“Мен бу дунёнинг одами эмасман”.
Болат Акуджава
“Одамнинг икки бурчи бор: бири бу дунёга келиш, иккинчиси – кетиш. Қолгани – алданиш. Бу дунёнинг гашти тугади-ку, деганингда одамнинг кета қолгани ҳам маъқул бўлса керак”.
Асқар Сулаймонов
Болат Акуджава бу гапини 1996 йилнинг ёзида касалхонада ётган чоғида айтган эди. Сизнинг юқоридаги гапларингизни қачон айтганингиз эса эсимда йўқ. Эсимда бори шуки, Сиз ҳамиша шунақа дердингиз. Биз эса кулардик.
Э-э, Асаке, Сиз қанақа гапларни айтмадингиз! Қанча-қанча кунлар, қанча-қанча кечаларни бирга ўтказмадик. Қандай мавзуларда гаплашмадик, нималар айтилмади… Сиёсат, адабиёт, санъат; идрок, ҳалол-ҳаром, одамийлик, хизматчилик; дўст, ўртоқ, оғайни, туғишганлар; бошқа миллатлар ва қозоқлар; касб-ҳунар, спорт, аёллар ва бошқалар.
Сиз ҳаётдан кўз юммай турибоқ шулар тўғрисида ёзиш кўнглимга келган эди. Сиз тўсатдан у дунёга кетиб қолдингиз. Ана-мана дегунча анча вақт ўтди. Мен эса ҳамон “хотира ёзаман” деган ўйда юрибман. Бунинг устига, Олия тез-тез қўнғироқ қилиб, эслатиб туради. У билан ҳар сафар учрашганимда қаттиқ хижолат бўламан. Сиз-ку, майли-я, кутасиз. Сиз тўғрингизда ҳеч ким ҳеч нарса ёзмай қўйса ҳам, Сиз учун энди бунинг аҳамияти йўқ. Неча марта қўлимга қалам олиб, ёзишга чоғландим. Аммо қозоқнинг бирон маъноли сўзи қалам қармоғига илинса-чи! Гўё “Асқар Сулаймонов” деган эшик қулфлаб қўйилган. Қўлимда бир боғ калит бор, аммо уларнинг биронтаси қулфга тушмади. Ёзишни бошлайман, ёқмайди – ўрнимдан туриб кетаман. Тағин ўтириб, бир неча калима ёзган бўламан. Қоғоздан бошимни кўтарсам, тепамда Сиз тургандек бўласиз. Сизга ҳам ёқмайди. Сизга умуман ҳеч нарса ёқмайди. Синчков нигоҳ билан тикилиб қараб турган бўласиз. “Сизга нима маъқул бўларди! – деб ўрнимдан туриб кетаман. – Бошқалар ёзсин. Ёқса-ёқмаса, ҳозирча шуларни ўқиб туринг”.
Сиз ҳақингизда ёзиш замондошлар учун турган-битгани азоб экан. Бир неча йил қийналиб, бир неча йил қайта-қайта чоғланиб, ўзимдан-ўзим изза бўлиб: “Худо бандасини қийнамоқчи бўлса, Асқар ҳақида хотира ёзишни бўйнига юкласин экан”, деб куйиндим.
Ҳозир Сиз тўғрингизда ёзаётганлар кўпайиб қолди. Қизиғи шундаки, уларнинг бари ўзларини гўё Сиз билан жонажон дўст бўлгандек тасвирлашади. Бунинг ҳам йўли бўлса керак-да. Чиндан ҳам Сиз кимлар билан бирга юрмадингиз, ортингиздан кимлар эргашмади. Ҳатто ўлардай ёмон кўрадиган кишиларингиз билан сирдошдек бирга ўтирганингизни неча бор кўрганман. Майли, ёзишсин. Баъзида ҳатто уч қайнаса ҳам шўрваси қўшилмайдиган, ақл-заковат жиҳатидан ораларингиздаги масофа узоқ бўлган одамлар билан ҳам кўп марта бирга ўтиргансиз. Уларнинг бари Сиз билан оғиз-бурун ўпишгандек бўлиб ёзишяпти. Ёзишсин. Балки ҳар ким ҳар хил ёзиши натижасида Сизнинг асл сиймонгиз жонланар. Аслида Сиз ҳақингизда ёзиш, Сизнинг суратингизни қоғозда тасвирлаш ғоят мураккаб иш.
Сизни ҳозир баъзи кишилар “танилмаган донишманд”, “очилмаган қўриқ”, дейишяпти. Сиз бундай фикр билан келиша олмайсиз, албатта. Негаки, Сиз Муҳаммад пайғамбарнинг ҳадисларини ҳаммамиздан олдин ўқиб, уқиб, унинг “Одам одамга топинмаслиги керак”, деган ҳадисини қонингизга сингдириб олган эдингиз. Улуғлик Сиз учун ҳамма кириб-чиқаверадиган эшик эмас, мутлақо бошқа эшик эди. Унинг қанақа эшиклигини ўзингиздан бошқа ҳеч ким билмас эди. Худонинг қудрати билан, Сиз шундай яратилган эдингиз. Сизнинг бу хислатингизни ўша пайтдаги дўстларингиз ҳам (агар Сизда дўст бўлган бўлса), ҳозирги авлод билан кейинги авлод ҳам “Асқарнинг қитмир феъли”, деб ифодалаб, ўзларининг фаросати етмаган олий математиканинг, мана шунақа, қўшув-олув услуби билан осонгина ҳал қилиб қўя қолишади.
