Россияда ҳамма ниманидир сўрайди. Сўра­май­диганлар эса, ҳеч нима сўрама деб ёлворади. Бундан чиқди, улар ҳам сўрайди.
Бугун уйқудорини қўлга киритиш учун ўзи­мизнинг собиқ ёзувчилар шифохонасига йўл олдим. Мен “со­биқ” деяпман, гарчи бизни у ерга хушламайроқ қўйиб турган бўлсалар-да. Айтишларича, тез кунда уруш ногирони бўлган ёзувчилардан бошқа ҳеч кимни ичкарига қўймас эканлар. Бахтиқаро уруш ногиронларидан ким қолди ўзи?! Қарийб ҳеч ким! Ўғил-қизларимизни киргизмай қўйишган, аммо хотинла­римизни даволашади. Оилалар бузилиб кетмасин дейишяпти, шекилли.
Нима бўлди ўзи? Бу яхши шифохона ва мен аниқ биламанки, аввал-бошда ёзувчиларнинг пулига қурилган! Шунинг учун авваллари биз унда ич-ичдан фахрланиб даволанар эдик. Шифокорлар билан муносабатларимиз чинакам дўстона эди. Қадрдон биродарлардек. Баъзи шифокорлар китобингиз ҳақида шунақанги ажойиб гаплар қилиб бошлашардики, улар­­ни мароқ билан тинглаб ўтириб беморлигингизни бут­кул унутиб қўярдингиз.
Энди ўша шифохонани кимдир хусусийлаштириб олган. Шунинг учун ҳозир у асосан бойваччаларни нақд пулга даволайди. Бу масала атрофида қандайдир туманлик бор. Айтишларича, шифохонамизнинг бош шифокори ким биландир қанақадир битим тузгани сабаб ҳаммаси шундай бўлиб чиққан. Бош шифокорнинг ўзи эса, нафақат шифохонадан, ҳаттоки Москвадан ҳам қорасини қарийб бутунлай ўчирган.
Яна айтишларича, Исроил қуёшида тобланган шубҳали афт-ангори ва жиннилигини кўрсатувчи Рос­сиянинг шубҳали маълумотномаси билан аҳён-аҳёнда Москвада пайдо бўлиб қолар эмиш у. Айтишларича, бу одамни ҳуқуқни ҳимоя қилиш идораларига чақириб сўроққа тутмоқчи бўлишибди. Аммо ҳеч натижа чиқмабди. Сабаби у ҳамма саволларга биргина жавобни қайтариб тураверибди:
– Қизил денгиз Қора денгизга, Қора денгиз эса, Ўлик денгизга айланиб кетди. Гефсиман боғида кў­ришгунча!
Бу билан у нима демоқчи бўлганини ҳеч ким тушунмайди. Афтидан, Исроилнинг афзалликлари­га ишо­ра қилаётган бўлса керак. Бироқ қандай аф­зал­лик­­ларга? Мутлақо тушунарсиз.
Айтишларича, унинг бир хилдаги жавоблари жонига теккан бир ҳуқуқ посбони:
– Сизга Охот денгизи ёқадими? – деб сўрабди.
– Ёқмайди, – дебди у пинагини бузмай ўта табиий овозда.
Унинг жиннилиги ҳақидаги маълумотнома атрофида ҳам ҳар хил бошқотирар муаммолар юзага келди. Ҳуқуқни ҳимоя қилиш идоралари жиннилик ҳақидаги маълумотномани у шифохона бўйича шарт­номани имзолашдан аввал ё кейин олганини аниқ­лашга узоқ ва беҳуда уринишибди. Бироқ ҳеч ҳам аниқлай олишмабди. Маълум бўлишича, уни жиноий жавобгарликка тортиш учун бунинг аҳамияти катта экан. Яна айтадиларки, мазкур ишга қандайдир катта ҳуқуқшунос, устига устак, оддийгина эмас, файласуф ҳуқуқшунос аралашиб, шундай дебди:
– Ҳар икки ҳолатда ҳам уни жиноий жавобгарликка тортиб бўлмайди.
– Нега?! – деб сўрашибди бошқа соддадил ҳу­қуқшунослар.
– Негаки, – деб жавоб қилибди бу ҳуқуқшунос, – агар у маълумотномани ўша шартнома имзоланишидан аввал олган бўлса, демак, шартномани ақлидан айрилган ҳолда имзолаган бўлиб чиқади. Ақлдан озган одамни эса, жиноий жавобгарликка тортиш мумкин эмас.
Башарти у ақлли муттаҳам бўлгани ҳолда фав­қулодда фойдали шартномани имзолашга эриш­ган, шунинг учун уни жавобгарликка тортса бўларди десаг-у, аммо бу сеҳрли шартномага қаттиқ суюнганидан бехос ақлдан озиб қолган бўлса, энди уни яна жиноий жавобгарликка тортиб бўлмайди-да. Жинни-да, жинни! Хуллас, масала аҳмоқликнинг чексизлиги хусусидаги гегелча қарашларга бориб тақаляпти-да. Чеки-чегараси йўқ аҳмоқлик эса, дарди бедаво ҳисоб­ланади.
Бу ҳодисада бизнинг ҳуқуқни ҳимоя қилувчи идораларимизга хос соддадиллик-оқкўнгиллик одамни ҳай­ратга солади. Россияда жиннилик ҳақидаги маълумотномани соппа-соғ одам ҳам сотиб олиши мумкинлиги хаёлларига ҳам келмайди уларнинг. Бунинг устига, ҳаттоки ғирт жинни ҳам ўзининг соппа-соғ эканини кўрсатувчи маълумотномани сотиб олиши мумкин биз­да! Қай маълумотноманинг харидорлари кўплиги ҳам номаълум.
Бизнинг йирик амалдорларимиз соппа-соғ­ли­ги ҳа­қидаги Россия маълумотларини тахлаб олиб, жа­ҳонни изғиган кўйи у ердаги бойлардан лўлиларча пул ундириш пайида бўлишади. Қизиғи, ўшалар баъзида пул беришади. Бироқ айрим безбетлари маълумотномалар кўрсатилса-да, пул бермайдилар. Шундан кейин бизнинг амалдорларимиз Россияга қайтиб, ўз­ларининг ғазабларини яширишга уринган ҳолда:
– Биз, аслида, уларнинг пулини олмоқчи эмас эдик! Тешиб чиқмайдими! Буржуйларнинг нақадар зиқ­налиги ва ҳатто у ерда меҳмондўстликдан асар ҳам йўқ­лигини халқимизнинг кўзига кўрсатиш учун атайин пул сўраган эдик! – дея гап бериб юрадилар.
Хуллас, яна бир марта такрорлайман: шифохо­намизга боғлиқ гап-сўзлар кўп. Рости шуки, биз ёзув­­чиларни ичкарига хушламайроқ киритишади. Ўғил-қизларимизни бўлса, нақ таёқ олиб қувлагудек бў­лишади. Бош шифокорни ер ютиб кетдими, қай­дам, анчадан бери қораси буткул ўчди.
Ҳа, биз ёзувчиларни ичкарига киритишади. Ам­мо эшик олдида, аниқроғи, унинг ичкари томонида қоровул туриб олиб ёзувчилик гувоҳномамизни текширади. Буям ғалати. Гўё бегона одам ёзувчи қиёфасида шифохонага киради-ю ёзувчи сифатида бепул даволаниб қўяди. Шифокорнинг қабулига киргунингизга қадар рўйхатхона атрофида ҳам анчагина ўралашишга тўғри келади. У ерда ёзувчилар ҳақидаги ҳамма маълумотлар жамланган. Ёзувчи эмасмисан, пулини тўла-да, истаганингча даволанавер. Агар қоровул ана ўша бегоналарнинг ҳамёнларини текшириб, уларнинг даволанишга пуллари бор-йўқлигини аниқлаштирганида эди, бу мантиқан асосли иш бўлар эди. Бироқ буни кўрмаганман. Бас шундай экан, савол туғилади: қоровулга не ҳожат? Азбаройи асаби таранг­лашган ёзувчиларнинг хунобини ошириб, капалагини учириш учунми?
Қисқаси, шифохонага реладорм ундиргани бор­япман. Аввалдан телефонда дорихона сотувчиси таътилдан қайтиб келганини аниқлаб, ҳар бир қадамимни ўйлаб босиб боряпман. “Ҳа, келаверинг, таътили тугаган” дейишган. Ичкарида ўзимизнинг мўъжазгина дорихонамиз бор-да.
Шундай қилиб, шифохонага кетяпман. Метрода бормоқчиман. Шифохонамиз метронинг “Аэропорт” бекати яқинида жойлашган. Унинг ёнида ёзувчиларнинг уйлари бор. Мен ҳам илгари ўша уйлардан бирида яшаганман. Қадрдон жойлар.
Метродан чиқиб, муюлишда ўзим танийдиган қа­ри шоирга дуч келдим. У қарилигига қарамай қў­лим­ни маҳкам сиқиб дейди:
– Сени кўрмаганимга кўп бўлди-я! Зўр бир янги достон ёздим! Қўлёзмани қай таҳририятга берганимни айтмайман. Тфу-тфу, кўз тегмасин дейман-да!
– Жуда яхши, – дейман қўлимни унинг чангалидан чиқариб олишга уриниб. Қари, лекин чангали маҳкам! Тағин кимнидир қаттиқ эслатиб турганига нима дейсиз.
– Гап бунда эмас! – дейди у. – Сен менга амалий ёрдам кўрсат-да! Менинг суянадиган ҳеч кимим йўқ!
– Мен қандай ёрдам бера олар эдим! – дейман. – Таҳририятлар билан ҳеч бир шахсий алоқам бўлмаса.
– Гап бунда ҳам эмас! – дейди у. – Сен фақат “Фалончи зўр достон ёзибди!” деган фикрни тарқат! Шу биргина фикрни тарқатавер!
