Мисс Политт эшик ҳалқасини ушлаб, аста тақиллатди. Андиша қилиб бир оз кутиб турди-да, яна тақиллатди. Қўлтиғига қисиб олган тугунчаси тушиб кетаёзди, лекин мисс Политт уни базўр ушлаб қолди. Бу тугунчада миссис Спенлоунинг кийиб кўриш учун тайёрланган кўйлаги бор эди. Мисс Политтнинг чап қўлида эса тикувчиларнинг ўлчагичи, игнаю тўғнағичлар қадаладиган ёстиқча ва каттакон қайчи солинган қора сумкачаси ҳам бор эди. Мисс Политт баланд бўйли, қотмадан келган, қирра бурунли, лаблари қимтилган ва сийрак сочлари оқара бошлаган аёл эди. Бир оз кутиб тургач, у яна учинчи маротаба эшик ҳалқасини тақиллатди. Кўча томондан уйга юзлари қизариб кетган хушчақчақ мисс Хартнелл яқинлашаркан, қўнғироқдек овозда мисс Политт билан:
– Хайрли кун, мисс Политт! – дея саломлашди.
– Хайрли кун, мисс Хартнелл! Кечирасиз, мисс Спенлоу уйдамикин, мабодо, сиз билмайсизми? – у сўзларни чиройли қилиб, худди киборлардек талаффуз билан паст овозда гапирди. У ёшлигида бир оқсуяк хонимнинг хизматида бўлган эди.
– Хабарим йўқ, – жавоб берди мисс Хартнелл.
– Буёғи қандоқ бўлди? Миссис Спенлоу билан у тиктираётган янги кўйлагини кийиб кўриши учун бугун соат уч яримда учрашишга келишгандик. Боядан бери уч марта эшик қоқдим, лекин ҳеч ким жавоб бермаяпти. Балки миссис Спенлоу қаергадир кетиб, кўйлаги эсидан ҳам чиқиб кетганмикин? Қизиқ, лекин у кўйлагини индинга тайёр бўлишини жуда ҳам истаётганди.
Мисс Хартнелл ўз эшигини очгач, мисс Политтга яқин келди-да:
– Глэдис ҳам жавоб бермаяптими? – дея сўради.– Айтганча, бугун пайшанба-ку, унинг дам олиш куни! Балки, миссис Спенлоу ухлаб қолгандир? Сиз эшикни жуда секин тақиллатган бўлсангиз керак-да.
У эшик ҳалқасини ушлаб бир неча марта шунақанги қаттиқ тақиллатдики, қулоқни тешиб юбораёзди. Бу ҳам етмагандай, оёғи билан ҳам эшикни бир неча марта тепиб, баланд овозда:
– Ҳой! Уйда одам борми? – деб бақирди.
– Ҳеч ким жавоб бермади, – деди ҳайрон бўлган мисс Политт. – Менимча, мисс Спенлоу кўйлаги ҳақиқатдан ҳам эсидан чиқиб, бирор ёққа кетган бўлса керак. Кейин яна бир кириб ўтарман, – дея у аста кўча эшик томон юра бошлади.
– Бўлмаган гап! – унинг гапини бўлди мисс Хартнелл.– У ҳеч қаёққа кетмаган. У ҳолда мен уни йўлда учратган бўлардим. Ҳозир кўрамиз: бу ерда бирорта тирик жон борми ўзи.
У одати бўйича ҳазиллашаётганини билдириш учун хушчақчақлик билан кулиб қўйди-да, олдидаги дераза ойнасидан ичкарига кўз ташлади ва шу бир қарашнинг ўзидаёқ уйда ҳеч бир тирик жон йўқлигига амин бўлди ва бунинг акси – камин олдидаги гиламчада миссис Спенлоу ётганига кўзи тушди – у жонсиз эди.
