Иккинчи қаватимизга янги ижарачилар кўчиб келишди. Уларнинг келиши осон бўлдию бироқ ашқал-дашқалларини ташишига нақ бир ҳафта кетди. Хабарингиз бор, ҳозирги кўпқаватли уйларда истиқомат қилувчилар эски одамлардай оқибатли эмас. Ҳатто битта қаватда яшаб туриб ҳам бир-бирини танимайдиган, салом-алик қилмайдиган қўшнилар бор. Масалан, икки йилдан буён ёнимидаги кўпқаватли бинода кун кечираётган малласоч аёлнинг уйида ғалати-ғалати ишлар бўлаётганини, ички ишлар келиб босиб кетганини газеталардан ўқигандан сўнггина билиб олдик.
Тепа қаватга кўчиб келган янги ижарачиларни ҳам танимасдим. Тонгларнинг бирида эшикдан чиқарканман катта иякли одам шляпасини бошидан олиб эҳтиром билан салом берди. Алик олдим.
Энди ўтаман дегандим,
— Қулингиз, Мўмин Акрам Ўзанер, — деди.
Жавоб беришга улгурмасимдан давом этди:
— Тепа қаватингизга кўчиб келган ижарачи каминадур. Бир оқшом азиз меҳмоним бўлинг, бир гўзал суҳбатлар қурайлик. Ташрифингиздан шод бўлурман. Худонинг паноҳида бўлинг қадрдоним, бу танишувдан қулингизнинг кўнгли осмон қадар ўсди…
Хулласкалом, Мўмин бей билан шундай, тасодифан танишиб қолдик. Ўша куни кечқурун хизматокори йўқлаб келди:
— Соҳибим келишингизни интизорлик билан кутяпти, — деди.
— Узр сўрайман, — дедим. — Бугун меҳмонларим бор.
Шундан сўнг ҳар кечаси Мўмин бейдан меҳмонга чақирув кела бошлади. Унинг уйига борсакку, майли, бироқ, масаланинг бошқа томони ҳам бор, кейин уни ҳам меҳмонга чақиришим лозим. Қарабсизки, уйимизда тўрт дона оёқлари синган креслодан бошқа нарса йўқ. Шарманда бўлишимиз аниқ. У ҳар куни, ҳар оқшом хабар юборар, агар бормасам гўёки қўлимдан тутиб, мажбурлаб олиб кетадигандек эди.
Кунларнинг бирида кечки овқатдан сўнг унинг уйига йўл олдим. Замонавий уй жиҳозлари билан тўлган уйни айтмай турақолай, эҳ-ҳее-е. Шифтга тегай деган музлатгич, чангютгич, тикув машинаси, бичув машинаси, ҳуштак чаладиган чойнак, блендр, миксер деган алламбалолар кўргазма павилонига қўйилган нодир буюмлардек жойлаштириб қўйилган.
Мўмин бей ўз хонасига етаклаб борди. Ҳайратда қолдим, деворга қотирилган жавонлар китоблар билан тўла эди. Демак инсон янглиши мумкин экан, дедим. Чунки мен Мўмин Акрам бейни ҳожи ота деб ўйлагандим.
— Қулингиз интеллектуал муҳитни севаман, — деди.
Бироз тили ғалатироқмией… Майли, нимаям дердим. Нима иш қилишини сўрадим.
— Тадбиркорлик билан шуғалланадурмен, — деди. Сўнгра ижод билан ҳам шуғулланиб туришини айтиб, шеърларидан ўқий бошлади.
— Фикрингиз қандай, бўлурми, — дея сўради ўқиб бўлгач.
— Ниҳоятда гўзал, — дедим.
Гўзал дейишим билан яна ўқиди, тинмай ўқийверди. Шеърдан ҳикояга ўтди.
— Ҳикояларим булардан ҳам гўзал, — деди.
Шундан сўнг песаларига ўтди. Тоза бездим ўзиям. Мавзуни ўзгартириш учун секин ўрнимдан туриб китобларни кўздан кечира бошладим. Шунча йилдан бери ижодкорману аммо бунчалик кўп китоб йиғолмаганман очиғи.
Мўмин бей,
— Нигоҳингиз тушиб турган ушбу нодир китобларнинг барчаси каминага туҳфа қилинган, — деди.
— Ўў-ў, қандай яхши… Кимдан туҳфа? — дедим.
— Мазкур китобларнинг муаллифлари билан шахсан танишман. Ҳаммаси оғайниларим. Жонлари омон бўлсин, ҳамиша ҳолимдан хабар олиб туришади, шулар беришди…
Ҳайратдан ўзимга келолмай тургандим,
— Фалиҳ Рифгийни танийсизми? — дея сўради.
— Исми жуда таниш… — дедим ва ўйга толдим.
