Швеция академиясининг ҳурматли аъзолари, хонимлар ва жаноблар!

Мен маърузамни “Давоми бор…” деб атадим. Айнан шу сўзларни илова қилиб, XIX аср газета ва журналлари насрий асарларни “резинка” қилишарди. Давоми бор романлар урчигандан урчиб кетди. Боблар кетма-кет босилиб турган бир пайтда, муаллиф ўз ҳикоясининг ўрта қисмини ёзишга эндигина киришган бўлар, якуний қисми нима бўлишини ҳали ўзи ҳам билмас эди. Лекин ўқувчиларни фақат тутуриқсиз ва даҳшатли воқеаларгина банд қилиб олмасди.

Диккенснинг баъзи романлари худди шу тарзда — қисмлар билан дунё юзини кўрган. Лев Толстойнинг “Анна Каренина”си ҳам “давоми бор” роман эди. Бальзак яшаган давр ялпи маҳсулот етказиб берадиган ва номи ҳали чиқмаган тиришқоқ муаллифни, асарнинг навбатдаги қисми охирида воқеаларни авжига чиқаришга ўргатиб қўйган бўлиши мумкин. Фонтаненинг деярли ҳамма романлари, масалан, “Йўллар ва чорраҳалар”, аввалига газета ва журналларда давомли босилган. “Фоссише цайтунг”нинг эгаси ҳатто, жонига тегиб кетганидан, “Бу манжалақининг саргузашти тугайдими-йўқми?” деб хитоб қилган экан.

Нутқим толаларини шу йўсинда ўриш ёки уни янада майдароқ толаларга ажратишда давом этишдан олдин шуни эслашим лозимки, мана шу зал ва мени бу ерга таклиф этган Швеция академияси мен учун бегона эмас. Баъзи ўқувчиларнинг ёдида бўлса, бундан деярли ўн тўрт йил олдин чоп этилган ва қиссахонлик бобида бош айлантирар даражада ютуққа эришган “Каламуш хоним” номли романимда, Стокгольмда йиғилган мана шундай қурама жамоатчилик олдида каламуш, аниқроғи, лаборатория каламуши шарафига мадҳиялар янграйди.

Каламуш хоним Нобель мукофотини олди. Ниҳоят, буни таъкидлаш лозим, чунки рўйхатда анчадан бери турарди. Уни, ҳатто, севимли маҳбуба деб ҳисоблашарди. Сочлари оппоқ, кўзлари қип-қизил бу лаборатория каламушини тажрибага тушадиган миллионлаб жониворлар — денгиз чўчқасидан тортиб резус-макак турига мансуб маймунгача, барчасининг намояндаси сифатида муборакбод этишди. Романдаги ҳикоянависнинг таъкидлашига кўра, айнан шу Каламуш хоним тиббиёт соҳасида қилинган тадқиқотлар ва ихтиролар амалга ошишига имкон яратди, хусусан, Нобель мукофоти совриндорлари Ватсон ва Крикк ирсиятнинг чексиз имкониятга эга майдонларида ўта нозик ҳаракатлар натижасида кашфиётлар қилдилар. Шундан буён, у ёки бу даражада ошкоралик билан, айтайлик, жўхори, сабзавотлар, яна майда-чуйда жониворлар клонлаштириладиган бўлди. Шу сабабдан, ўша романимнинг охирида, яъни одамзоддан кейинги эрада ҳокимиятни эгаллаб олаётган “одам-каламуш”лар, “Ватсон-крикклар” деб аталган. Уларда иккала турнинг энг яхши сифатлари мужассам: одамда каламуш сифатлари ва аксинча, каламушда одам сифатлари. Жинсларни шундай урчитиш йўли билан, дунё ўзини-ўзи соғломлаштирмоқчига ўхшайди. Буюк Портлаш содир бўлиб, фақат каламушлару сувараклар ва гўнг пашшалари, балиқ ва қурбақа тухумлари омон қолгандан сўнг ғаройиб тарзда қутулиб қолган ватсон-крикклар ёрдамида ағдар-тўнтар бўлган дунёни тартибга солиш вақти етди.

Бироқ бу сўз оқими “Давоми бор” деган изоҳ билан тугаган ва лаборатория каламушига Нобель мукофоти берилиши ҳақидаги сўзлар асарнинг ниҳояси учун эрмак тарзида ёзилмаган экан, мен энди қиссахонлигим билан, уни тирик қолиш шакли ва санъат шакли сифатида қабул қилиб, жиддий шуғулланишим мумкин.