Ёдингизда бўлса керак, Муқағалининг вафотидан сўнг эсдалик ёзувчилар кўпайиб кетиб, у билан бир-икки марта бирга шароб ичган одамлар ҳам уни ўзлари билан тенг билиб, мақтаниб ёза бошлади. Биз шу ҳақда ҳам гаплашган пайтимизда мен:
– Ҳатто тасодифан суҳбатлашиб қолишган, аслида руҳан ундан ўта олис кишилар ҳам мақтаниб ёзяпти. Бу кимга керак?! – деган эдим.
– Ну что же![1] Ёзсин. Муқағали, ўлганимдан кейин мен ҳақимда ёзиб қолмасин, деб ёлғиз юриши керакмиди?
– Шунақа одамлар билан юрмай қўя қолмадими.
– Эй,слушай![2] Агар Гегель қозоқ бўлса, шунингдек, Олмаотада яшаса, бунинг устига, вино ичадиган бўлса, ўзига ҳамдам излаб, уни топганидан кейингина кўчага чиқиши керакми? Бунақа одамни қаердан топади? Вот и приходится бедному Гегелю пить вино с кем попало[3]. Сенлар мана бу Орис дарёсининг сувидан акула қидиришни қачон қўясанлар? Сенинг фикрингча, Гегель Шопенгауэр билан, Кант билан, Спиноза билан, Маркс билан, ҳеч бўлмаганда Сен-Симон билангина бирга юриши керакми? Қозоғистонда-я? У бечора қаердан топарди?
Ҳам ғурур, ҳам ачиниш, ҳам истеҳзо билан айтган бу сўзларингиз ҳамон эсимда. Инкор қилиб бўлмайдиган даражада теран жавоб. Сиз турли асрларда сочилиб ётган қозоқ тафаккури қатраларини йиғиб, бугунги замонавий дунёқараш билан ёнма-ён қўйдингиз. Сизнинг бу каби ҳеч кимнинг хаёлига келмайдиган, мавҳум тушунчаларингиз, осонни қийинлаштирадиган, қийинни енгиллаштирадиган хулосаларингиз юксак ақл-идрок соҳибиман, деб қаддини ғоз тикиб юрадиган айрим кишиларни ҳам лол қолдирар эди. Турли ўтиришларда айтадиган ажойиб фикрлару янги ибораларингиз атрофда ўрикдай сочилиб, оёқости бўлиб ётарди. Даврадагиларнинг аксарияти уларни териб олмас, териб олишга ҳаракат ҳам қилмас эди. Эсингиздами, шу масалада икковимиз баҳслашиб қолган эдик. “Кўринган жойда дуч келган одам билан ўтириб, бебаҳо гапларингизни арзонлаштириб юрганингиз нимаси?! Бундан кўра уйда ётмайсизми. Ёзинг. Диктофонни улаб қўйиб гапираверинг”, – дегандим қизишиб. Сиз эса пиқ этиб бир кулиб олиб, шундай жавоб қайтаргандингиз: “Слушай, ёнимда ҳеч ким бўлмаса, нима деб валдирайман?” “Ҳалигилар билан нега бирга ўтирасиз?” “Мен уларни ёмон кўраман”. “Тем более![4] Ёмон кўрсангиз, улар билан аралашиб нима топасиз?” “Странно[5], мен ёмон кўрадиган одамларим олдида тилим бурро бўлиб кетади, – дердингиз. – Миямга ўзим мутлақо кутмаган фикрлар келади”. “Унда ўша фикрларни йиғиб юраверинг. Улар озлик қилса, мен ёмон кўрадиган кишиларни ҳам қўшиб олинг”. Яна пиқ этиб кулиб қўйгандингиз. “Ойтўти икковингдан балога қолдим-ку. Ҳамманг ревизорсан[6] менга. До свидания!”.
Сиз билан баҳслашиш эса менга роҳат бағишларди. “Это замечательно!”[7], “Это же глупость! Это тот де Король Лир”[8], деб, ақлли далилларни қалаштириб ташлаганингизда, мен Сизни секингина Орисга[9] доир далиллар билан енгардим. “Энди сенга ўхшаб Орисда туғилмасак ўламизми!” деб ўйиндан осонгина чиқиб кетар эдингиз.
“Одам – меҳмон дегани. Меҳмоннинг энг кўримли жойи эса – унинг елкаси”. Б. Брехт.
“Келаётган одамнинг юзидан кетаётган одамнинг кифти маънолироқдир”. Асқар Сулаймонов.