– Албатта, – вазифамнинг енгиллигидан суюниб жавоб қиламан. Мана, шоирдан узоқлашиб, шифохонамизга кириб боряпман. Қоровулга ёзувчилик гувоҳномамни, нима деймиз, ланг очиб кўрсатдим-да, уст кийимларимни ечмасдан тўппа-тўғри дорихонага йўл олдим. Дорихона иккинчи қаватда жойлашган. Сотувчисини кўпдан биламан. У жудаям олижаноб аёл.
– Шифокорга кириб рецепт ёздириб чиқинг, – деди у. Шу гапдан кейин таниш руҳшуноснинг ҳузурига кириб бордим. Дорихонага ёндош хонада. Ғамга ботиб ўтирибди. Авваллари шунақанги қувноқ-хушчақчақ эди­ки, нақ порлаб турарди.
– Намунча хафа кўринасиз? – деб сўрадим. – Беморлар чарчатиб қўйдими?
– Нима, сен ҳали эшитмадингми? – саволимга савол билан жавоб қилади у. – Бу ерда ҳамма нарса ўзгариб кетди-ку. Яқинда ҳаммамизни ҳайдаб юборармиш. Ўз шифокорларини олиб келишармиш.
– Ҳа, бу гапни эшитдим, – дейман. – Ёзувчилар ҳам бу гапни эшитиб хафа бўлишяпти. Айримлари ҳатто ҳақиқат қидириб юришибди.
– Улар ҳақиқат қидириб юрганида бу ерда ҳеч биримиз қолмаймиз, – дейди у.
Мен бу оғриқли масалага чуқурроқ кириб ўтир­мадим. Ўз дардим ўзимга етарли-да. Шундай-шундай, менга уйқу дори керак эди, дедим. Фақат албатта радедорм эмас, реладорм! Ўтган гал бошқа шифокор адашганми, ё ўзим фаромушхотирлик билан бошқачароқ айтиб юборганманми, менга реладормнинг ўрнига радедормни ёзиб берибди. Ҳолбуки радедорм менга аллақачон таъсир қилмайдиган бўлиб қолган. Уйқусизлигим кучайяптими, радедорм кучсизланиб боряптими, билмадим.
Рости ҳам шу. Дорининг бехос ўзгариб қолганини ҳали билиб улгурмаган биринчи кечада янглишиб дарров ухлаб қолдим. Бироқ кейин, дорининг реладорм эмас, радедормлигини билгач, уйқусизликдан узоқ қийналдим. Ҳолбуки битта эмас, иккита ичган эдим. Бундан ташқари, дориларни ичганимдан кейин уч минггача санадим ҳам. Алам қиладиган жойи шундаки, уйқуга кетганимдан кейин ҳам санашда давом этаверибман!
Дафъатан миямга бир фикр келди: бу хатонинг асл сабаби бошқа ёқда бўлса-чи? Балки менга реладормни тўғри ёзиб беришгандир? Бироқ мен ўшанда дорини шаҳар дорихонасидан сотиб олган эдим. Олишдан аввал навбатда турувдим. Туйнукчага эндигина етиб келганимда оқбилаклиги шундоққина кўриниб турган ёқимтойгина бир қиз ғоят табиий равишда кўзёш тўкиб мен томонга энгашиб деди:
– Севимли кучукчам ўляпти, мени навбатсиз қўй­воринг.
– Марҳамат, – дея навбатсиз олишига рухсат бердим. Бир ҳисобдан унинг ҳўнграб йиғлаб юборишидан қўрқдим.
– Йигирмата нина, – деди у сотувчига. Сотувчи қизга нафрат билан тикилган кўйи йигирмата ни­нани узатди. Қанақа кучукча, йигирмата нинани ни­ма қилади?! Албатта, бу гиёҳванд қиз уларни ўз ҳамтовоқларига олган! Мана, оқбилакларча рангпарликнинг туб сабаби қаёқда! Қизиғи – мени очиқдан-очиқ алдаб, зиғирча ҳижолат бўлмай кетди-борди. Аммо мен дорихона сотувчисининг юзида зуҳур кўр­сатган сирли нафратни яхшигина ҳис қилдим. Балки ўз болаларининг тақдиридан хавотир олгандир? Нима бўлганда ҳам, ана ўша ниналар савдосида асаби бузилгани учун менга бир уйқудорининг ўрнига бошқасини бериб юборгандир. Яхшиямки, у янглишиб менинг қўлимга абадий уйқу дорисини тутқазиб юбормади.
– Мана мен сизга аниқ-тиниқ “реладорм” деб ёзяпман, – деди шифокор, – фақат бизда ҳозир интизом кучайган. Рўйхатхонадан картачангизни олиб келинг.
Рўйхатхонага тушиб, бир ходимадан картачамни сўрайман. Касаллик тарихи уларда шундай номланади. Шунда илгари ҳеч қачон бўлмаган манзарага кўзим тушади – туйнукчанинг ичкарисида компьютер турибди. Унинг олдида бир аёл ўтирибди. Рўйхатхона ходимлари ҳам анчагина кўпайишган. Уларнинг ҳам­маси қаттиқ ҳаяжонда югуриб-елиб, даста-даста қо­ғозлар орасида нималарнидир қи­диришмоқда.
Бизнинг ташкилотларимиздаги қайта қуришнинг улуғ қонунияти шундайки, айни қайта қуриш чоғида одамлар кўпайиб қолишади. Мен ўз картачамни топиб беришни сўраган ходима ҳам уни узоқ қидирди, ахийри топди, бироқ шунда маълум бўлдики, Адабиёт жамғармасида қайта рўйхатдан ўтганим ҳақидаги қайд картачамда йўқ экан. Аммо аввалги гал айни шу масалада жанжал бўлиб, мен хотинимдан Адабиёт жамғармасига бориб, мени қайта рўйхатдан ўтказиб келишни илтимос қилган эдим. Хотиним мўмайгина пул тўлаб буни қилдирган эди.
Энг муҳими, мен эҳтиёт юзасидан Адабиёт жам­ғармасининг янги гувоҳномасини ўзим билан олган эдим. Мен бу аёлга ўз гувоҳномамни кўрсатиб, қайта рўйхатдан ўтганимни тушунтирмоқчи бўляпман. Аммо у гувоҳномадан кўзини олиб қочяпти ва ҳатто бироз қизаряпти. Унинг учун бу маълумотлар ички тармоқ орқали ўзларига етиб келмагани муҳимроқ экан.
– Агар мен картачангизни бериб юборсам, – деди у титроқ овозда шивирлаб, – сизни даволашга сарфланган пулни мендан ундиришади.
Мана, биз шу даражага бордик! Ҳойнаҳой қан­дайдир чойчақа оладиган бу ёши улуғ аёлни қа­на­қасига хафа қилишим мумкин!
Мен бу аёлни хафа қилгандан кўра, яхшиси, ўша уйқудорисиз минг бир кеча ухламай қўя қоламан!
Хафа қилмоқчи эмасман, албатта, бироқ биз қайта рўйхатдан ўтганимизни қайта-қайта уқтирдим. Аёл қандайдир рўйхатларни узоқ кўздан кечирди ва ҳатто компьютерда ишлаётган аёлдан маълумотларни яна бир карра текшириб кўришни илтимос қилди. Аҳмоқ компьютер лип-лип қилди-да, мен ҳақимдаги маълумот ўзига келиб тушмаганини маълум қилди. Аммо бу тиришқоқ аёлнинг ўзи менинг исмимни қан­дайдир ташландиқ рўйхатдан топиб олди.
– Ҳужжатингизни мен ўзим олиб кириб бераман, – деди аёл. – Ҳозир бизда интизом кучли. Беморнинг қўлига бермаймиз.
Мен яна иккинчи қаватга зинғиллаб чиқиб руҳ­шуноснинг ҳузурига кирдим. Бу гал менга маълум қилинган “кучли интизом белги”ларига яна бир интизом намунаси қўшилди. Маълум бўлишича, энди бир қўлга икки ўрам – йигирма донагина ҳапдори бериладиган бўлибди.
– Бу оз-ку, – мунгли овозда дейман унга, – сал ўтмай яна келаманми?
– Сен хотинингнинг картачасини олиб кел, мен унга ҳам ёзиб берай, – деди у ўзига хос қаҳрамонлик кўрсатиб.
Мен пастга чопқиллаб тушиб рўйхатхонадаги аёл­­га шифокор хотинимнинг картачасини ҳам сў­раёт­ганини айтдим.
– Майли, – дея рози бўлди у, – бироқ энди бизда интизом кучайган: биз хотиннинг картачасини эрига беролмаймиз. Унга айтингки, картача кўтаргичга қўйилади.
Мен шифокорни банд қилишлари, ўзиёқ қай­гадир гумдон бўлиши, натижада уни кутиб қо­лишимдан қўрқиб иккинчи қаватга учиб чиқдим. Айни чоғда, аф­тидан, асосан бойларнинг картачалари тахлаб қў­йи­ладиган ўзимга нотаниш “кўтаргич” қаерда бў­ли­ши мумкин деб ўйладим.
Шифокор жойида экан. Ниҳоят, у менга иккита рецепт берди. Мен тағин биринчи қаватга югуриб тушдим-да, рецептларни рўйхатхонадаги аёлга бердим. У ҳар иккисига ҳафсала билан муҳр босди.
Тепадаги дорихонага югуриб чиқаётган эдим, кутилмаганда кийимхонадаги аёл ортимдан қаттиқ қич­қирди:
– Уст кийимингизни ечиб кетинг, жаноб! Бизда ҳозир интизом кучли: албатта ечиниш керак!
Кўриб қолди! Ҳушёр тортдим! Тезда ечиниб, ра­­қамни қўлимга олдим. Шу аснода нима учун ҳаётимда биринчи маротаба шифохонада уст ки­йимда чарх уриб юрганимни дафъатан англаб қол­дим. Авваллари бу ерга келганимда ҳамиша уст кийимимни ўзим ечар эдим. Масаланинг нозик томони шундаки, авваллари бу ерда ўзимни қадрдон даргоҳга келдим деб ҳис қилар эдим. Энди эса, тезроқ бу ердан чиқиб кетишга бўлган ички иштиёқ мени кийимимни ечмасдан қаватлар оралаб югургилашга мажбур қилди. Дарвоқе, ўзим тобора ошираётган тезликка ҳам асосий сабаб мана шунда эди: тезроқ, тезроқ, тезроқ!