– Лекин, – кейинчалик гапириб юрди мисс Хартнелл, – мен ўзимни йўқотиб қўймадим. Аммо анави қилтириқ Политт эса шунақанги қўрқиб кетдики, ҳатто нима қилишни ҳам билмай қолди. «Шовқин солманг! – дедим мен унга.– Сиз шу ерда кутиб туринг, мен бориб полицияни чақириб келаман». У эса бир ўзи қолишга қўрқишини айтиб, нималардир деб минғирлади, мен бўлсам унга қулоқ ҳам солиб ўтирмадим. Бундай одамлар билан қаттиқроқ гаплашиш керак. Мен ҳали кетишга ҳам улгурмагандим, кўча бошида мистер Спенлоу кўриниб қолди. – Ҳикоясининг шу ерига келганда мисс Хартнелл уни ҳаяжон билан тинглаётганлар: «Вой, худо! Хўш, у нима қилди?» деб сўрашларини кутиб, бир оз жим турди-да, яна давом этди: – Тўғрисини айтсам, у менга бошиданоқ шубҳали туюлди. У жуда хотиржам, биласизми, ҳаддан ташқари хотиржам эди. Худди ҳеч нарса бўлмагандек. Нима десангиз денг-у, лекин бу ғайритабиий эди.
Ҳамма унинг бу фикрига қўшилди.
Полиция ҳам шу фикрда эди. Кейинчалик, миссис Спенлоунинг эридан кўра анча бойроқ эканлиги ва васиятномага кўра унинг ҳамма пуллари эрига ўтиши маълум бўлгач, бу шубҳа яна ҳам мустаҳкамланди.
Жиноят маълум бўлгандан сўнг орадан ярим соат ўтгач, полиция мисс Марпл билан учрашди. Уникига маҳаллий констебель мистер Полк кириб келди. Унинг қўлида ёндафтари бор эди ва у маъноли қилиб ёндафтарига уриб қўйди.
– Хоним, бир-иккита саволимга жавоб берсангиз, дегандим.
– Миссис Спенлоунинг ўлдирилиши билан боғлиқ эмасми?
– Кечирасиз, сиз буни қаердан биласиз?– ҳайрон бўлди Полк.
– Балиқлар орқали, – деди мисс Марпл.
Констебель унинг бу жавобидан балиқ дўкончасида тарқатувчи бўлиб ишлайдиган болакайнинг янгиликни ҳаммага тарқатишга улгурганига амин бўлди. Унинг суҳбатдоши миссис Спенлоунинг ўз хонасида ётганлигини, уни, маълум бўлишича, балки ингичка камар билан бўғиб ўлдиришганини, лекин жиноят содир бўлган жойда ҳеч нарса топилмаганини ва яна бошқа нарсалар ҳақида аллақачон билишга улгурганди. Констебель бу «она сути оғзидан кетмаган Фред»- дан аччиғи чиқа бошлаган эди, мисс Марпл унинг гапини бўлди:
– Мен ёқангизда тўғнағич кўряпман-а.
Констебель ҳайратланиб ўз мундирига қараб қўйди.
– Э-ҳа… биласизми, бу ҳақда нима дейишади? Тўғнағич топиб олиш – бу бахт топиб олиш дегани.
– Умид қиламанки, шу сафар бу гап тўғри чиқади. Энди айтинг-чи, мендан нимани билмоқчи эдингиз?
Полк йўталиб қўйди ва жиддий тортиб, ёндафтарига қаради.
– Менда марҳуманинг эри бўлмиш мистер Артур Спенлоунинг кўрсатмалари бор. Унинг таъкидлашича, сиз соат икки яримларда қўнғироқ қилиб, ундан соат учдан чорак ўтганда бир маслаҳатли иш билан сизникига кириб ўтишини сўрагансиз. Мен, ростдан ҳам шундай гап бўлган-бўлмаганини сиздан аниқлаб олмоқчи эдим.
– Албатта, йўқ, – деди мисс Марпл.
– Яъни, сиз соат икки яримда мистер Спенлоуга қўнғироқ қилмагансиз, тўғрими?
– Икки яримда ҳам, ундан кейин ҳам қўнғироқ қилмаганман.
– Шундай денг… – деб қўйди констебель ва мўйловининг учини бураб қўйди. – Мистер Спенлоунинг яна айтишича, у учдан ўн дақиқа ўтганда сизнинг олдингизга келган. Лекин у келганда, хизматкорингиз сизни уйда йўқ деган.
– Ҳа, бу рост, – деди мисс Марпл. – Мен Аёллар клубида эдим.
– Ҳа… – деб қўйди констебель Полк.
– Сержант, нима, сиз мистер Спенлоудан шубҳаланяпсизми?