Одамзод ҳикоя қилишни жуда қадимдан бошлаган. Ҳарфларни ўйлаб топиб, ёзишни машқ қилишидан анча илгари вақтларда ҳар бир одам бошқасига нималарнидир гапириб берган ва ҳар бир одам шериги айтаётган гапларга қулоқ солган. Ҳали ёзишниям билмайдиган одамлар орасида бошқаларга қараганда кўпроқ ва яхшироқ сўзлайдиган ёки ростга ўхшатиб алдайдиганлар пайдо бўлган. Ўз навбатида, уларнинг орасидан вазмин ҳикоя қиладиганлардан фарқли ўлароқ, усталик билан ошириб-тоширадиганлар етишиб чиқди; улар тўпланиб қолган ахборот оқими қирғоқлардан тошиб, ирмоқларга ажралиб кетишига имкон яратди; бу оқим қуриб қолиш ўрнига кутилмаганда кенг дарё бўлиб ёйилади, чунки унга йўл-йўлакай кўплаб “нарса”лар қўшилиб қолиб, ёрдамчи сюжет тармоқлари ҳосил бўлади.

Мана шу дастлабки қиссахонлар куннинг вақтига ёки чироқ бор-йўқлигига қараб ўтирмасдан қоронғида ҳам ўз ҳунарларини муваффақият билан бажарганлар; бу ҳам етмагандек, ғира-шира ва қоронғилик уларга далда берган; уларни на сувсиз сахролар, на гувиллаган шоввалар қўрқитолган, зарур бўлиб қолганида эса, айтайлик, тингловчилар чарчаганида “Давоми бор” деган ваъда билан ҳикоясини узиб қўйган; шунинг учун ҳам уларнинг атрофида доимо тингловчилар ғуж бўлган, гарчи ўзлари, бунчалик сермаҳсул бўлмаса ҳам, ҳикоя қилишни билишган.

Ҳали ҳеч ким ёзишни, ўзида қайд қилиб олишни билмаган пайтларда нималар ҳақида ҳикоя қилишганийкин? Аввалига, Қобил ва Ҳобил давридан буён ўлдириш ҳақида сўзлашишган бўлса керак? Бунга қасос олиш, қонга қон билан қасос олиш туртки берган. Қайсидир халқни қириб ташлаш азалдан бозори чаққон мавзу бўлиб келган. Тошқинлар ва қурғоқчиликлар, сермаҳсул ва қаҳатчилик йиллари ҳақида ҳам ҳикоя қилишган бўлиши мумкин. Чорва моллари ва одамлардан иборат мулкларни санаб адоғига етмагани ҳақида ҳам ҳикоя қилишдан тойишмаган. Ҳикоя ҳақиқатга ўхшаб чиқиши учун ким кимдан олдин ё кейин яшаган, ким кимдан тарқаган каби узундан-узоқ тафсилотлардан ўзини олиб қочмаслиги керак. Худди шу тарзда қаҳрамонлар ҳақида ҳикоялар тўқилган. Қайта-қайта ҳикоя қилинадиган ишқий саргузаштлар, чалкаш йўлларда ҳаддидан ошадиган ёки қирғоқлардаги қамишлар орасида қурбонини пойлаб ётадиган ярми — одам, ярми — ваҳший махлуқ ҳақидаги ҳикояларнинг ҳам ишқибозлари кўп бўлган. Худолар ва санамларга бағишланган афсоналар ҳақида-ку, таъкидлаб ўтириш ортиқча, саргузаштларга тўла денгиз саёҳатлари ҳам шу қаторда; улар оғиздан-оғизга ўтиб сайқалланган, тўлдирилган, бошқача манзара касб этган, ҳатто маъноси бутунлай тескари томонга ўзгариб, пировардида, Гомер деган бир кимса ёки Инжилни кўзда тутадиган бўлсак, қиссахонлар жамоаси томонидан ёзиб олинган. Ўшандан бери адабиёт мавжуд. Ёзув вужудга келган Хитой, Эрон ва Ҳиндистонда Перунинг тоғлик қирларида ва бошқа жойларда қиссахонлар бўлган; улар ёлғиз-ёлғиз ёки жамоа бўлиб адабиётчи сифатида танилганлар ва исмлари номаълумлигича қолган.

Ёзишни пухта ўзлаштирган бизларнинг хотирамизда эса, адабиётнинг оғзаки тарзда юзага келганию ва овоз чиқариб айтилган тарихий ҳикоялар сақланиб қолган.

Дастлабки ҳикоялар гоҳ қоқилиб, гоҳ тутилиб, кейин гўё қўрқувдан титрагандек шошилиб ёки ошкор қилинадиган сирни билағонлардан авайлагандек шивирлаб айтилаверган, кейин шивир-шивир овоз, мақтанчоқ ҳайқириқларни ёки тумшуғини ҳар ёққа суқиб, нима қаёқдан пайдо бўлганини искаб топадиганларнинг саволларини босар даражада баландлашган; агар биз, ёзувни билганимиздан мағрурланиб, шуларни эътибордан соқит қиладиган бўлсак ҳамма қиссаларимиз ўлик, турган-битгани қоғоздан иборат бўлиб қолади.