Энди дорихонадаги аёл уёқ-буёққа чиқиб кетишидан хавотирланиб тағин иккинчи қаватга чоп­қилладим. Бироқ у ўз жойида экан. Мен унга муҳр босилган рецептларни узатдим. У менга тўртта ҳап­дорилар ўра­мини берди. Мен ҳақини тўладим-да, дорини қўйин чўнтагимга эҳтиётлаб солиб қўйдим. Чунки энди унинг ташқи чўнтагимдан бехос тушиб қолишидан қўрқар эдим.
Оқшом тўшакка ётиш олдидан бир донагина реладормнинг шарофати билан уйқумни чақира оламан, деган фикр менинг ғайратимга ғайрат қўшди. Кунни қанчалик бардамроқ ўтказсанг, тунда яхши ухлашга шунчалик кўпроқ ишонч бўлади. Менинг қувончга йўғрилган ғайрат-шижоатим қорадорини қўлга киритган гиёҳванднинг руҳий ҳолатига ўхшаб кетмайдими мабодо? Йўқ, деб ҳушёр хулоса чиқардим ўзимча, кечқурун дори ичишим мумкинлигидан шу топда, эрталаб суюняпман. Гиёҳванд бўлса, афтидан, бир неча лаҳзалардан сўнг сархуш ҳолатни бошидан кечириши мумкинлигидан суюнади. Метронинг йўлида томчилаб бошлаган ёмғир остида деворга суяниб ўтирган гадойга кўзим тушди. Ажабо, нега мен уни шифохонага кетаётганимда кўрмадим экан? Гадойнинг ёнида бир болакай турибди. Мен чўнтагимга қўл суқиб, бир ҳовуч чақаларни олдим-да, нимагадир уларни эркакнинг эмас, болакайнинг ҳовучига тўкдим, ҳолбуки эркак менга яқинроқда ўтирган эди. Болакай чақаларни шу заҳотиёқ эркакка беришини яхши билсам-да, ўзимга шуниси ёқимлироқ туюлди. Агар бу эркак болакайнинг отаси бўлмаса ҳам, ақалли уни яхшироқ қадрлай бошлайди-ку.
Улардан узоқлашар эканман, ўйлаб қолдим: ме­нинг бу кичкина саховатим ундирилган уйқудори қу­вончининг аломати эмасми? Қиморбоз мўмайгина ютуқ­дан кейин дарбонга юз сўмликни худди шундай эҳсон қилиб юбормайдими? Бунисини Худо билади.
Яқинда ўзимизнинг ёзувчилар дала-боғи бўй­лаб сайр қилдим. Дам кўча-кўйга, дам дала-боққа кўз ташлаб, гўёки уни бемалол қоровуллаган кўйи сайр қиляпман. Кутилмаганда фақирона кийинган бир нотаниш киши омонат эшикчамизни очиб ичкарига кириб келди. Бир оғиз сўрамасдан ўтиб, йўлакдан юрмай, тўсиқ бўйлаб ўсган бутазор томонга бурилди.
Ғойиб бўлди. Мен ўзимча ўйлаб қолдим: ким бўлди бу одам? Нега рухсат сўрамай боғимизга бемалол кириб келди? Ахийри ўзимча тахмин қилдимки, бу одам азбаройи йўлни қисқароқ қилиш учун дала-боғимиз орқали бошқа дала-боққа ўтиб кетмоқчи бўлган. Аммо у ҳолда нега энди тўсиқ бўйлаб ўсган буталарга қараб кетди?
Сайр қилишда давом этяпман. Чамаси қирқ да­қиқалардан сўнг у қўлида қўзиқорин тўлдирилган елим­халтани кўтарганича буталар орасидан чиқиб келди. Ўзимча фаҳмладим: гадой, очиққан!
Юзида совуққон бир қатъият ифодаси зуҳур кўр­сатганча у гўё менинг саволларимга чап бер­моқ­чидек эшикчамизни тағин дадил очди-да, кўчага чиқди-кетди. Мен жимгина кузатиб туравердим. У эшикчани ёпиш олдидан менга қаттиқ тикилиб овози борича эълон қилди:
– Яқинда ҳеч вақо қолмайди!
Шундай деб қорасини ўчирди. Бунақанги охирзамонни биронта набий башорат қилолмаган! Атроф-жавонибда эса, бойларнинг тош-метин деворлар билан ўралган, қулф солинган темир дарвозали дала боғ ва қасрлари қад ростлаб турибди, гўё тез орада феодал жанги бошланишини кутиб тургандек.
Дарвоқе, феодаллик таассуротлари тўла бў­лиши учун… Дала-боғимиз бўйлаб сайр қилар эканман, янги қасри олийларнинг эгаларидан бири тош қўрғонининг ташқарисидаги сўрида айиқ боласини ўйнатиб ўти­рарди. Кичкинтой айиқча чалқанча ётибди, эгаси эса, унинг қорнини қашияпти!
– Бир йилдан кейин сиз бу маҳлуқ билан қандай муомала қиласиз? – ўзимни тутиб туролмасдан қизиқ­синдим мен.
– Бир йилга қолмай кабоб бўлиб кетади, – бошини кўтармаган кўйи баҳузур ғингшиётган айиқ боласининг қорнини қашишда давом этганча бажонидил жавоб қилди хўжайин.
Шундай қилиб, қўзиқорин терувчи кўздан йў­қол­ганида ўзимча ўйлаб қолдим: қачонлардир у ўша елимхалтаси билан бу ерга қайтиб келиб, бироқ уни портловчи моддага тўлдириб олиб келиб, бу қўр­ғон­лардан бирини портлатиб, бўшаган елимхалтасига бойваччаларнинг қўзиқоринларини териб кетмасми экан?
Метрога кираверишда яна ўша қари шоирга рў­пара келдим. Бечора шунақанги афтода кийинганки, агар деворга суяниб турса, садақа бериш керак деган фикр уйғонади. Унинг ғайрат-шижоатини эътиборга олсангиз, аҳвол ҳам аянчли, ҳам кулгили эди.
Унинг юзида тағин шодлиг-у ҳайрат зуҳур кўр­сатди. Гарчи мен “Аэропорт”даги ёзувчилар уйида беш йилдан буён яшамаётган бўлсам-да, у, афтидан, кўчада жуда кам учрашиб қолишимизни бирон кўнгилсиз кор-ҳол билан боғлиқ деб билади. Шу боис менга ташланиб, қўлимни яна-да қаттиқроқ қисди:
– Кўпдан бери сени кўрмайман-а! – дея хитоб қилди у. – Қаёққа йўқолиб кетдинг? Мен бўлсам, зўр бир достон ёздим! Сенга бажонидил ўқиб берардим, бироқ шошиб турганга ўхшайсан. Журналга топшириб қўйганман. Қай журналлигини айтмайман. Кўз тегмасин дейман-да!
– Жуда яхши, – дейман мен унга, қўлимни халос қилишга уринар эканман. Қари, лекин қўли бургутнинг панжасидек. Бизнинг бошимизга ёғилган муҳтожлик балосига қарамай, афтидан, ҳали ҳам унинг боқуви яхшига ўхшайди.
– Менга ёрдам қил, – дейди, – мени суяйдиган ҳеч ким йўқ!
– Мен қандай ёрдам бера оламан, – уқтирмоқчи бўламан унга, – менинг таҳририятлар ходимлари билан ҳеч қандай шахсий алоқаларим бўлмаганидан кейин…
– Буниси ҳеч гап эмас, – дейди у, – сен фақат ме­нинг зўр достон ёзганим ҳақидаги фикрни бутун Москвага овоза қил! Ҳозир янги давр. Тарғибот ҳал қилувчи аҳамиятга эга!
– Албатта! – дейман зиммамга юкланаётган вазифанинг осонлигига, айни чоғда, унинг ўзи қўлимни чангалидан бўшатганига суюниб.
У менинг бошим узра қараб, афтидан, гарчи қари бўлса-да, бургутникидек кўзлари билан бошқа ёзувчини кўриб қолди. Агар шундай бўлса, эндиги суҳбатни осонгина тасаввур қилиш мумкин.
Мен таҳририятга бориш учун метрога тушдим. Нафақа дафтарчамни кўрсатмаган ҳолда назоратчининг ёнидан ўтиб кетдим. Ажабланарли ҳолат: назоратчилар менинг нафақада эканлигимга нечоғли қатъийроқ ишонч ҳосил қилганлари сайин бу менга шунчалик ёқмайди.
“Ҳой, амаки! Чиптасиз қаёққа кетяпсиз?” – афтидан, мен бу саволни энди ҳеч қачон эшитолмасам керак. Аммо ютуқлар ҳам бор. Менга, масалан, мет­рода ёхуд троллейбусда ҳеч ким жой бўшатиб бермайди. Афтидан, ногиронлик аломатларидан холи бўлган соғ­лом нафақачилик. Ёки кўнгилчанликдан холи бўл­ган соғлом ёшлар?
Биттами-иккита бекатдан кейин вагонга олдидаги касалманд бола ётган аравачани итарган кўйи тиланчи аёл кириб келди. Балки ростдан касалманддир. Буни билишнинг иложи йўқ эди. Мен ачиниш ҳиссини қарийб туймаган ҳолда ўзимда қолган чойчақаларни садақа қилдим. Аниқроғи, биринчи садақамнинг таассуротларини хиралаштирмаслик учунгина яна садақа бердим. Қилган бир яхшилигингиз ўз-ўзидан яна бир яхшилик қилишга ундайди-да, ахир. Умуман, энг ишончли яхшилик одатга кўра қилинадиган яхшиликдир.
Таҳририятда муҳарририм билан икки соатча ишладим. Ишимизни тугатганимизда менга қаҳва так­лиф қилишди.
– Раҳмат, – миннатдорчилик билдирдим мен, – асабим жуда зўриқди.