Бу гапни қачон айтгансиз, бу ҳам эсимда йўқ. Ҳаёт бўлганингизда, балки ўзингиз ҳам эслай олмасдингиз. Умуман олганда, Сизнинг ёзганингиздан айтганларингиз кўп эди. “Асқар Сулаймонов – ёзилмаган китоб”, деб кўп марта айтганмиз-ов. Ана шу гапларингизни қоғозга туширай деб столга ўтирганимда уларнинг аксарияти даб-дурустдан хаёлга келавермайди. Улар сочилиб ётибди. Улар эрта, индинга, ундан кейинги кунларда, бир йилдан сўнг, беш, ўн, йигирма йилдан кейин, хуллас, биз ҳам Сиз кетган ёққа бормагунча ёдимизга тушаверади, тушаверади.
Ҳаётда одам боласи қандай оғир кунларга дуч келиши мумкин бўлса, ана шу мушкулотларнинг барига Сизнинг миянгизда олдиндан ҳозирлаб қўйилган баҳо ва таҳлиллар тайёр турар, кундуз билан кечанинг дуч келган пайтида компьютердан чиққандай ҳозир бўлар эди. Дунёнинг чор тарафида кечаётган сиёсий, адабий, маданий ва умуман, кундалик ҳаётга доир воқеалардан бохабар бўлиб юрардингиз. Америка ёки Англиядаги сиёсий вазият атрофидаги олди-қочди ҳангомалар, жаҳон адабиётида сўнгги вақтда пайдо бўлган бадиий асарлар, Голливуд актёрлари билан режиссёрларининг машғулоти, уларнинг қайси бири тирик, қайси бири қачон вафот қилгани, Лотин Америкаси, япон, олмон, шунингдек, урушдан талофат кўраётган афғон адабиётидаги янги асарларгача билиб ўтирар эдингиз. Сиз уларни қачон ўқийсиз-у, қачон таҳлил қиласиз – бу ўзингизгагина аён эди.
Сиз Брехт, Кафка, Белль, Миллерни ёддан билардингиз. Сизнинг оғзингиздан чиққан ўша гап биргина Брехтнинг дилида пайдо бўлган гап эмас, барча ижодкорларнинг юксак тафаккури маҳсули бўлса керак. Бундай деб фақат ўта нозик, ўта сезгир, ўта билимли, донишманд одамгина айта олиши мумкин. Сиз қозоқ учун ўта зарур бўлган, “Ёзувчи ким?” деган саволга бутун борлиғингиз билан, ақл-фаросатингиз билан, ижод қилиш маданиятингиз билан зукколарча жавоб бериб кетдингиз. Ҳақиқат бор, чин ижодкорнинг ростгўйлиги бор, тил бор, шунингдек, ёзувчининг тили бор. Сиз ўз ҳақиқатингизни ўз тилингиз билан, ўз услубингизда ростгўйлик билан ёздингиз. Бу ростгўйлик баримиз ўрганган ростгўйликка ўхшамайди, у тил биз одатланган тилдан бошқача эди.
Сиз қозоқ тилининг махсус тикланган чевархонаси бўлиб, асарга, унинг қаҳрамонларига, жуғрофиясига қараб, ҳар кимнинг ўзига хос бўлган тилини – сўзини топиб бериб келдингиз. “Ёзувчи ҳақиқат билан тил аталмиш “қурол”нинг устаси эмас. Унинг жони нозик, ўйи дадил, бармоқлари ахборот ҳокими”, деган сўзингиз ҳам йил ўтган сайин тушунарли бўлиб бормоқда.
Сиз кўпчиликнинг ичида яшаб, қалбан улардан айро, руҳан ёлғиз эдингиз; ўзингиз алоҳида юрдингиз, турли жамоалар орасида юриб ёлғиз бўлдингиз. Сиз ўзга ижодкорлардай руҳий тушкунлик куйчиси, “одиллик”нинг жарчиси бўлганингиз йўқ, бундай қилишни пасткашлик деб билдингиз, жамиятнинг одил ва шафқатсиз танқидчиси сифатида қалбингиз ва қаламингизни ўз виждонингиз билан уйғунлаштира олдингиз.
Сиз бу хулосангизни бундан ўн беш-йигирма йил олдин айтган бўлсангиз, Эрве Базен ўлар олдидан, “Известия” газетасида шу йилнинг февраль ойида босилиб чиққан интервьюсида баён этди. Мен бу ерда яна бир ўхшатишдан фойдаланмоқчиман: “Кўрдиларингизми! Овропада ( “Еуропа”га ҳали ҳам тилим келмайди) ХХ асрнинг Эрве Базен деган донишманд ёзувчиси куни кеча шундай деган бўлса, бу фикрни қозоқ Асқар Сулаймонов бундан йигирма йилча олдин айтиб қўйган эди”, – деб Сизни донишмандлар қаторига қўшиб қўймоқчи эмасман. Умуман ижодкорга “донишманд” деган сифатлашнинг зарурияти бўлмаса керак.