Яхшиямки, қўлимизда вақт синовларидан ўтган китоблар кўп, уларни қандай ўқисанг, ихтиёринг: хоҳла — ичингда, хоҳла — овозингни баралла қўйиб ўқи. Шу китоблар менга маёқ бўлди. Ёш ва гапга кирадиган пайтларимда Мелвилл ёки Дёблин каби сўз усталари, немис тилидаги лютерона Инжил мени овоз чиқариб, сиёҳни сўлагим билан аралаштириб ёзишга ўргатишди. Ва шундай давом этаверди. Ёзувчи деган номни мамнунлик билан кўтариб юрганимга бешинчи ўн йиллик бошланган бир пайтда ҳам мен ўзимнинг чўзилиб кетган дағал толали жумлаларимни чайнаб-чайнаб юмшатардим, ҳузурбахш ёлғизликда уларни ўзимча минғирлаб, қоғозга фақат сайқал топганларини, жарангдорларини, акс-садо берадиганларини туширардим.

Ҳа, мен ўз касбимни севаман. У туфайли мен қўлёзмаларимда ўзи қандай бўлса, шундайлигича акс этишни истайдиган кўповозли жамоани топаман. Қачонки мен омма олдида аллақачон мендан қочиб кетган ёки ўқувчилар ўзлаштириб олган ва ичидаги гаплар тиним топган китобимни ўқисам, бундай учрашувдан ҳузур топаман. Шунда тилдан ажралиб қолаётган ёш ва гапириб тўймаган оқ сочли омма олдида китобда ёзилган гаплар яна оғзаки шакл олади ва ҳар гал бу тилсим қайтарилади. Ёзувчи мана шунақа афсунгарлик қилиб нонни сариёғ билан ейди. Ва гарчи у ўтаётган даврга зид ўлароқ ёзар экан, ёлғонни ҳақиқатга ўхшатиб тахлаб ташласа ҳам, унга ишонишади, ҳали “Давоми бор” деган ваъдани бермасиданоқ ишонишади.

Мен қандай қилиб бирваракайига ёзувчи, шоир, рассом бўлиб қолдим? Қанақа жайдари мақтанчоқлик ёш болани бунақа суллоҳликка ундадийкин? Ўн икки ёшга етар-етмас мен, рассом бўламан, дея қатъий аҳд қилган эдим. Бу пайт биз Данциг-Лангфур деган жойга яқин ердаги уйимизда яшар эдик ва Иккинчи жаҳон уруши энди бошланган эди. Урушнинг иккинчи йили ёш гитлерчиларнинг “Хильф мит!” деган журнали мени адабий танловга таклиф этганидан кейин ёзувчилик бобида ихтисослаша бошладим. Ўшанда катта мукофотлар ваъда қилишди. Мен, ўша заҳоти, қалин дафтаримга биринчи романимни ёза бошладим. Онам туғилиб ўсган оиланинг тарихи асосида уни “Кашублар” деб атадим. Бироқ воқеалар ҳозирда йўқолиб кетаётган кашуб халқи орасида эмас, ўн учинчи асрда, подшоҳликлар ва даҳшатли ҳокимиятсизликлар даврида, талончилар, рицар-қароқчилар йўлларда, кўприкларда қутуриб кетиб, оддий халқ улардан ўзи билганча, кучи етганча қутулиши мумкин бўлган вақтларда кечади.

Эсимда, кашуб ерларининг иқтисодий аҳволини қисқа баён қилиб, кетма-кет, қароқчиларнинг талон-тарожи ва қотилликларини биринчи планда кўрсатгандим. Бўғиш, сўйиш, дор ёки қилич воситасида оломон қилиш шунчалик шиддатли тус оладики, биринчи боб тугар-тугамай асосий қаҳрамонларнинг ҳаммаси ва иккинчи даражали персонажларнинг кўпи ўлдирилади, кўмилади ёки қарға-зоғларга ем бўлади. Ёзиш услубим тўғри келмагани учун ўликларни шарпа кўринишда ҳаракатлантириб, романни “даҳшат” асарга айлантириш имкони бўлмади, натижада уринишларим самара бермади ва “Давоми бор” деган сўзга нуқта қўйишга тўғри келди; мангуга, ва буткул эмас, албатта, бироқ ёш муаллиф кейинги қиссаларида хаёлий персонажларни эҳтиётлик билан самара берадиган даражада киритиш лозимлигини тушуниб етди.

Аввалига, кўплаб китоб ўқидим. Ўқиш услубим ҳам ўзига хос — кўрсаткич бармоқларимни қулоқларимга тиқиб ўқирдим. Бунинг сабаби шу эдики, мен синглим билан икки хоналик хонадонда ўсганман; алоҳида хона бир ёқда турсин, алоҳида бурчагимиз ҳам йўқ эди. Энди билсам, мана шунақа тиқилинч ҳолат, қийин шароит бир ҳисобда яхши бўлган — мен атрофдагиларга, шовқин-суронга эътибор қилмай, фикримни бир нарсага жам қилишни анча эрта ўрганган эканман. Қопқоқ тагига беркитилган пишлоқ сингари мен китобга, унда тасвирланган дунёга ғарқ бўлиб кетардим. Ҳазил-мутойибага мойил онам китоб ўқиётганимда дунёдан узилиб қолишимни қўшни аёлга кўрсатиш учун китобим ёнида турган ва мен гоҳ-гоҳ тишлаб ўтирган бутербродни бир бўлак совун (“Пальмолив” бўлса керак) билан алмаштириб қўйган. Мен буни сезмаганман ва бутерброд ейиш вақти келганда, совун тишлаб олиб, китоб воқеаларидан қутулмагунча чайнайверганман. Қўшни аёл бу манзаранинг шоҳиди бўлган, онам эса ғурурланган.