Аслида ҳам шундай. Бироқ бу ҳолатни ошкора тан олиш катта хато эди. Одатда қаҳва таклиф қилишганидан кейин бир-икки қадаҳ конъяк билан ҳам сийлашарди. Аммо бу гал менга конъяк таклиф қилишмади. Афтидан, усиз ҳам асаби зўриққан деб ўйлашди, шекилли-да. Шу топда бир қадаҳ конъяк ёмон бўлмасди. Қанақа аҳмоқона иқрор бўлди бу: “Асабим жуда зўриқди”! Балки, бу бизнинг россияликларга хос касалимиздир – тушкунликка солувчи асабий зўриқиш? Конъяк уни яхши тинчлантиради.
Асаби жуда зўриққанмиш! Қанақа ожизаларча тил! Қанақа ёввойиларча ошкоралик! Бу ҳатто маданиятсизлик! Бунақанги иқрорни эшитган одамлар нима қилсин? Сапчиб тушсинми?!.
Адабий бадгумонликка эга одам ўзича, конъяк таклиф қилишмади-я, деб ўйлаган бўлар эди. Афтидан, уларнинг назарида, менинг қўлёзмам конъяк кўринишидаги қўшимча қийматга арзимайди, шекилли? Бироқ ўзим нодонлик қилиб “асабим жуда зўриқди” дедим-ку.
Таҳририятдан эндигина чиққан эдим, қасам ичиб айтаманки, муболаға қилмаяпман, менга тағин ўша қари шоир юзма-юз келса бўладими! У айни шу таҳририятга шошилиб келаётган экан. Ҳалигина учрашганимизни тағин унутиб қўйибди. Бироқ менинг ўзимни унутиб қўймагани ҳайратланарли. Ҳар қалай, йигирма йил бир уйда яшаганмиз-да. Анчадан бери кўришмаганимиз ҳам, ёзиб битирган янги достонининг зўр асарлиги ҳам, у ҳақда фикр тарқатишим зарурлиги ҳам – ҳамма-ҳаммаси тағин бир карра так­рорланди.
– Аммо достонни қай таҳририятга берганимни сендан яшириб ўтирмайман, – деди у боши-ю қоши билан таҳририят биносига имо қилиб. – Сен бунга ақлинг етмайдиган даражада аҳмоқ эмассан-ку. Бироқ биз – шоирлар ирим-чиримларга ишонувчан халқмиз-да.
Мен бир карра йўл қўйган қўпол хатомга қаттиқ афсусланиб, ўзимни ёзғирдим:
– Асаб зўриққан, – беихтиёр овоз чиқариб шундай дея заҳарханда қилдим-да, айтишим билан ҳушёр тортдим.
– Кимнинг асаби, муҳаррирнингми? – қари шоир ҳам сергак тортди.
– Йўқ, – аниқлаштирдим мен, – аср охирининг.
– Бошимни қотирмай тур, – деди қари шоир, – мени жиддий суҳбат кутяпти. Аммо фикр тарқатишни унутма!
Шу билан биз хайрлашдик ва шу куни бошқа учрашмадик. Таҳририятдан кейин мен тағин метрога йўл олдим. Метро йўлидаги марказий кўчалардан бирида кетаётган эдим, туппа-тузук кийинган бир қиз ёнимга келди-да:
– Биз черковга эҳсон йиғиб юрибмиз. Марҳамат, эҳсон қилинг! Эвазига манови ёпиштирмани берамиз, – деди.
У қўлида устига аллақандай рангли суврат ёпиштирилган кафтдеккина қалин қоғозни ушлаб турар эди. Мен ҳатто бу сувратларга диққат қилиб қараганим ҳам йўқ. Барибир кўзойнаксиз яхши кўролмайман. Кўзойнакни чўнтагимдан олиб тақиб қарашга ҳаф­салам ҳам, хоҳишим ҳам йўқ эди.
Нимагадир айни шу лаҳзаларда силлам қуриб, қариётганимни ҳис қилдим. Қиз “Черковга!” дея шу­нақанги хокисорона илтижо қилиб турибдики, эътиборсиз қолдиришга уялдим-да, ҳамёнимни чиқариб, унга ўн сўм бердим.
– Мановини олмайсизми? – дея эслатди у.
– Керак эмас, – деб жавоб қилдим-да, айни лаҳ­заларда қарилик ростдан ҳам забтига олаётганини ич-ичдан ҳис қилган кўйи ўзимни метрога урдим… Черков – камбағалларнинг фоизи нариги дунёда олинадиган банки. Банк – бойларнинг Худоси сейфга қа­малган черкови.
Метрода анчагина узоқ йўл юришим керак. Шундай бўлса ҳам, метрода менга, Худога шукур, ҳеч ким тирғалгани йўқ. Фақат қандайдир кайфи бор иш­чи вақти-вақти билан кўзи кўзимга тушганида – шундоққина рўпарамда ўтирган эди – ташқарига бирга чиқиб ичмаймизми деган маънода ишора қилган кўйи хушнудлик билан кўзини қисади… Гоҳида ишчилар зиёлиларга талпинишини анча аввал сезганман. Қачонки, бошқа биров билан ичишнинг иложи бўлмаганида.
Дарвоқе, ўсмирлигимдаёқ инқилобдан аввал маркс­чиларнинг ишчилар билан ертўлалардаги пин­ҳоний учрашувлари хусусидаги мароқли ҳикоялар мени қаттиқ ҳайратлантирар эди. Уларда жандарм бостириб келиб қолганида боплаб алдашга қаратилган бир ақлли тадбир алоҳида қайд этилар эди. Яширин ташкилотчилар ичкилик билан газакни тайёрлаб қўйишарди-да, “Мана, жимгина ичиб-газак қилиб ўтирибмиз, нима гап?” дея анқовсирашар эди. Аслида улар “Правда” газетасини ўқишар эди. Аммо ҳаммасидан қизиғи, мана, қаранг, нимада эди: жандарм бостириб келганми-йўқми, қатъи назар, бу воқеалар баёнида ўша ичимлик билан газаклар қаёқ­қа, қай тарзда гумдон бўлгани хусусида ҳеч қачон лом-мим дейилмас эди.
Албатта, улар баҳузур ичкилик ичиб, газак қилиб ўтиришган. Зотан, марксчиларнинг айёрлиги шунда эдики, улар инқилобий адабиётлар билан таништириш мақсадида ичкилик-у газаклар орқали ишчиларни ўзларига жалб қилганлар. Ишчиларнинг айёрлиги эса, шунда бўлган эдики, улар гўё инқилобий адабиётлар билан қизиқаётгандек бўлиб, аслида теппа-текин ичкилик билан газакка ишқибоз бўлишган. Мана шунинг натижасида инқилобчилар билан ишчилар ўзаро қаттиқ боғланиб қолишган. Ишчилар марксчиларни ичишга ўргатганлар. Марксчилар эса, бунинг учун миннатдорчилик сифатида ишчиларни улар ер юзидаги энг қудратли инсонлар эканлиги (“пролетариат диктатураси”)га ишонтирганлар.
Энг биринчи марксчи “Правда” газетасини қўлига олиб очар экан, ишчи ароқни қадаҳларга қуяётганини кўриб:
– Келинг, аввал газетани ўқийлик, ана шундан кейин ичишингиз мумкин, – деган бўлса керак.
– Йўқ, – деган бўлса керак ўшанда меҳнатда тоб­ланган ишчилар, – биз бир пайтнинг ўзида ҳам ичаверамиз, ҳам газета тинглайверамиз.
Агар ўша энг биринчи марксчи:
– Нега? – деб сўраган бўлса, тегишли жавобини олгандир:
– Агар жандарм бостириб кириб, “Қани, уф де-чи!” деса, нима, биз Сибирга кетаверамизми?
Ўз қадаҳини ароқ шишасига тутар экан, ўша энг биринчи марксчи: “Қанчалик ақлли-я булар! Албатта, келажак ишчилар синфиники-да!” деб ўйлаган бўли­ши мумкин. Мана шунақа қилиб, кайф устида биргалашиб инқилоб қозонини қайнатиб юборганлар. Ичимлик сақланадиган ертўлаларга ҳужум инқилобнинг ўзига хос хусусияти бўлиб қолган. Бу ҳол жамики хотираларда қайд этилган. Инқилоб чавандозлари ҳаттоки Қишки Саройни ишғол қилганларида ҳам биринчи галда ичкилик сақланадиган ертўлаларни қидирганлар. Бечора Керенский бундан фойдаланиб қочиб қолган.
Хуллас, ишчилар марксчиларга ичишни ўргатган, марксчилар эса, ишчиларни “Сиз ер куррасининг эгасисиз” деб ишонтиришган. Аммо охир-оқибатда ҳар икки томоннинг устидан ароқ ғалаба қозонган-да, Советлар Иттифоқи парчаланган. Тирик қолган аҳоли эса, қаҳрамонларча ичишда давом этмоқда.
Дарвоқе, бир ақлли одам айтганки, аслида ҳеч қандай инқилоб бўлмаган, фақат аксилинқилоб бўл­ган! Бу гап бизнинг мамлакатимиз тарихини шу­нақанги аниқ акс эттирадики!.. Ҳаттоки миллионлаб бегуноҳ жонларнинг қурбон берилганини ҳисобга олмаган тақ­дирда ҳам, инқилоб Россияга амалда нима берди? Колхозлар шаклидаги крепостной ҳуқуқини қайтариб берди – шу! Айнан шунақа бўлди.
Хулласи калом, метро вагонида кетяпман, рў­парамда ўтирган ярим сархуш ишчи бўлса, ер юзига чиқиб, биргаликда ичишга даъват қилган ҳолда менга хушнудлик билан кўзини маъноли қисяпти. Мен ўз қарашларим билан унинг имосини мутлақо тушунмаётганимни англатмоқчи бўлдим. Ҳатто ўзимни хориждан келган меҳмон деб кўрсатишга уриндим.
Бу кўзини қисиб турган ишчи менга Михаил Булгаковнинг қаҳрамонларидан бирини эслатиб юборди. Яқиндагина унинг машҳур “Уста ва Маргарита” романини қайта ўқиб чиққан эдим. Шу топда асарнинг бутун бўй-басти ёруғ ёз кунидагидек кўз олдимда аниқ-равшан намоён бўлди.