– Ҳозирги шароитда аниқ бир гап айтиш қийин, лекин назаримда, исмини аниқ айтолмайман-у, кимдир мендан кўра айёрлик қилмоқчи.
– Ва сиз бу “кимдир”ни мистер Спенлоу деб ўйлаяпсиз, шундайми? – деди мисс Марпл.
Мистер Спенлоу унга ёқарди. Жиккаккина, қотмадан келган, бир оз тўпорироқ бўлса-да, ҳақиқий инсоннинг тимсоли эди. Ундаги бошқаларга ғалати туюлган ягона нарса – унинг қишлоқда яшашни исташи эди. Унга тегишли ҳар бир нарсада унинг олдинги ҳаёти шаҳарда ўтганлиги билиниб турарди. Кунлардан бир куни у мисс Марплга ўзининг қишлоққа келиб қолиш тарихини сўзлаб берди: « Мен умр бўйи қишлоқда яшашни, ўзимнинг боғим бўлишини орзу қилиб яшардим. Мен ҳар доим гулларни жуда севганман. Менга турмушга чиққунга қадар хотинимнинг ҳатто ўз гул дўкони ҳам бўлган. Мен у билан ўша ерда танишганман». Бу гапларда унинг нозик ҳис-туйғулари сезилиб турарди. Ва боғдорчиликдан у ҳеч вақони тушунмаса-да, кўз олдига анча ёш ва келишган мистер Спенлоуни келтириш мумкин эди. У уруғлар, экин-тикин ва бошқалар тўғрисида ҳеч нарса тушунмасди. Унга ёқадиган нарса фақат анвойи ҳидлар уфуриб турган гулларга тўла боғи бор уй эди, холос. У мисс Марплдан берилиб маслаҳатлар сўрар ва эшитганларининг барини – биттасини ҳам қолдирмай, ҳаммасини ёндафтарига ёзиб борарди.
Мистер Спенлоу биров таниб биров танимайдиган камтарин инсон. Шунинг учун ҳам полиция у билан хотини ўлгандан кейингина қизиқиб қолди. Полицияга хос сабр-тоқат ва қунт билан киришилгандан кейингина, у бечора ҳақида унча-мунча маълумот йиғишга эришилди ва Сент-Мери-Мидда ҳеч нарсани сир сақлаб бўлмаганлиги сабабли, тез кунда бу маълумотлар ҳаммага маълум бўлди.
Марҳума миссис Спенлоу ёшлигида бир бой оилада ошпаз бўлиб ишлар эди. У боғбонга турмушга чиққач, ишдан кетади ва эри билан бирга Лондонда гул дўкони очади. Дўкон яхшигина фойда келтириб, тез кунда гуркираб кетади, боғбон эр эса, аксинча, тез орада касал бўлиб вафот этади. Унинг беваси яна ҳам берилиб ишини давом эттиради ва бизнесини анча-мунча кенгайтиришга эришади. Сўнгра эса дўконини яхшигина пулга сотиб, меросга кичкина бир заргарлик корхонасини олган, унча ёш бўлмаган мистер Спенлоуга турмушга чиқади. Кейинчалик заводни ҳам сотиб, эр-хотин Сент-Мери-Мидга кўчиб келишади.
Гул савдосидан тушган пулларни миссис Спенлоу спиритик сеансларида руҳлардан олган кўрсатмаларга амал қилиб, сармоя қилар эди. У бу ҳақда берилиб гапириб берарди. Унга дуч келган руҳлар жуда ҳам устомон эдилар. Миссис Спенлоу орттирган сармоялар жуда ҳам фойдали, таажжубланарли даражада фойда келтирар эди. Бундан келиб чиқиб, миссис Спенлоунинг спиритизмга ишончи янаям ортади, деб ўйлаш мумкин эди. Лекин, бунинг акси бўлиб чиқади: бу ношукур аёл бирдан ҳамма нарсанинг баҳридан ўтиб, нафас олиш машқларини ўргатувчи қандайдир бир тезкор ҳинд гуруҳининг таъсирига берилиб кетади. Лекин, Сент-Мери-Мидга келгач эса, у яна ҳам ўсишда давом этади: инглиз черковининг ашаддий тарғиботчисига айланади. У кечаси ҳам, кундузи ҳам коҳиннинг уйида қолиб кетар, бирорта ҳам черков маросимини ўтказиб юбормасди. У дўконларга борар, кундалик янгиликларни муҳокама қилар ва ҳатто қарта ҳам ўйнарди.