Бошқаларга нисбатан бошқача фикрлайдиган, бошқаларни ҳам ҳаёт ҳақиқатига теран кўз билан қарашга ўргатишга интиладиган одам ёзувчи. Шу дард билан ўзгаларнинг дунёқарашларига, оз бўлса-да, таъсир қилиб, идрок даражасини бир поғонага кўтара олса, ёзма адабиёт пайдо бўлгандан буён одамзоднинг тафаккури яратган тоғ-тоғ китоблар орасидан услуби сезилиб, овози эшитилиб турадиган биронта асари бўлса, бу ёзувчи учун бахт эмасми!
Агар мен ҳам бирон даражага эришган бўлсам, бунда Сизнинг салмоқли ҳиссангиз бор. Сизнинг овозингиз, билимингиз ана шу тоғ-тоғ китобларнинг орасида димиқиб қолмас. Уни излайдиган, кейинги авлодларга етказадиган одамлар топилиб қолар. Ўз ўйинг ўзингга ҳам ёв бўлиб кўринадиган ёлғизлик ўйларига теран шўнғиган пайтларимда мен Сизнинг Сўзоқда қозоқ бўлиб туғилганингиздан нолийман. “Бошқа жой топмагандек, Сўзоқда туғилганингиз нимаси? – дер эдим. – Бу шароитда сизнинг фалсафаларингиз қадрланмайди. Сизга Овропа “бозор”и керак. Бунақада газетага кўз тикиб, “Арис тоже не лучший вариант”[10], деб яна ўйиндан осонгина чиқиб кетасиз. Аммо этингга санчилган тиконни тортиб олганинг билан тиғи танангда қолишини биламан. Ўша куни кечаси телефон қилган эдингиз. Одатдагидек, эсон-омонлик сўрамасдан:
– Хўш, шунда нима бўлар эди? – дегансиз.
– Шунда нима бўлади, деганингиз нимаси?
– Ҳали айтганинг-да. Эсингдан чиқиб кетдими? Хўш, Сўзоқда туғилмадим, шунда нима бўларди?
– Ҳеч бўлмаганда “фулиган”[11] бўлардингиз.
– Трифоновми? Нима, Ремаркни раво кўрмайсанми?
– Марҳамат, хоҳлаганингизни олинг. Ҳатто Авезов бўламан десангиз ҳам эркингиз.
– Йўқ, у вазминлик қилади. У – эпик.
– Эпик бўлмаган Муханг ҳам бор. Новеллачи Мухангни олинг.
– Қисқаси, шу билан нима демоқчи бўлган эдинг?
– Ҳеч нарса. Жуда бўлмаганда, Одессада туғилганингизда ҳалигиларнинг бошида бўлмаса-да, қошида бўлардингиз, деганим-ку.
– Сен кеулнинг нималигини биласан-ку. Кстати[12], У Орисда, йўл бўйида ўсади.
– Биламан ҳам дейлик.
– Билсанг, қозоқ – ўша кеул.
– Кеул билан қозоқнинг бир-бирига қандай алоқаси бор?
– Бу иккови ҳам ерчил. Кеулни бошқа жойга олиб бориб ўтқазсанг, кўкариши мумкин, лекин мева қилмайди. Мен қозоқчалик ерчил элни кўрган эмасман.
– Бу билан нима демоқчисиз?
– Бу билан – шу. Қозоқнинг ўзи қандай ерчил бўлса, сўзи ҳам шундай. Дод деб элига қайтаверади. Бошқаларга ишонмайди, қисқаси, ўзгаларнинг буйруғига бўйсунмайди. Ерсинмайди дегандек.
– Йўқ, бу фикрингизга қўшила олмайман.
– Ради бога! Начинаете переходить границы, скатертью дорога[13]. Мен ўзим қозоқ бўлиб қолавераман. Вообше быть казахом очень интересно![14]
– Вой, Асаке-эй! Туппа-тузук бошланган гапимизни яна кулгига айлантириб юбордингиз-ку!
Бироқ сипоришлаб гапириш Сизнинг табиатингизга ёт эди. Ҳамиша охирини ютиб юбориш – Сизнинг эски одатингиз. Шундай бўлса-да, сезгир одамга ҳаммаси охирига қадар айтилгандек туйилади. “Айсберг қонунияти”га кўра, ичда қолган ўйлар маълум бир шаклда ташқарига чиқмаса-да, уларнинг бари, ҳар бир сўзнинг оҳангидан, айтилиш услубидан, бир фикрдан иккинчи фикрга ўтиш чоғидаги бир дам сукутдан, ўқиш чоғидаги бир нафаслик кулгидан англаса бўлар эди. “Бить казахом очень интересно” деган жумладан сўнг биз кулдик-да, баҳсни тўхтатдик.