Жавондан бир китобни олди ва кўрсатди.
— Ушбу китоб шахсан унинг ўзидан ҳадя каминага…
Китобни қўлимга олдим. Устига Фалиҳ Рифгий “Зайтун тоғи” деб ёзилган.
— Қани бир ўқинг, нима ёзган экан, ўқинг? — деди илжайиб.
Китобнинг биринчи бетига шундай ёзилганди: “Муҳтарам дўстим Мўмин Акрамга юксак дўстилигимизнинг хотираси ўлароқ тақдим қилинди. Фалиҳ Рифгий…”
Ичимдан “Ҳар ҳолда ёзувчи одам бундай, “юксак дўстлик”, “ўлароқ”, “қилинди” дея ёзмаса керак”, деб ўйладим, яна ким билади дейсиз.
— Мана бу Рашод Нурнинг совғаси, “Чолиқуши”. Мана қаранг, “Мўмин бейга чуқур ҳурмат изҳор этаман… Ришод Нурий” деб ёзган. Азизим, ишимдан сўрасангиз, бандаи ожизингиз оддий бир тадбиркор, аммо адабиётчиларнинг бари яқин дўстларимдир.
Гап орасида яна бошқа бир китобни узатди:
— Бу китоб Равшан Эширеф бейдан…
Узундан-узун дўстлик ҳикоясидан кейин ёзувчининг китобга битилган изҳорини ўқиди: “Қардошим Мўмин бейга, чуқур ҳурмат маъносида тақдим этдим… Равшан Эширеф Ўнуайдин”.
Яқуб Қадимийнинг “Бегона”си, Ҳолида Адибнинг “Чивинлар баққоли”. Хуллас, шу каби бир қатор асарлар ёзувчиларнинг шахсий имзоси билан Мўмин Акрамга совға қилинганди. Орада ҳатто биология, кимёга доир китобларга ҳам кўзим тушди. Китобларни кўздан кечираётиб бир пайтлар гонарар учун мажбуран ёзган ўз романимни кўриб қолсам бўладими денг. Ҳовлиқиб китобни очдим, илк саҳифага шундай ёзилганди: “Муҳтарам Мўмин Акрам бейафандига… Эҳтиром билан Ҳашан Екташ”.
Қоним қайнаб кетди.
— Сиз бу Ҳашан Екташ деганларини танийсизми ўзи? — дея сўрадим.
— Ахир, биродарим, таниш бўлмасак шундай гўзал китобни шахсан ўзи имзолаб ҳадя қилармиди менга? — деди у кўзларини айёрона ўйнатиб. — Балки ишонмассиз, ўтган кун меҳмонимиз эди, худди мана шу, айнан сиз ўтирган жойда ўтирганди…
Бу адабиётсеварнинг аёли ҳам ўзидан ҳеч қолишмасди, бироқ бир устун тарафи бор эди, у мулозаматсиз, тоза Истанбулча гапирарди.
Оқшомларнинг бирида кечки овқатдан сўнг меҳмонга, қаҳвахўрликка таклиф қилишди. Узундан-узоқ ва зерикарли суҳбатдан қутилиш учун,
— Буюк шоир Тевфик Фикратни танийсизми? — дедим.
Аёли эридан ҳам чаққонлик қилиб,
— Ээ-а, албатта таниймиз, — деди. — Жудаям яхши инсон, жуда яхши кўрамиз, у ҳам бизларни жуда ҳурмат қилади. Тез-тез уйимизга меҳмонга келиб туради. Мен қилган зайтун ёғли дўлмаларни ёқтиради…
Эҳ-ҳе, бу иккаласи ҳам ғирт ёлғончи экан, эр-хотин тупроғи бир ердан олишади, дейишарди, мана сизга исбот. Қотиб-қотиб кулиб,
— Ё товба хонимафанди, нималар деяпсиз, ахир Тевфик Фикрат ўлган, — дедим.
Бу гапдан кейин иккаласининг ҳам юзи шувит бўлдиёв, деб ўйлагандим. Бироқ аёл заррача ҳайратланмай гап бошлади:
— Ҳаа-а, айтдима ўзимам кўпдан буён нега келмай қўйди деб.
Эри ҳам унинг сўзини тасдиқлади:
— Мен ҳам хайрон бўлиб юрувдим, нега келмаяпти ҳеч, деб. Демак ўлган эканда.
“Эҳ” дея ўзича афсусланиб тиззасига уришди иккаласига бирданига. Мен эса кўзларим олайиб,
— Ахир унинг ўлганига 50 йилдан ошди, — дедим.