Ёшликдаги фикрни жамлаш машқлари ҳозир ҳам ўзини билдириб туради; лекин яна ўшандагидек берилиб ўқиганимни билмайман. Китобларимни кичкинагина жавонга, зангори пардалар ортига териб қўярдим. Онам китобсеварлар клубига аъзо эди. Достоевский ва Толстойнинг романлари Гамсун, Рабле ва Вики Баумнинг асарлари билан бир қаторда турарди. Сельма Лагерлёфнинг “Йост Берлинг ҳақида сага”си ҳам доим қўл остимда эди. Кейинчалик шаҳар кутубхонасидан фойдаланадиган бўлдим. Барибир, асосий турткини онамнинг китоб бойликларидан олганман. У мустамлака моллари билан савдо қиладиган дўкон эгаси, ишбилармон, ҳисобидан адашмайдиган аёл эди; ишончсиз бўлса ҳам айрим мижозларига насияга мол бериб юбораверарди; гўзаллик шайдоси эди, оддийгина радиоприёмникдан тараладиган опера ва оперетта куй-қўшиқларини ҳузур қилиб тингларди, менинг серваъда гапларимни жон қулоғи билан эшитарди, шаҳар театрига тез-тез бориб турар ва мени ҳам олиб борарди.

Майда буржуазияча турмушнинг икир-чикирларидан келтирилган бундай ўтмиш манзараларини дастлабки асарларимда хаёлий персонажлар орқали эпик кўламда тасвирлаганман. Улар мен қандай қилиб ёзувчи бўлиб қолганимни ойдинлаштиришдан бошқага арзимайди. Албатта, орзуларга узоқ чўмиб кета олиш, сўзлардаги турли маъноларни ва сўз ўйинини севиш, ҳақиқатни қизиқарли тасвирлаш учунгина беғараз ёлғон сўзлаш каби қобилиятларни ҳам айтиб ўтиш мумкин. Буларни умумлаштириб айтадиган бўлсак, иқтидор, дейиш мумкин. Лекин енгил-елпи истеъдод салмоқли тус олишида оилавий тинч ва осойишта ҳаётга сиёсатнинг шиддат билан кириб келиши туртки берди.

Онамнинг суюкли амакиваччаси, у ҳам онам сингари кашублик, эркин шаҳар — Данцигнинг почтасида хизмат қилар эди. У бизнинг уйга тез-тез келиб турар, кўнглимиздаги меҳмон бўларди. Уруш бошланиб, Гевелиус майдонида жойлашган почтани жайдари эсэсчиларнинг ҳужумидан ҳимоя қилишга тўғри келганда амаким таслим бўлганлар қаторида эди. Уни ҳарбий ҳолатнинг қонунлари асосида суд қилиб, отиб ташлашган. Тўсатдан шу амакимдан айрилиб қолдик. Ва қисқа муддатда уни ҳам унутиб юбордик. Гўё у бу дунёда умуман бўлмаган, яшамаган. Бироқ, унинг йўқлиги қанчалик ойдин бўлмасин, менинг калламда шунчалик мустаҳкам ўрин олди ва бу узоқ йиллар давом этди: ўн беш ёшимда расмий кийим кийганимда ҳам, ўн олтимда қўрқа бошлаганимда ҳам, ўн етти ёшимда америкаликларга асир тушиб, ўн саккизимда озод бўлганимда ҳам, қора бозорда савдо ўрганиб, кейин тошйўнарлик ва ҳайкалтарошлик касбларини ўрганганимда ҳам, бадиий академияларда ёзиб-чизиб, чизиб-ёзиб енгил-елпи шеърлар, бир актли гротеск пьесалар машқ қилганимда ҳам. Миямда йиғилиб қолган маълумотлар туғма эстетик қониқиш ҳосил қиладиган ҳиссиётим учун жуда кўплик қилиб қолгунича шундай давом этаверди. Уларнинг тагида онамнинг суюкли амакиваччаси, Польша почтасининг отиб ташланган ходими кўмилиб ётарди. Мен, — мен бўлмай, ким бўларди? — уни ёруғ дунёга чиқариб, бошқа қиёфада ҳаётга қайтардим, яъни роман ёздим. Унинг асосий ва иккинчи даражали персонажлари — тетик ва ҳаётга ташна кишилар боблардан бобларга ўтиб, баъзилари асарнинг охиригача соғ-омон етиб бордилар. Демак, “Давоми бор” деган муаллифлик ваъдамни бажардим.