Бир неча йил олдин олмон олимаси, доктор Зигфрид Клейнмихель учовимиз менинг машинамда Медеуга борган эдик. Сафардан қайтишимизда Сиз, академик Болмухановнинг чорбоғига кириб ўтамиз, деб туриб олдингиз. Лекин чорбоғда ҳеч ким йўқ экан. Ўша ерда майсада ўтириб, яна олмон ва қозоқ адабиётлари ҳақида суҳбатлашдик. Зигфрид Клейнмихель паст бўйли, ориққина, сийрак сочлари оппоқ оқарган, ўттиз-ўттиз беш ёшлардаги аёл эди. У қозоқ адабиётига астойдил кўнгил қўйган, бизнинг турмуш тарзимизни, Сизнингча айтганда, “бир олмончалик” англаган, Қуръон ўқишни ҳам оз-моз биладиган, қозоқ адабиётининг кўзи тирик вакиллари билан яхши таниш, ўта маданиятли олима эди. У Сизга астойдил меҳр қўйиб, фикрларингизга тарафдор бўлиб юрди. Сиз эса унинг ҳам асабига неча бор теккансиз. Хуллас, суҳбатимиз мавзуси яна адабиётга кўчди. “Олмон адабиёти деган адабиёт энг ночор адабиёт, замини қандай текис ва яланг бўлса, адабиёти ҳам шунақа яланг, бир қолипда. Уларда тузукроқ таҳлил йўқ, негаки одамларининг бари бир қолипдан чиққандек – стандарт, ҳар бирининг ўзига хос фел-атвори бўлмаган одамлар. Образ бўлмагач, адабиёт ҳам йўқ”, деб ҳукм чиқардингиз. Қўйинг, десам қўймайсиз, баттар авжингиз келади.
– Брехт-чи? – деди ниҳоят Зигфрид.
– Брехт? Конфликтсизлик дегани айнан ўшандан бошланади. Бўлмаса, Германиядан келиб, Қизил Ўрданинг шоликор деҳқони Ибрай Жакенов тўғрисида асар ёзармиди? Эси бўлса, қизилўрдаликлар ҳақида ёзиш шарт бўлса, Мустафо Чўқаев ҳақида ёзмайдими? Мана бу муаммо! Олмон ҳам, қозоқ ҳам хурсанд! Дарвоқе, Брехт бу асарини ёзаётган пайтда Мустафо Чўқаев Германияларингизда тирик юрган бўларди.
– Асқар, нима тўғрисида ёзиш кераклигини адибнинг ўзи яхши билади.
– Билишмайди, гап шунда! – Шарақлаб бир кулиб олдингиз-да, гапингизни давом эттирдингиз.– Бизга келиб, маслаҳатлашса, айтган бўлардик. Брехт буни яхши тушунади. “Когда думают сапоги – мозгам приходится маршировать”[15], деб ёзган унинг ўзи-ку. Биласизми?
Зигфрид хижолатдан қизариб:
– Эсимда йўқ, – деб қўяқолди.
– Ана, эсингизда йўқ. Жаль! Кстати[16], Макс Шульс ҳали ҳам ГДР[17]да юрибдими?
– Ҳа.
– Напрасно![18] У аллақачон Шпрее кўлининг нариги томонига ўтиб кетиши керак эди. Ўшанда бундан ҳам яхшироқ асарлар ёзган бўларди. Хотини Елизавета-чи?
– У ҳам ёзувчими?
– Ёзувчи эмас, лекин ёзади. Уни кўриб қолгудек бўлсангиз, салом айтинг ва қозоқлар, ёзувчиликни қўйсин, дейишяпти денг.
ГФР[19] эмас, ГДРдаги кўпгина ёзувчиларнинг ижодини таҳлил қилганингизда, Зигфрид мамнун бўларди. У: “Аттанг, агар сиз Германияда туғилганингизда, олмонларнинг диққат марказида бўлардингиз”, деган эди. Сиз эса ўзингизга хос совуққонлик билан: “Йўқ, олмон бўлгим келмайди. Сизларда барча йўналишу услублар аллақачон шаклланиб, қолипга солиниши лозим бўлган ҳеч нарса қолмаган. Бари теп-текис, сип-силлиқ. Гапларингиз ҳам сип-силлиқ. Қозоқлар эса!.. Қисқа қилиб айтганда: “Быть казахом очень интересно!”[20] деган эдингиз. Ҳаммамиз кулган эдик.
Ўша кунлар ҳам ортта қолди-я, Асаке! Кейинчалик Берлинда бўлганимда Зигфрид Клейнмихельнинг уйида Сизни кўп марта эсладик. У Сиз тўғрингизда бошқаларга кўп гапирган, шекилли, ўзингизни ҳеч қачон кўрмаган кишилар ҳам мендан Сиз тўғрингизда анча-мунча нарсаларни сўраб, билиб олишган эди. Менинг “Гавҳар тош” номли қиссамни олмон тилига таржима қилаётган Элеонора Венст Олмаотада бўлган чоғида Сиз билан яқиндан танишиб олмаганидан кўп афсусланди. Сиз уни Олмаотада кўргансиз, эсингизда бўлса керак, биз Элеонора иккимиз Ёзувчилар уюшмасининг қаҳвахонасида ўтирган эдик. Сиз ёнимизга келиб, қўлқопингизни ҳам ечмаган ҳолатда бир финжон қаҳва ичиб, Элеоноранинг бошдан-оёқ қора либосда ўтирганига эътибор бериб, яқиндагина Россия телекўрсатувларидан бирида намойиш қилинган грек фильмини эслаганча, унга “Девушка в чёрном”[21] деган от қўйган, кейин нимадандир кўнглингиз қолиб, хайрлашмасдан чиқиб кетган эдингиз. Зигфрид билан Элеонора сизнинг асарларингиз билан мақолаларингизни олмон тилига ўгириш ниятида юришган эди. Бу мақсадлари сиёсат билан боғлиқ айрим муаммолар сабабли амалга ошмай қолган эди. Афсус!