Улуғ, айни чоғда, гуноҳкор китоб бу! Бу китобнинг гуноҳкорлиги шундаки, муаллиф иблиснинг қанчалик улуғлигини кўрсатмоқчи, кўрсатганда ҳам, ўзига етгулик ҳавас-у иштиёқ билан кўрсатмоқчи бўлади. Асарда шайтон раҳмоннинг ўзига хос ўрин­босари сифатида ҳаракат қилади. Ҳолбуки иблиси лаин Худонинг энг бирламчи душманидир.
Совет бюрократларининг масхарасини чиқариб енгил мутойибали ва аччиқ заҳархандали кулгу уй­ғотишни бадииятга зарар ерказмаган ҳолда ҳам уддалаш мумкин эди, агарки муаллиф нозик ва ўзи­гагина хос киноя-пичинг орқали ўқувчига асардаги иблис шартли қаҳрамон эканлигига ишора қилганида. Бу қаҳрамон ҳеч қандай иблис эмас, балки ақлини еб қўйганлар дунёсидаги оддийгина эсли-ҳушли инсон.
Олий, фалсафий маънода бу ердаги шайтонга жиддий муносабат нодонларча муносабатдан бошқа нарса эмас. Қаердаки муаллиф иблисга аниқ-равшан жиддий муносабатда бўлса, асарнинг айни шу жойлари зерикарли ва бадииятдан йироқ.
Аммо роман буюк асар, чунки унинг замирида ҳаётни қандай бўлса шундайлигича қамраб олишга, гўёки бутун ер куррасига юксакликдан туриб назар ташлашга уриниш бор.
Санъаткорнинг юрак ёлқинидан туғилган ажо­йиб лирик оҳанг ва гўзал кулги муаллифнинг ўзини қуршаган ҳаётдан нақадар юксак туришини намо­йиш этади. Дастлабки икки боб санъаткорона ёзилган. Кейинги бобларда ҳам гўзал саҳифалар бор. Аммо гуноҳ ўз кучида қолган. Маргаританинг алвастилиги ғашга тегадиган даражадаги феминизмнинг гўёки нариги дунёда жазавага тушишидан бошқа нарса эмас.
Булгаков ва у ўзининг пири деб ҳисоблаган Гоголнинг шайтанат оламига маҳлиёларча қизиқиши тасодифий ҳодиса эмас эди, албатта.
Ҳар иккисининг даҳшатли, аянчли ўлимидаги ўхшашликни қаранг. Тасодифми бу? Билмадим. Севимли аёлнинг назокатли ғамхўрлиги Булгаковнинг ўлимини-ку, ўзига хос тарзда нурлантириб турибди. Бечора Гоголь!
Яхши китоб ўқувчини сархуш қилади. Ёмон китобни ўқиганингиздан кейин тозаланиб-покланиш учун дарҳол миянгизни спиртга чайқаб олишни истаб қоласиз. Мен шундай қиламан ҳам…
Ҳақиқий шеърни тагмаъноларга етиб бормасингдан туриб ундаги ҳақиқат эпкиниданоқ таниб олиш мумкин. Ана ўшанда бу шеърдаги техник нуқсонлар (агар улар бор бўлса), иккинчи даражали эканини ўзингиз тушуниб оласиз.
Цветаева ва Маяковский шеърлари улкан истеъдод билан битилган, айни чоғда, гўёки аввал-бошда ёш ўқувчига мўлжаллаб ёзилган. Улар худди “Юз метр­ни югуриб ўтолмайсанми, менинг шеърларимни ўқиб овора бўлмай қўя қол!” дея уқтираётгандек!
Пушкин ёшликка донолик бахш этиб, қариликни яшартиради. Ўлимнинг ичида ҳам кулги барқ уриб туради. Заргарона иш!
Икки бошли бургутнинг қулайлиги шундаки, ҳар бир бош “Мен учун ҳам нариги бош ўйлаяпти” деб ўйлайди.
Биз “Социализмнинг вайронасини капитализмнинг харобазорига айлантирамиз” деган шиор остида яшаб турибмиз.
Шармандаликнинг савияси юксалмоқда!
Саҳрода аюҳаннос солишдан аввал у ерда ақал­ли биттагина водий яратиб қўй!
– Худо йўқми, билганингни қилавер!
– Бу одобдан эмас-ку!
– Демак, билганингни одоб билан қилавер-да!
Иуда – Исо алайҳиссаломнинг одам танишдаги хатоси.
Бир одам шундай ақлли гап айтган экан: мияга яхши фикр келибди, бироқ унинг бўм-бўшлигини кўриб қайтиб кетибди.
“Қарғага тўпдан ўқ отиб бўлмайди” дейдилар. Бу гапни айтаётганда жониворга раҳм-шафқат билан қа­­раш кераклиги ҳеч кимнинг хаёлига келмайди.
Йўқсуллик уни мағрурликка ўргатди.
Агар ҳар қандай ҳокимият Худонинг хоҳиши бўл­са, ҳар қандай Худо ҳам ҳокимиятнинг хоҳиши.
Яхшилик қилишга мойил одам ақидалар билан ҳисоблашиб ўтирмайди ва ҳар қандай йиқилганнинг оёққа туриб олиши учун унга ёрдам қўлини чўзади. У “Йиқилган бунга лойиқми?” деб ўйлаб ўтирмайди. Йиқилиб кўмакка муҳтожми, демак, кўмакка лойиқ!
Телевизор кўришнинг энг гаштли томони шундаки, уни ўз қўлинг билан ўчириб қўя оласан.
Қарияпман. Ҳалитдан бу дунё ҳақида худди ўс­мир-ўғил ҳақида ўйлагандек мискинона ва маҳ­зунона хаёлларга чўмаман: эртага менсиз унинг ҳоли не кечар экан-а?
Художўй ҳаётга тиш-тирноғи билан ёпишиб олмаган, чунки жаннатдаги қўшимча шодликлардан умидвор. Бинобарин, бу ҳаётда художўй билан тил топишиш осон, бу ҳаётни яхшилаш ҳам осон.
Набоков – илдизи тупроққа таралмаган ёзувчи. Унинг энг яхши асарлари гидропоника (тупроқсиз, озуқа моддалар эритмасида ўстирилган ўсимлик)га ўхшайди. Ўйлаб ўйингнинг тагига етолмайсан: наҳот келажакнинг санъати шундай бўлса?
Даҳо – юлдуз юлдуз билан тиллашади.
Ёзонғич – юлдуз ой билан тиллашади.
Товламачилик унинг иккинчи табиатига айланган пайтда биринчи табиати қаёққа қаради экан-а?
Тубсиз чоҳ устидаги ақлнинг мустаҳкам таянчи – бадиий асарнинг шакли айнан мана шу, бундан бошқа нарса эмас.
Ёзувчилик ишидаги энг улкан роҳат-фароғатни шахсан мен ижод жараёнида ҳис қилмайман. Илҳом ёқимли, лекин қийноқли ҳолат. Мана, дейлик, мен бир асар ёздим-да, яхши ёздим деб ҳисобладим. Ухлагани ётдим. Эртасига эрталаб ишнинг энг ёқимли қисми – қораламани тозалаш бошланади. Бу иш жазирама ёз чоғида муздеккина апелсиннинг қобиғини арчилашга ўхшайди.
Бир бекатга бошқа одамлар қаторида қўлида оғиргина тўрва кўтарган анчагина ёши улуғ аёл кириб келди. Бўш ўрин йўқ эди, шунинг учун мен ўрнимни бўшатиб, уни ўтиришга таклиф қилдим. Табиийки, ўзимнинг хориждан келган меҳмонлигимни кўрсатувчи имо-ишораларни унутиб, рус тилида так­лиф қилдим.
– Кераги йўқ! – деди кутилмаганда аёл ва менга шунақанги малолланиб қарадики, гўё мен ўзимнинг ёшимдан ўн йилни олиб ташлаб, унинг бўйнига ўн беш йилни намойишкорона осиб қўйгандек.
Мен яна бир марта ўтиришга таклиф қилдим. Бироқ аёл бу гал ҳеч нима демади. Фақат тўрвасини оёқлари олдига қўйди. Мен гўл бўлиб тик туравердим.
– Ўтирсанг-чи, йигит! – деди анови ишчи. – Бу аёл ҳали гижинглаб юрибди-ку! Тик тураверади-да!
Ажабо, аёл ишчининг ўзини халқона тилда қир­чанғига эмас, тулпорга менгзаганига мамнун бў­либ, унга жилмайиб қаради.
Мен бир қадар гангиб жойимга қайта ўтирдим. Анчадан бери мени “йигит” дейишмаган эди. Аммо, бошқа томондан олиб қараганда, аёл мени ўзига жой бўшатиб беришга жуда қарилик қилади, деб ҳисоблади-ку. Шу пайт қарасам, ширакайф ишчининг кўз қисиб-бош чайқаб имо қилишлари баттар авжига чиқяпти. У нафақат мени тепага кўтарилиб ичишга, ўзига кулиб қараган анови аёлни ҳам бирга олиб чиқишга чақириб имо-ишора қилаяпти.
Менга тинчлик керак, шунинг учун навбатдаги бекатда тушиб қолдим. Кейинги поездни кутдим-да, унга кириб ўтирдим. Икки ёшгина аёл мен билан ёнма-ён ўтиришди. Бир-бирлари билан узоқ кўришмаган эски қадрдонлардек кўрган-боққанларини айтиб тугатишолмаяпти.
– Шу ёзда менинг бошимга тушган кўргиликни айтсам!.. Қўрққанимдан нақ ўлиб қолай дедим! – деди улардан бири қаттиқ орзиқиб.
– Нима бўлди? – энтикиб сўради иккинчиси.
– Кечқурун паркда айланиб юрган эдим, безорилар зўрлаб кетишса бўладими! Нақ ўлиб қолай дедим. Авваллари кўп марта бемалол сайр қилиб юрганман, ҳеч гап бўлмаган. “Кўза кунда эмас, кунида синади” деганларидек, кўрмайсанми!..
