otuken yay. Istanbul 2008. S.313-498.

[27] Dr. Ismail Turkog’li. Osmanli Devletinin Ismail Gaspiralinin Faaliyetlerine Bakisi. – Ismail Bey Gaspirali Ve Ziya Gokalp Sempozyumlari. Bildiriler. TURKSOY yay. Yay haz. H. Dundar Akarca. Ankara 2003. S.62–63.