Ва шундай давом этаверди. Дастлабки икки романим “Қалайи дўмбира”, “Ит азоби йиллари” ва орада “Мушук-сичқон” номли қиссамнинг босилиб чиқиши мен — ҳали нисбатан ёш муаллифни шунга ўргатдики, китобинг одамларнинг ғазабини, нафратини уйғотиши, норози қилиши мумкин экан. Ўз юртингга муҳаббат — яшаб турган жойингни булғаш, деб қабул қилиниши мумкин экан. Ўшандан бери мени баҳсли ёзувчи ҳисоблашади.

Шу жиҳатдан, Сибирга ёки яна аллақаёқларга сургун қилинган ёзувчиларни эсласак, мен тағин ҳам яхши жамиятда яшаб юрган эканман. Шунинг учун шикоят қилмасам ҳам бўлади. Ундан кўра узлуксиз баҳс ҳолатини касбимнинг хатарига ўхшаган ва ҳаётбахш омил сифатида қабул қилишим керак экан.

Шундай бўлиб чиқадики, фақат сўзлардан воқеалар ясайдиганлар ғолибларнинг шохсупасига даъвогарлик қилиш ҳуқуқи учун курашадиган ҳокимларнинг товоғига атайлаб ва жон деб тупурадилар. Бундай ҳолат адабиёт тарихини цензуранинг ривожи ва такомилига мослаштиришга мажбур қилади.

“Ёмон кайфият” деб аталмиш жаноб, Суқротни заҳар тўла косани тагигача симиришга мажбур қилган, Овидийни сургун қилган, Сенекани ўз томирини кесишга ундаган. Католик черкови тақиқлаган китоблар руйхати маданиятнинг Ғарбий Европа боғларида етилган гўзал адабий меваларини безаб турган ва бу рўйхат янада тўлиб бораяпти. Князликларнинг мутлақ ҳокимлиги қўллаб келган цензура усуллари Европа маорифини қанчалик тўхтатиб қўйган? Фашизм немис, итальян, испан ва португал ёзувчиларидан қанчасини ўз юртидан, тил маконидан қувиб чиқарган? Қанчадан-қанча ёзувчи ленинча-сталинча террорнинг қурбони бўлмади? Ва ҳозир ҳам Хитойми, Кения, Хорватиями ёки бошқа юртларда ёзувчилар қанақанги зўравонликларга дучор бўлишмаяпти?

Мен Китоб гулханлари мамлакатида туғилиб ўсганман. Биз биламиз, ёмон кўрилган китобларни қандай бўлмасин, йўқотиб ташлаш ҳирси ҳали ҳам ёки давр руҳи билан яна мос келаяпти, гоҳида эса телевизорбоп ифодага, демак, томошабинларга эга бўляпти: Ундан ҳам ёмони — бутун дунёда ҳозирги кунларда ҳам ёзувчиларни таъқиб қилишаяпти, ўлдиришяпти ёки ҳаётига хатар солишяпти ва бутун дунё шу асно давом этаётган террорга кўникиб қолган. Тўғри, дунёнинг ўзини эркин ҳисоблайдиган қисми дарғазаб бўлиб қичқиради. Масалан, Нигерияда, 1995 йили табиатга ёввойиларча муносабат қилганларга қарши чиққан ёзувчи Кен Саро-Вива[1] билан унинг сафдошлари қатл қилинганда шундай бўлган. Бироқ, шу заҳоти кун тартибининг бошқа масаласига ўтиб кетишган, чунки экологик жиҳатдан асосли қаршилик глобал миқёсда ҳукмронлик қилаётган нефть гиганти — Шеллнинг бизнесига зарар етказиши мумкин эди.

Китоблар ва муаллифлар давлат ва черков учун, медиа-концерн ва ҳар хил сиёсий бюролар учун шунчалик хавфлики, улар дарров қаршилик қилишга ўтадилар. Нега шунақа? Ахир, камдан-кам ҳолларда гап ҳукмрон мафкурага тўғридан-тўғри қаршилик қилиш ҳақида боради. Шундан кейин, одатда, “Овозингни ўчир!” деган буйруқ ёки ундан ёмонроқ бир нарса бўлади. Кўпинча ҳақиқат — плюралистик, деган бадиий далилнинг ўзи кифоя қилган бўларди.

Лекин бундай гувоҳликни битта ва яккаю ягона ҳақиқат қўриқчилари учун хавфли ва ҳалокатли, деб талқин қилиш хато бўларди, чунки воқелик яккаю ягона эмас, кўпликдир.

Ёзувчини шубҳали, жазога лойиқ қилиб кўрсатадиган жиҳат — унинг касби; у ўтмишни тинч қўёлмайди, битиб кетган яраларни дарров очиб ташлагиси келади, ертўлаларга кўмиб ташланган жасадларни кавлаб очади, кириш тақиқланган хоналарга суқилади, Жонатан Свифтга ўхшаб муқаддас сигирларни еб қўяди, зодагон инглизларнинг ошхонаси учун ростбифга ирландиялик болалар гўштини таклиф этади, унинг учун ҳеч нарса, ҳатто капитализм ҳам муқаддас эмас. Ёзувчининг энг катта гуноҳи шуки, у ўз китоблари билан бирга ғолиблар ёнида қадам ташлашни хоҳламайди, бундан кўра тарихий жараёнларнинг йўл ёқаларида қолиб кетган, кўп нарсаларни айтиб бера оладиган, лекин бунинг учун сўз ололмаган мағлубларнинг орасида ғимирлаб юришни афзал кўради. Ким мағлубларга сўз берса, ғалабани шубҳа остига қўйган бўлади. Ким ўз атрофига мағлубларни тўпласа, ўзи ҳам шулардан.