“Драматургия есть интрига. Казахи большие интриганы. Но они еще не успели весь вложить себя в жанр. Думаю все у них впереди”[22]. Драматургларнинг Ялтада ўтаётган семинари пайтида менинг хонамда А.Гельман билан суҳбатлашиб, ҳазил-чин аралаш шундай деган эдингиз. У роса кулган эди. Гельман ўзингиз ўша ерда рус тилига ўгириб бўлган “Кек” номли пьесангизни ўқиб чиқиб, ўз фикрини билдириш мақсадида кирган эди.
– Асқар, пьесангиз зўр! Бу менинг “Аз и Я”[23]дан кейинги ўқиган иккинчи асарим. Бир қизиғи шундан иборатки, ҳар икки асарнинг муаллифлари Сулаймоновлар. Аммо пьесангиз саҳналаштирилмайди, оғир, мураккаб. Озгина графоманство[24] етишмайди. Бу ўзига хос бадиият дунёси. Сиз Ўлжас Сулаймонов билан қариндош эмасмисиз?
– Не путайте меня с кем попало![25]
Унча-мунча одамни менсимай, ўзгаларнинг саломига зўрға алик оладиган, ўзининг “тирик классик” эканлигини сипойилик билан тарғиб қиладиган Гельман беш-ўн дақиқа давомида Сизнинг таъсирингизга берилиб кетди. Шундан кейинги учрашувларда Сиз бу ерга йиғилган драматурглар орасидаги доно шахсга айланган эдингиз. Эй, Асаке-ей, Сиз баландга кўтарилган жойингиздан осонгина тушиб кетаверар эдингиз! Мен шунга куйинаман. Гельман айтганидек, Сизга ростдан ҳам озгина графоманство[26] билан озгина қатъийлик етишмасди, шекилли. Ўша бўйи кетдингиз. Биргина бу эмас, талай-талай битай деб турган ишларингиз якунланмай қолиб, қанча-қанча вақтингиз беҳуда ўтиб кетаётганидан ачиниб, аламимдан ёрилиб кетгудек бўлардим. Вафот этганингизга анча бўлганига қарамай, ҳозир ҳам бу ҳолатни эсласам, ёниб кетаман. Сиз ўзингизнинг бетакрор шахс эканлигингизни, ривожланиб бораётган қозоқ адабиётининг ёш вакиллари учун устоз ижодкорга айланиб бораётганингизни англамай, бунга эътибор бермай кетдингиз.
Биласизми, мен Сизни шунинг учун кечира олмайман. Истеъдод, салоҳият ҳаммага баравар сочилаверадиган тариқ эмас. Уни ҳам Худо суйган қулига ёки бўлмаса, азоб чексин, деб ўзига маъқул бўлмаган қулига берса керак. Бунинг ҳам қадрига етмадингиз. Ким билади, қадрига етган бўлишингиз ҳам мумкин, аммо, ўзингиз айтгандек, кетиш лозим бўлгандир. Бу замоннинг одами эмаслигингизни аниқ англаган бўлишингиз мумкин. Ёдингиздами, “Сиз бу дунёнинг одами эмассиз. Ё юз йил олдин, ё юз йил кейин туғилишингиз керак эди”, деб айтар эдик. Залдаги бир дунё одамни оғзингизга қаратиш Сиз учун ҳеч гап эмасди. Бунинг учун минбарга кўтарилсангиз кифоя эди. Сизнинг Туркманистонда, шунингдек, киночиларнинг Олмаотада ўтган анжуманларида, Абайнинг 140 йиллиги муносабати билан Семейда ўтказилган тантанали йиғилишда сўзлаган нутқларингизни тинглаган барча кишилар учун ҳамон афсона. Сиз “а” деб оғиз очишингиз билан расмий сўзлар меъдаларига тегиб, ғала-ғовур қилиб ўтирган одамлар худди ғойибдан кимдир келгандек, бир зумда жим бўлиб қолишарди. Бари – ёши ҳам, қариси ҳам, қозоғи ҳам, ўриси ҳам. Мактабнинг ўнинчи синфини битиргунга қадар ўрис зотини кўрмаган Сиз Сўзоқдан кетиб Олмаотага келгач, беш йил давомида ўрис тилини сув қилиб ичиб юбордингиз. Ўз асарларини ўрис тилида ёзиб юрган “ўристилли” қозоқ ёзувчиларининг фикрлари, сўз бойлиги Сизнинг теран маъноли ибораларингиз, мулоҳазаларингиз билан солиштирилганда, қирчанғи отдек ночор кўриниб қоларди. Сиз ўзингиздан кейинги ижодкорларга қандай ёзиш лозимлигини ўргатдингиз. Ёзмаслик керак, деган иборани ҳам Сиздан ўргандик.