Бир-бирига ўхшаш сокин кунларнинг бирида тўсатдан қотиллик рўй берди.
Полиция бошлиғи полковник Мелчетт инспектор Слэкни чақиртирди.
– Бу унинг эрининг иши, – ишонч билан деди инспектор. – Бунга шончим комил. Ҳатто хижолат ҳам бўлмади, хавотирланмади ҳам. Сиз уни бир кўрсангиз эди!
– У ҳаттоки ўзини ғамдан адо бўлган эрга ўхшаб кўринишга ҳам уринмадими?
– Йўқ-да. Баъзи бировлар бирор нарсага уриниб кўришга ҳам қодир эмаслар. У менга хотини унинг жонини ҳиқилдоғига келтириб юборганга ўхшаб кўринаяпти. Хотинининг хаёли доимо бирор нарса билан банд бўлар экан – гоҳ йога, гоҳ эса бир нарса. Охир-оқибат, эри ундан қутулишга аҳд қилган. Ҳамма нарсани ипидан-игнасигача ўйлаб чиққан.
– Унга бирортаси қўнғироқ қилган-қилмаганини аниқладингизми?
– Йўқ, аниқлай олмадим. Демак, у ёлғон гапирган ёки унга телефон будкасидан қўнғироқ қилишган. Бу ерда иккита телефон будкаси бор – бири вокзалда, иккинчиси эса почтада. Унга почтадан қўнғироқ қилишмаган, чунки миссис Блейд у ерга кириб-чиқадиган ҳаммани кўриб туради. Вокзалдан қилган бўлишлари мумкин. Соат иккидан йигирма етти дақиқа ўтганда у ердан поезд ўтади, у ер жуда сершовқин. Лекин мистер Спенлоу унга айнан мисс Марпл қўнғироқ қилганини таъкидлаяпти.
– Сизга кимдир уни атайин уйдан чиқишга мажбур қилгандек бўлиб туюлмаяптими?
– Сиз ёш Тедди Жерардни назарда тутяпсизми? Мен, албатта уни ҳам рўйхатга тиркаб қўйдим, лекин унда миссис Спенлоуни ўлдириш учун ҳеч қандай сабаб йўқ-ку?!
– Биз бу сабабларни билмаслигимиз мумкин. Унинг орқасида эса яхшигина гуноҳи бор: қандайдир пулларни еб кетган.
– У албатта – аблаҳ. Лекин ўшанда уй эгалари ҳали ҳеч нарсадан гумонсирашга улгурмасларидан, у ҳамма гуноҳларини бўйнига олган.
– У ҳозирда Оксфорд гуруҳининг аъзоси, – деди Мелчетт.
– Ҳа, у тўғри йўлга тушиб олди. Лекин мен барибир у ўшанда ундан гумон қилаётганларини билиб, ўз айбини бўйнига олаётган гуноҳкор ролини ўйнаган, деб ўйлайман.
– Сиз скептик–шуҳратпарастсиз, Слэк, – деди полковник. – Айт-ганча, мисс Марпл билан бир гаплашиб кўрмайсизми? У жуда ҳам ақлли аёл.
Слэк бутунлай бошқа нарса тўғрисида гап бошлади:
– Сэр, мен сиздан яна бир нарса тўғрисида сўрамоқчи эдим. Ўлган аёл ёшлигида сэр Роберт Аберкромби уйида хизмат қилган экан. Ўша пайтда унинг уйидан бутун бир бойликка тенг қимматбаҳо тошлар йўқолган, ўғриларни эса топиша олмаган эди. Сиз нима деб ўйлайсиз, унинг бунга алоқаси йўқмикин? Яна бу Спенлоу ҳам тайини йўқ, бир тийинга қиммат заргарлардан – у олибсотар ёки шунчаки бир қаллоб бўлиши мумкин.
– Менимча, бундай бўлмаса керак. Ахир у пайтда бу аёл мистер Спенлоуни танимаган-ку. Мен бу ишни яхши эслайман. Ўша пайтларда полиция доираларида бу ишга хўжайиннинг ўғли Жим аралашган, деб ҳам ўйлашган эди. У безорининг жуда ҳам кўп қарзлари бўлиб, у ўша ўғирликдан сўнг ҳамма қарзларидан қутулган эди. Қария Аберкромби эса бу ишни бости-бости қилиб кетишга ҳаракат қилганди – у полиция бу ишга аралашишини хоҳламаган эди.