Албатта, турли даврларнинг тожини кийган ҳукмдорлар адабиётга ҳеч қанақа қаршилик қилмаганлар. Аксинча, унга хонанинг безаги деб қараб, қўллаб-қувватлашга-да тайёр турганлар. Ҳозир эса, адабиёт қизиқарли, кўнгилочар маданиятнинг бир қисми бўлиши керак, яъни нуқул салбий нарсаларни илғайвермасдан, камситилган одамга умид учқунларини бериши лозим. Моҳиятан, “ижобий қаҳрамон”га доим эҳтиёж бор, лекин коммунизм давридагичалик шаклда эмас. Эркин бозорнинг ҳозирги чексиз-чегарасиз чангалзорларида қандайдир Рэмбо пайдо бўлиб, ўзини муваффақиятга элтадиган йўлга жасадларни кула-кула тўшаб, устидан юради; Рэмбо бўлмаса, икки марта ўқ отилиши ўртасида тезгина гурсиллаб йиқилишга тайёр қандайдир шумтака ёки ўз ортида бир гала алданганларни қолдирадиган ғолиб, қисқаси, бизнинг глобаллашган дунёга ўзининг разил белгисини кўрсатадиган қаҳрамон пайдо бўлади. “Кетворган азамат”нинг бундай эҳтиёжларига лаганбардор оммавий ахборот воситалари мос келади. Жеймс Бонд деганлари ўзига ўхшаган тоифаларни кўплаб пайдо қилдики, уларга қараб “Клонлаштирилган Доллининг ўзи!” дейсиз. Совуққон бу суперменда ҳам бундан кейин эзгулик зулм устидан ғалаба қилиши керак.

Бу — унинг зиддияти ёки душмани салбий қаҳрамон бўлиши керак, деганими? Асло шарт эмас. Агар китобларимдан сезган бўлсангизлар, мен фирибгарлик (пикароча) романининг мавритан-испан мактабидан чиққанман. У шамол тегирмонлар билан олишишни анъанавий модел сифатида асрлар оша сақлаб келмоқда. Пикаро ўзининг кулгили омадсизлиги ҳисобига яшаб келади. У ҳокимият арконларига чоптиради, уларнинг тагини лиқиллатиб қўяди, айни вақтда қасрларни емиришга, тахтларни ағдаришга кучи етмаслигини билади. Бироқ менинг Пикаром имиллаб ўтиб кетса, ҳар қандай юксак нарса бечораҳол бўлиб қолади, тахт эса тебраниб кетади. Бу масхарабоз юморни умидсизликдан олади. Байрутдаги олий табақали оммага кўрсатилаётган “Худоларнинг шоми” чўзилгандан-чўзилиб турган бир пайтда, у хиринглаётган бўлади, чунки унинг театрида комедия билан трагедия ёнма-ён. У шахдам одимлаётган ғолибларни мазах қилиб, унда-мунда қоқилтириб юборади. Бундай манзара гарчи бизни кулдирса-да, бу кулгининг хислати айрича: томоқда тиқилиб қолади, ҳатто тили заҳар беҳаё ҳам бу ўринда фожиага мойил. Бу ҳам етмагандек қора ёки қизил рангга бўялган танқидчиларнинг кўзи билан қараганда, у расмиятчи, бундан-да ортиқ — биринчи даражали олифта — дурбинни тескари тутади. Вақт унинг назарида бир четга ташлаб қўйилган, ҳозир керак бўлмаётган нарса. У ҳамма ёқда кўзгуларни териб ташлайди. Шу топда у кимнинг жарчиси эканини билмайсан. Одамларни қизиқтириш учун Пикаронинг майдонида ҳатто паканалар барзангиларнинг курагини ерга теккизади. Худди шу тарзда Рабле бутун ижоди давомида муртад полициядан ва илоҳий инквизициядан қочиб юрди, чунки унинг Гаргантюа ва Пантагрюэл исмли полвонлари сафсата қонунлар асосида қурилган ҳаётнинг оёқларини осмонга қилиб қўйишди. Бу эр-хотин қанақанги қаҳқаҳаларга сабаб бўлмади! Гаргантюа ўзининг баҳайбат “тоғораси” билан Нотр-Дамнинг миноралари устига ўтириб чоптирганида бутун Парижни кўлоблатиб ташлайди, қочиб қутулиб қолганлар эса, кула-кула ўлади. Ёки, яна Свифтга мурожаат этайлик: унинг зираворлар ёрдамида Ирландиядаги очарчиликни камайтириш усулини ҳозир ҳам амалда қўллаш мумкин. Айтайлик, дунё иқтисодиёти бўйича яқин кунларда бўладиган учрашувда давлат бошлиқлари олдига яхшилаб пиширилган болалар тортилса, лекин бу гал — ирландиялик эмас, бразилиялик ёки жанубий суданлик болалардан. Бунақа бадиий шаклни сатира дейдилар. Маълумки, сатира кулгининг асаб толаларини ҳатто даҳшатлар ёрдамида ҳам қитиқлай олади.