“Ҳе, аҳмоқ”, деб ўйладим мен. Бизнинг безовта-беҳаловат замонамизда кечаси ёлғиз ўзинг паркда бало борми? Аслида, бу аёл ўзини зўрлашларини хоҳлаган бўлса керак!.. Уларнинг гапларини бошқа эшитишни истамадим.
Ўз бекатимгача бориб, метродан чиқдим-да, уй­га йўл олдим. Ўзимнинг қадрдон кўчамдаги йўлак бўйлаб одимлар эканман, қарасам, икки нафар ёшгина йигит менга пешвоз юриб келяпти. Тағин денг, мендан кўз узмаган кўйи жилмайиб келяпти!
Бир зумда кўнглимни мискинона ўйлар тарк этиб, некбинларча ўйлар чулғаб олди. Албатта, бу йигитлар менинг ўқувчиларим! Асарларимдаги теша тегмаган қизиқ ҳазил-мутойибаларни эслаб кулишяпти! Кўп ёзувчилар ёшлар китоб ўқимай қўйди деб ҳасрат қилишади-я тағин! Мен уларга дўстона бош силкидим. Кўз очиб юмгунча бўлмай улар менга юзма-юз келишди. Ҳозир дастхат сўрашади, лекин ёзишга қалам олган эдимми ўзи, дея ўйлаб улгурдим, холос.
– Сизга омад кулиб боқди! – ҳайқирди улардан бири. – Мана, арзонлаштирилган мол! Дўкондагидан беш баравар арзон! Сизнинг омадингиз бор экан!
Улар менга одобсизларча қапишиб тургани учун ҳам ўзимни қандайдир ноқулай ҳис қилаётган бўлсам-да, “Булар менинг ўқувчиларим!” деб ўй­лашда давом этмоқда эдим. Менга ёқимсиз туюлаётган ҳолат эса, англашилмовчиликкина, хо­лос. Ахир, улар менга ун­ча-мунча нарса ёқа­вер­маслигини, таъбим нозик­лигини би­лиш­майди-да. Воқеанинг давоми ақлга сиғмайди: улар менга қандайдир бир пулга қиммат қўлқоп билан қан­дайдир куракда турмас бўйинбоғ узатишяпти! Мен эса, нимагадир ғайришуурий тарзда уларни олиб, ҳамёнимни чиқариб, сўраб турибман:
– Қанча?
Кўзойнагим чўнтагимда, шу топда кўзойнагимни олиб тақиб, ўз мухлисларимнинг кўз олдида пулларни диққат билан санаш менга ноқулай туюлгани сабаб, ҳамёнимни уларга шундоққина тутқаза қолдим. Тўғри, ҳамёнда пулим юз сўмдан кўп эмаслигини аниқ биламан.
Омадим борлигини айтган йигит ҳамённи бир зумда бўшатди. Пулларни олар экан, шунисига қойил қолдимки, бир қўлининг бармоқлари билан уларни санаб ҳам улгурди-да, бўш ҳамённи ўзимга қайтариб берди.
– Омадингиз бор экан! – дея ҳайқирди у охирги маротаба. Шу заҳоти иккаласи одамлар орасига кириб кўздан йўқолди.
Ўзимни икки баравар зўрлангандек ҳис қилдим. Айнан икки баравар! Улар иккита бўлганлари учун эмас, йўқ, зўрлашаётган пайтда ўзимнинг зўр­ла­наёт­ганимни, йўлакда, одамлар орасида, куппа-кундузи зўрланаётганимни англаб етмаганим учун! Бир қў­лимда қўлқоп билан бўйинбоғни ушлаган кўйи иккинчи қўлимдаги ҳамёнга кўз югуртирдим. Ичидаги битта ғижимланган пулга кўзим тушди. Мана шу ерда мен нимагадир кўзойнагимни олишга эринмадим, айни чоғда, лаънати қўлқоп билан бўйинбоғни ерга тушириб юбормасликка уринган ҳолда кўзойнагимни тақиб, пулга тикилдим. Бу беш сўмлик эди. Нега уни ҳам олмади – мен учун ҳозиргача энг катта сир бўлиб қолди. Эҳтимол бу миннатдорчилик ифодасидир? Овсарлик туғдирган қулайлик учун улар ўзимнинг пулимни ўзимга садақа қилишгандир балки?
Мен бирдан уйқудоримни эслаб қолдим. Юрагим беихтиёр шувиллади. Нега улар менга бу қадар безбетларча ёпишиб-қапишиб туришди?! Наҳотки уйқудориниям қўшиб шилиб кетишган бўлса?! Қўйин чўнтагимга қўлимни тиқдим-да – о, нақадар улкан бахт! – бармоқларим уйқудорини ҳис қилди. Болалигимда чўнтагимдан бехос ширинлик топиб олганимдагидек, астойдил суюниб кетдим.
Яхшиям ҳамёнга эмас, алоҳида солган эканман. Ҳамёнда бўлганида, уни ҳам ўзимга билдирмасдан шилиб кетишлари эҳтимол эди. Ҳаттоки қўйнимдан ҳам! Шилиб кетишлари мумкин эди, бироқ шилишмабди! Ҳа, бу яшин тезлигида содир бўлган қаллобликда ҳам, ҳар қалай, яхшилик аломатлари йўқ эмас. Ахир, воқеага ёнларидан ўтаётган одамларнинг эътиборини жалб қилмаслик учун иккови икки томондан ёпишиб-қапишиб турган эди-да. Айни шу бугун, кўринишидан, менга уйқудори ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ керак бўладиганга ўхшаб турибди ўзи. “Реладорм” деганлари ажойиб уйқудори! Менинг бу гапим рекламага ўхшаса ўхшар, аммо бу дори ҳар қандай рекламага арзийди ҳам-да!
Ўзимни босиб олганимдан кейин ўлжамни нима қилсам бўлади энди, деб ўйлаб қолдим. Уйга кириб хотинимга воқеа қай тарзда рўй берганини тушунтириб айтиш… Йўқ, бунга ҳолим ҳам, хушим ҳам йўқ. Ажабо, ҳамёнда қолган пулга нега мунча қизиқиб, диққат билан қарадим экан-а? Бунинг сабабини энди тушундим. Агар пул нисбатан йирикроқ бўлганида (афтидан, мен ғайришуурий тарзда мана шунга умид қилган эканман-да!) содир бўлган воқеани зўрлаш эмас, савдо-сотиқнинг дағалроқ шакли деб ҳисоблаш мумкин эди. Аммо беш сўм!.. Буни қандайдир гип­нозми-маҳлиёлик ҳолати деб бўлмайди, албатта. Шунчаки менинг самимий, дўстона илтифотимни овсарнинг кўнгилчанлиги деб тушунишди. Сирасини айтганда, менинг илтифотимдан аввалроқ ҳам улар “Мана, айнан биз қидирган одам!” дегандек кулиб қарашаётган эди.
Муттаҳамлар гоҳида одам боласининг руҳи равонини шунақанги нозик ҳис қилишадики!.. Куни кеча бир жияним уйимда бўлиб, қизиқ воқеани айтиб берди. У фирмада ишлайди. Ишбилармон, ўз ишига пишиқ, чиройли, ақлли, дадил.
Қандайдир бозорга келиб, эҳтиёт қисмлар дў­конига кирибди. Нимадир харид қилмоқчи экан. Керакли нарсани сотиб олиб, машинасининг ёнига қайтиб келибди. Ўтирганида сезибдики, орқа ғилдиракнинг ели чиқиб кетган. Машинадан чиқиб, ғилдиракни ал­маштирибди-да, тағин машинасига ўтириб йўлга тушибди. Йигирма дақиқалардан кейин сезиб қолибдики, шундоққина ёнидаги олд ўриндиқда ётган дипломати йўқ! Эртароқ сезиши ҳам мумкин эди, бироқ бундай бўлишини ким ўйлабди дейсиз. Кеч бўлса ҳам ўйлаб қараб тушунибдики, ўғри орқа ғилдиракнинг елини атайин чиқариб қўйган! Эгаси ғилдиракни алмаштираётган чоғида қулай ётган дип­ломатни олиб қочган! Бундай пайтда ким ҳам эшик-деразаларни қулфлаб қўяди!
Бўлар иш бўлди. Дипломатда паспорти билан янги квартирасига рўйхатга қўйиш учун керакли ҳужжатлар бўлган экан. Албатта, ўғри унда бошқа қимматроқ нарсалар ва ё мўмайроқ пул йўқлигини билганида эҳтимол бу ишга қўл урмаган бўларми эди. Аммо уни ҳам тушуниш мумкин. Икки-уч қадам нарида машинанинг эгаси орқа ғилдиракни алмаштираётганида дипломатда нима борлигини текшириб кўролмайди-да, ахир.
Шундай қилиб, жияним ортига қайтиб тағин ўша бозорга келибди-да, машинасини қолдирган жойга яқинроқ дўконларнинг сотувчиларидан машинасининг ёнига келган қандайдир шубҳали одамни кўрган-кўрмаганларини сўраб-суриштирибди. Ўзича ўша шуб­ҳали одам шу атрофдан ҳали узоқлашиб улгурмаган деб умид қилибди. Афтидан, у ўзининг кучига ишониб масалани жойида қизиқ устида ҳал қилишга умид боғлабди. Соддадил-да. Сотувчилар ўша шубҳали одамни кўрган тақдирда ҳам буни тан олиб айтишармиди! Йўқ, кўрмадик, дейишибди.
Жияним қаттиқ хафа бўлибди. Янги паспорт олиш, янги маълумотномаларни тўплаш… Кечқурун те­левизорнинг олдида хафа бўлиб ўтирган эди, телефон жиринглаб қолди. У олиб қулоғига тутди. Кимдир унга ахлат қутисининг ёнида паспорт билан маълумотномаларни топиб олганини, ёнида шу телефон рақамлари борлигини хабар қилибди. Буларнинг ҳам­маси сизники эмасми деб сўрабди.
– Меники, меники! – дея суюниб деди жияним, қўнғироқ қилган одамни ҳам суюнтиришга уриниб. Аммо уни суюнтиролмабди.