Сиз мусиқа, рассомлик, ҳайкалтарошлик тўғрисида мушоҳада қилганингизда ёки шу соҳанинг етук мутахассислари билан ҳамсуҳбат бўлган пайтларингизда уларнинг барчасини танг қолдириб ўтирардингиз. Шопен, Бетховен, Моцарт, Скрябин, Глазуновлар ҳақида билганларингизни тонгга қадар айтиб тугата олмасдингиз. Шунингдек, уларнинг симфония ва концертларидан дуч келган жойидан парча айтиб бера олардингиз. Бундай ноёб мусиқий қобилият ва билимга эга бўлган кишилар таниқли бастакорларнинг орасида ҳам камдан-кам учрайди. Баъзан ярим кечада телефон қилиб қолардингиз. Уйқудан кўз очолмай гўшакни кўтарганимда:
У йўқ, бу йўқ: “Нима қиляпсан?” – деб сўрардингиз.
– Бундай пайтда одам нима қилади! Чўчқаларни тақалаб ётибман.– дердим ҳолатимга терс тарзда, майин оҳангда. – Иккитасини тақалаб бўлдим, энди биттаси қолди холос.
Сиз пиқ этиб кулардингиз-да:
– Слушай, прекрати издеваться над свиньями![27] Мана бу мусиқани эшитиб кўр-чи, – дея гўшакни магнитофон ёки бошқа мусиқий мосламанинг олдига қўйиб, ўзингиз ғойиб бўлардингиз. Гўшакдан симфония оркестри ижросида аллақандай куй эшитилиб турарди. Гоҳо таниш, гоҳо нотаниш куй. Сиздан эса дарак йўқ. Гўшакни қўяримни ҳам, куй эшитишда давом этаримни ҳам билмас эдим. Бу мусиқа кимнинг асари, нечта қисмдан иборат, қачон тугайди, бунинг устига, ярим кечада одамни уйқудан уйғотиб олиб, ўзи даф бўлгани нимаси, деб жаҳлим чиқарди. Мен Сизга “Тун одами” деб ном берган эдим. “Ўзи тун одами бўлаверсин, билганини қилсин. Лекин биз тун одами эмасмиз-ку, ўзгаларнинг вақти, тинчлиги билан нега ҳисоблашмайди!” деб тажанг бўлардим. Гўшакни жойига қўймоқчи бўлиб турганимда овозингиз эшитилиб қоларди:
– Ну, как?[28]
– Ҳеч қалай!– дердим яна аччиқланиб.
– Напрасно! Это – шик! Это фуги Моцарта![29] Дирижёр – Люцерн фестивалининг бош дирижёри Баумгартнер! Хўп, соғ бўл!
Ана шундан кейин ухлаб кўринг!
“Литература – позиция, проше говоря, представленная возможность проявить себя, ешё проше – высшая сплетня. А произведения – это Я. Остальное – ваше дело”[30]. Бу гапни А.Гельман, доктор И.Вишневская[31], М.Горький номидаги Адабиёт институтининг ректори Владимир Пименевлар билан бирга Ялтадаги “Астория” ресторанида ўтирганимизда айтган эдингиз.
Улар эндигина танишиб ўтирган бўлсалар-да, бу гапдан сўнг сизга мойил бўлиб, оғзингизга қараб қолишди. Биламан, улар сизни мақташадими, ёмонлашадими, рад этишадими, сиз учун барибир, ақлий етуклик минбаридан бир даража ҳам пастга тушмай мағрур ҳолатда қолаверардингиз. Айрим одамларга бу ғурур ёқмас, шу боис Сизга қаршилик кўрсатишар эди. Сиз баъзан беш-ўн дақиқада ўзингизга қаратиб олган кишиларингизни шу заҳоти йўқотиб ҳам қўярдингиз, муваффақият қанчалик осон қўлга киритилса, шунча осон қўлдан кетарди.
“Миллатни яхши кўриш учун аввало уни ёмон кўриб олиш керак”, дер эдингиз. Ростдан ҳам шундай-ку. Ахир миллатнинг камчиликларини билмай туриб, уни қандай синайсиз, синамай, танбеҳ бермай, унинг қайси қусурини-камчилигини тўғриламоқчи бўласиз? Тўлиб ётган камчиликларига қарамай, қозоқ деган халқни жуда яхши кўрардингиз. Сизнинг миллатимизга бўлган меҳрингиз бошқаларнинг меҳрига мутлақо ўхшамасди. Сиз уни калака қилиб юрибоқ “Қозоғим!” деб жар соладиган одамлардан ортиқроқ меҳр билан яхши кўрардингиз. “Бу қозоқнинг бир қилиғини яхши кўриб, хурсанд бўла бошласанг, ярамас одатларини пайқаб қолиб, хафа бўлиб кетасан. “Қозоқни ёмон кўрасан”, деб мени ёқтиришмайди. Агар қозоқнинг тубига етадиган бир нарса бўлса, бу “Биз ажойибмиз!” деб жар солишдир”.