Нобель мукофоти, агар унинг тантаналарини ҳисобга олмасак, динамит ихтиро қилиниши устига қурилгани сингари, одамзод ақлининг бошқа маҳсуллари атомни парчалаш бўлсин ё ирсиятнинг сирларини очиш, бари дунёга қувонч ва ташвишлар келтиргани сингари, адабиёт ҳам портлатувчи кучга эга, гарчи унинг портлатиши бирданига эмас, аста-секин бўлади, вақтнинг заррабини остида дунёни ўзгартириб кўрсатади, ҳам эзгулик, ҳам марсия учун сабаб сифатида қабул қилинади ва буларнинг бари инсоният насли манфаатларига хизмат қилади. Европа маърифати жараёнлари Монтендан бошлаб Вольтер, Дидро, Кант, Лессинг ва Лихтенберг орқали, ақлнинг қора чироғини схоластик зулматнинг энг қоронғи бурчакларигача етказиб бериши учун қанча вақт керак бўлдийкин! Ва чироқнинг ожизгина нури неча марталаб ўчиб қолмади! Ақл чироқлари билан безатишга цензура халақит бериб келди. Безатилган чироқлар нури ҳамма ёққа ёйилиб кетганда эса, бу — совиб қолган, техниканинг имкониятлари билан чекланган, фақат иқтисодий ва ижтимоий тараққиётга қаратилган ақл эди; у ўзини Маърифат қилиб кўрсатди ва қандай бўлмасин, ўзининг жанжаллашиб қолган болалари — капитализм ва социализмнинг миясига сохта илмий жаргонни тиқиштириб, ҳар бир оннинг ўзига тўғри келадиган тараққиёт йўлларини кўрсатди.

Маърифатга эришишда гениал хато кетган бу “болалар” дунёни қаёққа олиб келганини биз ҳозир кўриб турибмиз. Сўзлар воситасида содир бўлган ва фақат, вақтни қўлдан бой беришга олиб келган портлаш бошимизга солган ҳолат қанчалик хавфли эканлиги ҳақида мулоҳаза қилишимиз мумкин. Албатта, биз маърифат воситалари орқали (бошқасини билмаймиз) зарарни камайтиришга ҳаракат қиламиз. Даҳшатга тушганча кўриб турганимиздек, капитализмнинг укаси — социализм ўлди, деб эълон қилингандан кейин, капитализм босар-тусарини билмай қолди, ҳамма ёқда қутура бошлади. У, ўлган деб эълон қилинган укасининг хатоларини такрорлай бошлади, догмага берилди, бозор иқтисодиётини бирдан-бир ҳақиқат қилиб кўрсатди, ўзининг чексиз имкониятларидан маст бўлиб, ақлга сиғмайдиган даражада пуллар тикди ва дунё миқёсида ҳар хил ўзгаришлар қилди. Капитализм, ўзини ўзи бўғиб қўйган социализм сингари, ислоҳотлар қилишга қодир эмаслигига ҳайрон қолмаса ҳам бўлади. Унинг амри глобаллашув, деб аталади. Ва яна, бехатоликни даъво қилувчи манманлик билан, бунга муқобил йўл йўқ, дея таъкидланмоқда.

Демак, тарих тугайди. “Давоми бор” дея интизор кутишга ҳожат йўқ. Бусиз ҳам, ҳамма нарсада қарор қабул қилиш ҳуқуқини иқтисодиётга ташлаб қўйган сиёсатнинг калласига янгича догматизмни тебратиб қўйиш фикри келмаётган экан, бу ишда балки адабиёт бир нарсани ўйлаб топар?

Бироқ портлатиш хусусиятига эга бўлган бундай қиссахонлик (динамит, ахир!) юқори даражада бадиий сифатга эга бўла олармикин? Кечиккан таъсирга етиб бориш учун вақт етармикин? Охирида келажак, деб аталган камёб товар таклиф қилинадиган китобни тасаввур қилиш мумкинми?

Ҳозирги умумий ҳолат адабиётни дам олишга чиқариб юбориб, ёш муаллифларга Интернет деган ўйин майдонини таклиф қилмаяптими?

Ҳар балоларни ўйлаб топадиган бекорчилик урчиб кетди, “Коммуникация” деган ёлғон тушунча эса уни безаб кўрсатаяпти. Вақт эса инсон имкониятларининг чекка-чеккасигача тақсимлаб қўйилган. Ғарб дунёси беҳуда ҳаракатларга берилиб кетди. Нима қилиш керак?