– Икки минг доллар бўлса, мен сизга паспортингиз билан маълумотномаларингизни қайтариб бераман!
Кўпгина қудратли одамлар қатори, жияним ҳам табиатан қизиққон одам, зотан куч-қудрат одамга қи­зиққонлик қилиш ҳуқуқини беради. Йўқ, лапашанг-ландовурлар ҳам қизиққон бўлиши мумкин, бироқ улар кўп ҳолларда ўз қизиққонликларини сир тутадилар. Улар ўз қизиққонликларини сир тутганлари туфайли баттарроқ лапашанг-ландовур, ҳатто баттарроқ қизиққон бўлиб бораверадилар ва сўнгги кунларига қадар ўз қизиққонликларини сир тутишга уринадилар. Бироқ менинг жиянимда сир тутадиган нарсанинг ўзи йўқ эди.
– Мен уч юз долларга Абхазияга бориб, янги пас­порт олиб кела қоламан! – дея қичқирди у ва гўшакни отиб юборди.
Бироз вақт ўтиб яна қўнғироқ жиринглади.
– Намунча қизиққон бўлмасангиз! – дея ажабланиб сўрабди ўша овоз. – Яхши, уч юз долларни олиб келинг-да, ҳужжатларингизни олиб кетаверинг! Мен ҳам асабимни озмунча зўриқтирдимми!
Москва чеккасидаги бозорга кираверишда ўнг то­мондаги дўкончада ўтирадиган жуда чиройли бир қизнинг ҳузурида учрашув белгиланибди. Учрашув вақ­ти айтилибди.
– Яхши, – деди жияним, афтидан, дўконча қаер­да жойлашганини аниқ тасаввур қилиб олгач.
Шундан кейин хотини уввос солиб йиғлайди, “Борманг, ўлдиришади” деб ёлворади, аммо у қисман ўзининг куч-қудратига ишонгани сабаб хотиннинг гапига кирмайди-да, эртасига ўша жойга боради. Албатта, у ҳаммаси бир одамнинг ёки бир уюшган гуруҳнинг иши эканини яхши билади.
Дўкончага кириб, ростдан ҳам у ерда чиройли бир қиз сотувчилик қилаётганини кўради. Қиз унга хайрихоҳлик билан табассум қилади ва ҳатто уни дарров танийди.
– Ҳозир етиб келади, – дейди.
Ростдан ҳам озгина вақт ўтиб дўкончага бир йигит кириб келади ва жиянимнинг барзангилигини кўриб, унга синовчан тикилиб қарайди. Кўринишидан, бу йи­гит ҳамтовоқлардан бири, холос. Ғилдиракни тешган одам ҳам унинг куч-қудратини кўриб қўйса ёмон бўл­мас эди. Аммо у, эҳтимолки, ўз қилмишидан ич-ич­дан ҳижолат бўлгани сабаб келмайди.
– Паспорт билан ҳужжатларни йўқотган сизмисиз? – деб сўрайди йигитча.
– Ҳа, менман.
– Машинамдан қоғозхалта олиб кир, – дея муро­жаат қилади йигитча ёқимтой қизга. Қиз пештахта тагидан шўнғиб чиқиб тезда дўкончадан ташқарига югуриб кетади-да, беш дақиқадан кейин қандайдир қоғозхалта олиб кириб жиянимга тутқазади. Жияним қоғозхалтанинг шакл-шамойилига бир қадар ажабланиб қараган кўйи уни очади. Қараса, тўппонча!
– Бу меники эмас-ку, – дейди жияним ҳалиги йигитга бир қадар ҳадиксираб, аммо, айни чоғда, ўзининг кучига ишонган ҳолда кўз тикиб.
– Бунисини эмас, нариги қоғозхалтани олиб кир эди, аҳмоқ! – ўшқиради йигитча сотувчи қизга ва тўп­пончали қоғозхалтани жиянимнинг қўлидан олиб, уни ясама лоқайдлик билан ўз чўнтагига солиб қўяди.
Сотувчи қиз яна югуриб чиқиб кетади-да бошқа қоғозхалтани олиб киради. Жияним уни очиб, ичида пластик бомба эмас, ростдан ҳам ўзининг паспорти билан бошқа ҳужжатлари борлигига ишонч ҳосил қилади. Шундан кейин йигитчага уч юз долларни беради-да, улар хушмуомалалик билан хайрлашадилар.
Бу ерда ўткир руҳшуноснинг “дастхати”, менимча, қоғозхалталарни чалкаштириб юборишда кў­риниб туради. Албатта, ҳаммаси қиз билан аввалдан келишиб олинган. Тўппонча атрофидаги ўйин мабодо паспорт­нинг эгаси ўжарлик қилиб, пул беришдан бош тортгудек бўлса, ишга солиш учун зарур кўрилган.
…Аммо мен кўчада турибман. Қўлимдаги тўп­понча эмас, қўлқоп билан бўйинбоғни нима қилишни билмайман. Ахлат идишига ташлаб юборайми? Яқинроқдаги ахлат идишининг атрофида қандайдир одамлар ароқ ичиб туришибди. Буни ҳақорат деб тушунишлари мумкин. Ҳозирги пайтда бундай қилиш хатарли.
– Вой аблаҳ-эй, – дейишади бир-бирларига, – биз бу ерда ватанимиз тақдирига куйиниб энг сўнг­ги чойчақаларимизни ичиб тугатяпмиз. Халқ оч-яланғоч, манови аблаҳ бўлса, шундай қимматбаҳо бисотларни ахлатхонага ташлаяпти!
Бир ёзувчи ақлли гап айтган: Россияда гадойлик маданиятининг савияси баланд. Бунга қўшимча қилиб айтишим мумкинки, гадой ана ўша ўзининг гадойлик маданиятини ҳимоя қиламан деб тумшуққа туширишга ишқивоз бўлади. Шу руҳдаги таққос-у ташбеҳларни яна давом эттириш мумкин. Масалан, нодонлик сер­қирра ақлий маданиятдан далолат. Ёхуд, япон самурайларида харакири маданияти юксак. Лекин бундай маданиятлар фахрланишга арзирми экан?
Хўш, бу дардисарларни нима қилса бўлади эн­ди? Кутилмаганда омадим юришиб қолди. Қа­расам, яқин­гинада бир гадой аёл ўтирибди.
– Садақа қилинг, садақа радди бало, – менга мурожаат қилди у. Миямда шоҳона бир муғомбирлик ярқ этгандек бўлди! Мен бу сурбет қўлқоп билан ярамас бўйинбоғни гадойга эҳсон қилдим. Аёл уларни синчик­лаб кўздан кечирди ва нима учундир бўйинбоғни икки қўлига олиб, унинг узунлигини ўлчади ё гулига маҳлиё бўлиб тикилиб қолди. Бу гадойнинг қиёфаси шарқона бўлгани боисми экан, ҳолат нимагадир “Аршин мол олан” деган эски кинони, аниқроғи, экранлаштирилган опереттани ёдимга солди. Унда бир пайтлар машҳур бўлган Бейбутов қўшиқ куйлайди. Мен нимагадир дафъатан андак ҳижолат бўлган ҳолда бу оламда анчагина узоқ яшаб қолганимни ўйладим. Айни чоғда, ўзимнинг уятсизлигимдан бир қадар уялган кўйи ҳали яна яшашни хоҳлаб турганимга иқрор бўлдим. Ҳатто аввалги пайтлардагидан кучлироқ хоҳлаб турибман! Умр – бисотини бой бераётган қиморбоз, кўп яшаганинг сайин яна-да кўпроқ яшашни хоҳлайверасан.
Гадой аёл бўйинбоғни қўйиб, қўлқопни кийиб кўра бошлади. Бир амаллаб кийиб олди, сўнг сўради:
– Пул-чи, пул йўқми?
Эҳтимол шарқона аёлга ўхшаб менинг ечинишимга чек қўйиб, фарқини пул кўринишида олишга қарор қилди, шекилли.
– Йўқ! – дея тўнғилладим-да, беш сўмимни тўла ҳолда сақлаб олиб бориш ниятида шаҳд билан уй томон юрдим. Қанчалик ажабланарли бўлмасин, шу ишни уддалай олдим.
Уйга кириб ечиндим-да, ўлжага ташланган ваҳ­шийдек машинкага ташландим. Шу бир кунни ёзиб қўймасам, кейин унутилиб кетади! Бошимдан нимаики кечирган бўлсам, бир чеккадан чиқиллатишга шу қадар берилиб кетибманки, телефон жиринглаганида ҳеч қачон гўшакни кўтармаслик қоидасига риоя қилмасдан ғайришуурий тарзда гўшакни кўтариб қўйибман.
– Сиз фалончимисиз? – деб сўради дадилгина аёл овози.
– Ҳа, мен фалончиман.
– Сизнинг машҳур ёзувчилигингизни биламиз, шунинг учун сизга мурожаат қиляпмиз! – фавқулодда илҳом-иштиёқ билан бидирлай кетди у. – Бизнинг маш­ҳур клубимизга аъзо бўлинг, жаноб…
Аёл клубнинг номини тилга олди, аммо мен шу заҳоти уни унутдим.
– Не бир казо-казолар бизга аъзо бўламиз деб атрофимизда уймалашиб юришибди, – гапида давом этди у, – бироқ биз уларни таёқ билан ҳайдаб, “Бор, ишингни қил!” дея қувлаб юборяпмиз. Клубимизда фақатгина сайлаб олинган одамлар. Аъзолик бадали номигагина бадал – ойига атиги қирқ доллар!
Шундай дея аёл кутилмаганда гўшакка хохолаб кулди-да, анчагача ўзини кулгидан тўхтатолмади. Афтидан, бадал миқдорининг арзимас даражада кулгили эканига чидаёлмай қолди.
– Сиз бир йўла бир йилга бадални тўлайсиз-да, клубимизнинг аъзолик гувоҳномасини қўлингизга ола­сиз. Гувоҳнома бўйича истаган пайтингизда клубимизнинг ресторанига кириб, ярим баҳосига ов­қат­ланишингиз мумкин.