Сиз айтгандек, ҳозир носамимий, қалбаки мақтовлар кўпайиб қолди. Сиз борингизда ҳам оз эмасди. Сиз у ёққа кетганингиздан кейин “мақташ” билан “мақтаниш”нинг остида қолиб кетдик. Сиз борлигингизда улуғ шоирлар икки-уч кишигина эди, ҳозир ёппасига “улуғлик”ка интилиш бошланди. “Сен улуғсан”, десангиз, уялмай-нетмай: “Рост айтасан”, дейдиганлар кўпайиб боряпти.
“Ҳақиқий ижодкорнинг ўлимида жамият ўлимининг ҳиссаси бўлмай қолмайди”, деб қачон айтганмиз, қаерда айтганмиз, дастлаб кимнинг оғзидан чиққан эди бу гап, ёдимда қолмабди. Қолгани шу гапгина. Жамият унга қасд қилмайди, албатта, бироқ олдинда тўлиб ётган қарама-қаршиликлар унинг қобирғасига қадалмай, вужудини емирмай тура олмайди.
“Фариза[32] қиз… Дунёда шоирларнинг бари якка-ёлғиз”. Асаке! Муқағали[33]дан кейин ёлғиз қолган Сиз бўлдингиз. Икковингиз ҳам ўз элингизда юриб муҳожир бўлдингизлар. Ростакам ижодкор – мангу эмигрант, ўзининг туғилган еридан бир қадам ҳатлаб кетолмайди. Уилям Фолькнер бир пайтлари ўзини эмигрантман деб Американи бир титратиб қўйган эди. Ўшанда у ўзининг яккаланиб қолганини айтган экан-да. Биз ҳам сизни “эмигрант” деб ҳазиллашар эдик.
…“Сиз юз йил олдин ё юз йил кейин туғилишингиз керак эди”, деяверганимиздан кейин кетиб юборгансиз, шекилли. Умуман, икки дунёда ҳам сиздан ўпкалаб бўлмайди. Такен Алимқулов ёзганидек, “Сиз ҳам “Жумбоқ одам”нинг бирисиз”. Бу жумбоқнинг ечимини келгуси авлодларга қолдирамиз. Улар бизларга қараганда кечиримли, ҳамиятли, дадил бўлишса ажабмас.
Сиз у ёққа кетмагансиз. Сиз эмиграциянинг янги турини ўйлаб топгансиз. Сиз қайтиб келасиз.
Ҳозирча ана шундай умид билан яшаймиз.
Қозон, 1996 йил.
Қозоқ тилидан Муҳаммад Хайруллаев таржимаси
“Жаҳон адабиёти”, 2014 йил, 12-сон
[1] Нима бўпти! – Асқар Сулаймонов қозоқча гапирганида русча сўз ва ибораларни, баъзан фикр-мулоҳазаларини рус тилида ифодалашга одатланган эди (Тарж.).
[2] Ҳой, менга қара!
[3] Мана шунинг учун ҳам бечора Гегель тўғри келган одам билан вино ичишга мажбур.
[4] Ана!
[5] Ажабо.
[6] Ревизор – бу ерда “терговчи” маъносида.
[7] Бу зўр-ку!
[8] Ахир бу тентаклик-ку! Бу қирол Лирнинг айнан ўзи!
[9] Туман номи.
[10] Орис ҳам бунинг ўрнини боса олмайди.
[11] “Хулиган”, яъни “безори” демоқчи. (Тарж.).
[12] Айтгандек.
[13] Худо ҳаққи! Чегарадан чиқиб кетяпсиз. Катта кўча!
[14] Умуман қозоқ бўлиш жуда қизиқ.
[15] “Этиклар ўй сурган пайтда, мияларга қадам ташлашга тўғри келади”.
[16] Афсус! Ҳа, айтгандек.
[17] Германия Демократик Республикаси.
[18] Бекор қилади!
[19] Германия Федератив Республикаси.
[20] Қозоқ бўлиш ғоят қизиқ!
[21] “Қора либосли қиз”.
[22] “Драматургия, бу – фитна, қутқу. Қозоқлар қутқуга кўпроқ мойил. Лекин улар адабиётнинг бу шаклига ҳали тўла етиб борганларича йўқ. Бари олдинда”.
[23] “Аз и Я” – қозоқ маърифатпарвари Ўлжас Сулаймоновнинг асари.
[24] Соддалик.
[25] Мени дуч келган одам билан адаштираверманг!
[26] Бу ерда “ёзишга бўлган ихлос” маъносида.
[27] Менга қара, бечора чўчқаларни тинч қўй.
[28] Хўш, қалай?
[29] Бекорларни айтибсан! Ғаройиб мусиқа! Моцартнинг фугалари.
[30] “Адабиёт – нуқтаи назар, содда қилиб айтганда, ўз-ўзингни намойиш қила олиш учун имконият, янада соддароқ қилиб айтадиган бўлсак – олий даражадаги ғийбат. Асарлар эса, бу – мен. Қолгани сизларнинг ишингиз”.
[31] Филология фанлари доктори Инна Вишневская.
[32] Қозоқ шоираси Фариза Ўнгарсинова назарда тутиляпти.
[33] Қозоқ адабиётининг забардаст шоири Муқағали Мақатаев назарда тутиляпти.