Бу сўзларимдан кейин орага бироз сукунат чўкди. Иккалови бир-бировга термулиб анграйиб қолишди. Бу вазият бор-йўғи бир неча дақиқа давом этди. Аёли дарров хушёр тортиб,
— Ё Худойимей… Вақт деганлари бир зумда ўтиб кетаверар эканда, худди кеча бўлгандек барчаси, — деса бўладими денг. Овозимни чиқармадим. Бир мунча вақт Мўмин бейнинг ўхшамаган лофларини тингладим.
Хайрлашарканмиз,
— Эртага кечқурун бизникига ҳам бир ўтинг, — дедим.
— Камина амрирингизга мунтазир, не десангиз шу, борурман, — деди.
Одамгаям ҳайронсан, кўнгил учун бир оғиз ўтинг десанг югуриб келаверар эканда. Уни бир уялтириб қўяй деб олдиндан тайёргарлик кўрдим.
Қахвахўрликдан сўнгра,
— Сизникичалик китобларим кўп эмас, бироқ буларни ёзувчиларнинг шахсан ўзларидан олганман, — дея мақтандим.
— Қандай ажойиб-а биродарим, қани-қани, қандай китобларингиз бор?
Жавондан Аҳмет Вафик Молиера таржималарини олдим. Мўмин бейга узатдим ва дедим:
— Ўқингчи қани, Аҳмет Вафик Пошо менга нималарни ёзибди.
У ўқишни бошлади: “Қадрдон Ҳашан бей ўғлимга… Аҳмет Вефик”.
— Бу Аҳмет Вофиқ Пошо деганингиз мабодо учинчи рота командони эмасми?
Жавоб ўрнига, эҳтимол тушуниб, уялиб қолар дея Наима Тарихийнинг бир жилдини олдим жавондан.
— Қарангчи Наима нима деб ёзган экан? — дея қўлига тутқаздим.
Ўқиди: “Нишонайи муҳаббат ила асари ожизонамни сизга туҳфа этаман. Қадрдонингиз ва муҳиби ҳассосингиз Наимадан…”
Ярамаснинг юзига қарадим. Ҳайратдан қотиб ўтирарди. Ҳар ҳолда еб қўйганини англади шекилли, деб турсам, бирдан гап бошлади:
— Сизнинг ушбу Наим оға деганингиз ўша машҳур олиб-сотар, четдан товарлар импорт қиладиган тадбиркор эмасми?
Бирор сўз демадим. Оғзимни очсам, ўзимни тутолмаслигим аниқ, бу аблаҳни ер билан битта қилиб ташлайман.
— Аммо, сизда ҳеч ким танимайдиган ижодкорнинг асаридан йўқдур, — деди.
Қўлимни таржима асарларга узатдим, “Фауст” илинди.
— Гёте бор, — дедим мағрурланиб. — У ҳам ҳатто қаранг менга берган китобларида шундай деб ёзган: “Ҳашан укамга…”
— Кимнинг асари деяпсиз? — дея сўради.
— Гётенинг…
Қўлини иягига тираб,
— Гўте… Гўте… Гўте… — дея бир неча марта такрорлагандан сўнг, — Танидим, бу кимса бир пайтлари жуда машҳурликка эришган кўзбойлағич, тўғрими? — деди.
…Қотиллар ўз жиноятлари ҳақида очиқлашар экан сўз охирида “Қолганини эслолмайман…” дейишади. Мен ҳам худди шундай, ўшанда, у охирги сўзни айтганидан сўнг нима қилганимни эслолмадим.
Кўзларимни очсам, ички ишлардаман, атрофимни ички ишлар ходимлари ўраб олган. Қўлимда парча-парча бўлиб кетган Шекспирнинг китоби турибди. Мўмин Акрам бей юз-қўллари тимдалаб ташланган, кўзлари қонга тўлган ҳолатда креслода ўтирибди.
Комиссар менга:
— Нима бўлди? Тушунтиринг! — деб буюрди.
Қўлимдаги китобни унга узатдим. Китоб бошида Шекспирнинг сурати бор эди.
Комиссар:
— Ким бу расмдаги соқолли кимса? — дея сўради.
— Шекспир! — дедим қатъий оҳангда.
— Ҳаа-а, тушунарли, демак ажнабий, шундайми?
— Инглиз, афандим.
— Нима иш қилади?
— Шоир.
— Қаерда яшайди? Сиз бу одамни қаердан танийсиз? Тез манзилини айтинг! — деди важоҳат билан.
Мўмин бейга ўгирилиб:
— Аллоҳ ризоси учун гапимни тасдиқланг, ёрдам беринг… — дея ёлвордим.
Бу маҳал комиссар хонадаги икки ходимига,
— Бу ишларга биз аралашолмаймиз, бу иккаласини сиёсий бўлимга олиб боринглар! — дея амр қилди.

Турк тилидан Раҳмат Бобожон таржимаси