Аммо мен бугунги кунда яхшигина тобланганим сабаб пинагимни бузмадим. Буни аёл хаёлига ҳам келтирмас эди, албатта. Устига устак, мен столимнинг бир чеккасида ялтираб турган уйқудориларга ўқтин-ўқтин кўз ташламоқда эдим. Бу менга қўшимча куч-қувват бахш этмоқда эди.
– Кечирасиз, – дедим мен, – агар ресторанингизга ўз меҳмонларимни бошлаб борсам нима бўлади?
– Тўрт кишигача ярим баҳосида! – қувона-қувона хабар қилди аёл. – Аммо клубнинг аъзолик гувоҳномасини олишингиз учун йиллик бадални олдиндан тўлаб қўйишингиз керак! Нархи ниҳоятда арзон – ойига атиги қирқ доллар!
– Ҳаммаси бўлиб тўрт кишими?
– “Ҳаммаси бўлиб” деганингиз нимаси? – жиддий тортиб сўради аёл. Мен саволимни ойдинлаштирдим:
– Мен тўртта меҳмонимни олиб бораманми, ёки учта меҳмон, тўртинчиси ўзим бўламанми?
– Сиз тўртинчи бўласиз! – тағин вайсай кетди аёл. – Аммо ўз меҳмонларингизга кафолат беришингиз керак бўлади! Бизда жуда маданиятли одамлар! Ораларида миллионерлари ҳам бор! Овқатланиб ўтириб қўшиқ айтиш ва ё бир дастурхондан иккинчисига шиша туҳфа қилиш қатъиян таъқиқланади! Сиз бизда кавказча одатларингизни унутишингиз керак бўлади. Аммо муҳими бу ҳам эмас. Сиз бизнинг меҳмонхонамизга номер буюртма қилишингиз ва унда ярим баҳосида истаганингизча яшашингиз мумкин.
– Менга меҳмонхонанинг нима кераги бор? – бир қадар энсам қотиб масалани аниқлаштирдим. – Мен Москвада яшайман-ку!
– Эҳтиёти шарт-да, – тушунтирди аёл, – сиз, ахир, ижодкорсиз. Сизга гоҳида пинҳона учрашувлар сув билан ҳаводек зарур!
Айни гапдан кейин аёл шунақанги яйраб кулдики, ўзи биринчи маротаба ўша пинҳоний учрашув иштирокчиси бўлишга бажонидил тайёрлигини билиб олиш мумкин эди, токи мен унинг таълимини олганимдан сўнг пинҳоний учрашувларни мустақил равишда ташкил қиладиган бўлай. Яйроқ кулгу узоқ давом этди. Ахийри тўхтади. Жимжитлик. Афтидан, аёл ўша пинҳоний учрашувдан кейин беозоргина ухлаб қолди ёхуд бундай вазиятларда аёллар қандай ухлаб қолишини намойиш қилаётганга ўхшайди. Аммо бир неча сониялардан сўнг унинг алланечук яшариб-яшнаб кетган овози янги куч билан жаранглади:
– Аммо ҳаттоки бу ҳам энг асосийси эмас! Клубимиз меҳмонхоналари Европанинг жамики маданият марказларида қўним топган! У ерда билярдхоналар, ўйин-кулги хоналари, сув ҳавзалари, теннис кортлари! Клубимиз гувоҳномасини кўрсатиб, сиз уларда истаганингизча яшашингиз мумкин. Яшаш ярим баҳога, овқатланиш ярим баҳога! Бунинг устига, ҳайратдан йиқилманг тағин, нонушта теп-текин! Швед дастурхони! Нимани қанча хоҳласангиз еб-ичаверасиз, қа­рабсизки, то кечки овқат вақтига қадар ҳеч нима егингиз ҳам келмай қолади!
Аёлнинг менга Эйфел минорасини ярим баҳода таклиф қилишини кутмай мулойимлик билан гапини бўлдим.
– Катта раҳмат! – дедим мен. – Айнан мен назарингизга тушиб турганим учун ташаккур! Аммо гап шундаки, мен сизнинг зўр таклифингиздан фойдалана олмайман. Чунки мен умуман уйдан кўчага чиқмайман!
– Қанақасига чиқмайсиз? – кутилмаганда ўшқириб юборди аёл. – Мен ўз кўзим билан кўрдим-ку! Сизни яқиндагина телевизорда кўрсатишди. Нима, сиз у ерга учиб бордингизми?!
– Гап шундаки, – аниқлаштирдим мен, – телевидение ходимлари мени уйимда тасвирга олишган эди.
Ўшанда ростдан ҳам шунақа бўлган эди. Орага бир муддатлик – уч-тўрт лаҳзалик жимлик чўкди. Сўнг у яна авж қилди:
– Мен йўлини топдим! Мендан бир умр миннатдор бўласиз ҳали! Биз сизга ўзимизнинг агентимизни жўнатамиз. Сиз унга бир йиллик аъзолик бадалини тўлайсиз. У сизга клубимиз гувоҳномасини тантанали равишда топширади. Мен аъзолик бадалимизнинг номигагина бадал эканини тағин эслаб, кулгим қистаганидан энди нақ ўлиб қоламан!
Энди-я? Аввалроқ кулавериб ўлиб қолишига ким ҳалақит қилди унга? Аммо, кўриниб турибдики, у ўлмаган, ўлмоқчи ҳам эмас!
– Умуман, уйдан чиқмайдиган бўлганимдан ке­йин клубингиз гувоҳномасининг менга нима кераги бор? – саволимни яна бир карра аниқ-равшан так­рорладим. – Раҳмат! Хайр!
– Тўхтанг! – деди жон ҳалпида у. – Мен бу ерда маслаҳатлашиб кўрай-чи! Сиз учун истисно та­ри­қа­сида кечки овқатни уйингизга обориб беришимиз мумкин.
– Меҳмонхона номерини ҳам уйимгами? – за­ҳар­ханда билан сўрадим мен.
– Тушунмадим, – деди у, – марҳамат қилиб саволингизни такрорланг-чи!
Ана шунда мен ўзимни босолмай қолдим.
– Богатство – бог адства (бойлик – дўзахнинг худоси), – насиҳатомуз оҳангда тушунтириш бердим мен.
– Тағин тушунмадим, – ишчанлик билан деди у, – такрорланг-чи!
– Богатство – бог адства! – аниқ такрорладим мен.
– Тағин тушунмадим, – деди у. – Ҳарфма-ҳарф такрорланг-чи, ёзиб олмоқчи эдим!
Шунда мен муроса йўлини тутиб дедим:
– Қора нон – гадойнинг жаннати.
Бу гапни у бир зумда тушунди ва гўшакни жаҳд билан жойига қўйди. Албатта, бу ерда товламачилик мана мен деб турибди. Навбатдаги эҳром… Жумбоқ. Қани, бу жумбоқни ечиб кўринг!
Агар ҳаётдан олинган жонли мисоллар мени чиниқтириб-тоблаган бугунги кун бўлмаганида, мен, эҳтимол нималарнидир узоқ қоралаган ва бу қора­ламалар қаерга бориб тўхташини ўзим ҳам билмаган бўларми эдим… Инсонга бўлган ишонч! Ҳикматли гапга қанақанги улуғвор эътиборсизлик! Мен тағин машинкага ўтирдим-да, бу суҳбатни ҳам ҳикоянинг давомига ёзиб қўйдим, йўқса кейин унутилиб кетади. Катта хўжаликка ҳар қандай латта ҳам асқотиб қолади, деган эди Ленин ҳатто инқилобга қадар бир ўтакетган муттаҳам партия аъзоси бўлганидан шикоят қилганларга.
Ушбу суҳбатни эндигина ёзиб бўлганимда ишхонамга хотиним кириб келди.
– Сен бугун Москва бўйлаб қандай ажойиб сайр қилибсан-а, – деди у. – Ҳатто рангингга қон югу­риб қолибди. Анчадан бери рангинг бу қадар ти­ниқ­лаш­маган эди! Шунинг учун ҳам мен сенга ҳар куни “Очиқ ҳавода кўпроқ юр!” деб уқтираман. Очиқ ҳавода кўпроқ юравер! Эртага картошка олгани бозорга бор. Бу сенга фойдали-ку. Дарвоқе, кел, сени бир хурсанд қилай. Бугун шунақанги бир ажойиб туш кўрибман де! Қандайдир бир кўринмас одам менга Италия харитасини олиб келибди-да, “Нега Италия пойафзали жаҳонда энг яхшилигини мана энди билиб олдингизми?” деб сўрар эмиш. “Ҳа, ҳа, билиб олдим!” деб қувона-қувона жавоб қилармишман мен. Кулгили, а?
Ростдан ҳам кулгили. Бундай туш билан одам боласи юз йил яшаши ҳам мумкин. Биз биргаликда кулишдик ва хотиним хонадан чиқиб кетди. Мен эса, ўйлаб қолдим: мана, умр йўлдошим якунни ҳам бериб кетди! Ва шу заҳоти унинг гапларини ҳам (кейин унутиб қўймаслик учун!) муҳрлаб қўйдим.
…Охирги жумбоқ, муҳтарам ўқувчи! Бир одам эрталаб ўз ваннахонасига кириб қараса, скелет бамайлихотир тиш юваётган экан.
– Сен кимнинг тишювгичини олдинг, аблаҳ! – жи­­ғибийрони чиқиб сўрабди у скелетдан. Дарвоқе, у халатни елкасига ташлаб олса ҳам асакаси кетиб қол­мас эди. Ҳар қалай, уйда аёллар бор-ку!
Жумбоқнинг саволи шундай: бу одам кечқурун қанча ичган (иложи бўлса, грамм-грамига қадар аниқ жавоб беринг!) ва, умуман, бу одам ўзи ким?
Мен реладорм ётган стол четига қарадим. Бутун бир ой мобайнида ухлашим мумкин! Қанақанги мазза! Хайрли кеч, жаноблар! Гефсиман боғида кў­ришгунча!

Рус тилидан Отаули таржимаси.
“Ёшлик” журнали, 2014 йил, 8-сон