Мен даҳрий бўлсам-да, бир авлиё олдида тиз чўкаман; у менга, йўлимда учрайдиган оғир-оғир тошларни суриб ташлашимда ҳалиям ёрдам беради. Мен ундан илтижо қиламан: Камюнинг илтифотига сазовор авлиё Сизиф, сендан ўтинаман, шундай қилгинки, мен думалатиб чиққан тош тепаликда туриб қолмасин, биз ҳам уни думалатиб юрайлик ва сен каби бахтиёр бўлайлик, шу билан тирикчилигимизнинг оғирлиги ҳақида айтадиган ҳасратларимиз узилиб қолмасин.

Бу ибодатим етиб борармикин? Ёки одамзод тарихини давом эттириш, янгиликларга қараганда, сунъий урчитилган — клонлаштирилган мавжудотга қолармикин?

Шундай қилиб, мен яна нутқимнинг бошидаги мавзуга қайтаман ва “Каламуш хоним” романимни очаман. Унинг бешинчи бобида истак майли билан, лаборатория каламушига, илмий тадқиқотларга хизмат қилаётган миллионлаб тажриба жониворларининг вакили сифатида Нобель мукофоти бериш масаласи кўрилади. Ва шунда, мукофотларга кўмилган ихтироларнинг бари инсоният бошида ўйнайдиган қамчи — очликни йўқотиш учун қанчалик ожиз эканлиги менга аён бўлди. Тўғри, ҳамёни кўтарадиган ҳар бир одамни янги буйрак билан таъминлаш мумкин. Юрак ҳам кўчириб ўтказилади, Ер куррасининг исталган нуқтасига симсиз қўнғироқ қилинади, сунъий йўлдошлар ва космик станциялар гирдимизда ғамхўрлик билан айланади. Илм-фаннинг мақталган ютуқлари туфайли шундай қуроллар тизими ўйлаб топилиб, жорий қилинадики, унинг ёрдамида қурол эгалари ўзларини ўлимдан кўп марталаб сақлаб қоладилар. Инсон нимани ўйлаб топмасин, ҳаммаси ҳайратланарли даражада гавдаланади, лекин очлик деган балога бас келолмайди. Очлик ҳатто кенг қулоч ёзиб бораверади. Камбағаллик азалдан бўлган ерларда, қашшоқлик пайдо бўлади. Бутун дунё бўйлаб қочқинлар оқими ёйилиб кетади, уларни очлик қувғин қилади. Ва ҳеч қанақа сиёсий ирода, гарчи илмий маҳорат билан чатишиб кетса-да, шиддат билан кенгайиб борадиган қашшоқликка нуқта қўёлмайди.

1973 йили Чилида, АҚШнинг хайрихоҳлиги туфайли террор бошланиб кетганда, Вилли Брандт немис концлерларидан биринчи бўлиб, лавозимга ўтириши муносабати билан БМТда нутқ сўзлади ва дунё бўйлаб қашшоқлик ёйилиб бораётгани ҳақида айтди. Унинг “Очлик ҳам урушларнинг биттаси!” деган хитоби шундай ишончли эдики, гулдурос қарсаклар бўлиб кетди.

Мен ҳам ўша ерда эдим. Ўша вақт “Палтус” номли романим устида ишлаётгандим. Унда одамзод мавжудлигининг энг биринчи асоси — овқат ҳақида, очиқроғи, етишмовчилик ва исрофгарчилик, ебтўймаслар ва сон-саноқсиз очлар, танглай қувончларию бойлар дастурхонида қолган нон бурдалари ҳақида сўз боради.

Бу мавзу энг муҳимлилигича қолди. Бойликлар қаерлардадир тўпланишига жавобан камбағаллик ўсиб бораяпти. Бойлар, Шимол ва Ғарб ўзини камбағал Жанубдан қанақанги хавфсизлик тадбирлари билан иҳота қилмасин, ўз қўрғонларига яшириниб олмасин, бари бир қочқинлар оқими уларга ҳам етиб боради, ҳеч қанақа тўсиқ очларнинг ҳужумига бардош беролмайди.

Бу ҳақда келажак сўзлайди, албатта. Пировардида, романимиз давомли бўлсин. Ва, ҳатто, қора кунлар келиб, ёзиш ва эълон қилишни тўхтатсалар ёки тақиқлаб қўйсалар, агар тирик қолиш воситаси сифатида китоб топиб бўлмай қолса ҳам қиссахонлар топилади; улар ўз нафаслари билан бизни тирилтирадилар, қўҳна тарих ришталарини янгича майлларга мослаб, гоҳ баланд ва гоҳ паст овоз билан, гоҳ тараб ва гоҳ ўриб, бир кулиб ва бир йиғлаб йигирадилар.

1999 йил

Русчадан Қудрат Дўстмуҳаммад таржимаси

________________

[1] Кен Саро-Вива (1941—1995) — нигериялик ёзувчи, ҳуқуқшунос; Шелл нефть империясининг айби билан экологик ҳалокатли вазият юзага келганда унга қарши курашувчиларга раҳбарлик қилган; 1994 йили ўлимга ҳукм қилинган, бунга қарши кенг жамоатчилик ҳаракати олиб борилганига қарамай, 1995 йили ҳукм ижро этилган.