Мисс Марпл инспектор Слэкни полковник Мелчетт юборганини билгандан сўнг, жуда ҳам илиқ кутиб олди.
– Полковник мени ҳали ҳам эсидан чиқармаганидан жуда хурсандман.
– Бўлмасам-чи! Жуда ҳам яхши эслайди. У айтдики, агар бу ерда сизнинг хабарингиз йўқ бирор ҳодиса рўй берган бўлса, демак, бу нарсани билишга ҳам арзимайди.
– Полковник томонидан бу жуда ҳам катта илтифот, лекин ишонинг, мен қотиллик ҳақида ҳеч нарса билмайман.
– Ҳеч бўлмаса, бу ҳақда нималар гапиришаётганини айтинг.
– Айтишга-ку айтаман-а, лекин ғийбатчиларнинг бўлар-бўлмас гапларини қайтаришнинг нима ҳожати бор?
– Бу суҳбатимиз сўроқ ёки расмий суҳбат эмас, – инспектор Слэк гап оҳангини ўзгартиришга ҳаракат қилди. – Шунчаки, бир дилдан гаплашиб олсак, дегандим.
– Демак, сиз, одамлар қотиллик хақида нима дейишаётганини билиб, кейин ҳақиқатни аниқламоқчисиз, шундайми?
– Ҳа, худди шундай.
– Тушунарли. Бу ҳодиса тўғрисида ҳар хил гап-сўзлар ва таҳминлар бор. Агар айтиш жоиз бўлса, одамлар икки гуруҳга бўлинишди.Бир гуруҳ одамлар марҳуманинг эрини айбдор дейишаяпти ва бу, албатта, табиий. Одатда биринчи шубҳа эрдан ёки хотиндан бўлади-ку, шундай эмасми? Бундан ташқари, бундай ҳодисалар одатда пулни деб содир бўлади, мен эса мистер Спенлоу хотинининг ўлимидан кейин жуда ҳам бой бўлиб кетади, деб эшитгандим. Афсуски, бу телба дунёда бундай тахминлар жуда кўп ҳолларда тўғри бўлиб чиқади.
– Унга мерос қолган пулларни назарда тутадиган бўлсак, сиз ҳақсиз.
– Худди шундай. Бундан ташқари, бу ишни бажариш унинг учун унчалик қийин бўлмаган: хотинини бўғиб ўлдириб, орқа эшик орқали ҳовлидан меникига келиш, менинг бор-йўқлигимни сўраш, мен унга қўнғироқ қилиб чақирганимни айтиш ва уйига қайтиб кириш, гўёки хотинини унинг йўқлигида ўлдириб кетишгандек.
– Агар молиявий шароитни ҳисобга оладиган бўлсак, – гап бошлади Слэк, – айниқса, уларнинг охирги пайтларда бир-бирларига муносабатлари яхши бўлмаганлигини ҳисобга оладиган бўлсак…
– Бўлмаган гап, улар бир-бирлари билан жуда яхши эдилар, – мисс Марпл унинг гапини бўлди. – Агар улар хафалашиб қолишган бўлганда, бундан ҳамма аллақачон хабар топган бўларди: уларнинг хизматкори Глэдис Брент буни бутун маҳаллага ёйиб чиққан бўларди.
– Хизматкор буни билмаган ҳам бўлиши мумкин…– ўзи ҳам ишонқирамай, эътироз билдирди инспектор, лекин мисс Марпл унга қараб кинояли кулимсираб қўйди ва давом этди:
– Лекин бошқа бир гуруҳ одамлар ҳам борки, улар Тед Жерарддан гумон қилишяпти. У жуда ҳам келишган йигит. Афсуски, бундай тоифа одамлар атрофдагиларнинг эътиборини ҳаддан ортиқ ўзига тортади, ҳаттоки чегарадан ҳам чиқиб кетишади. Масалан, ўзимизнинг охирги капелланимизни олайлик – у ҳаммани ўзига ром қилиб қўярди. Қизларнинг ҳаммаси черковга боришни бошлашди – эрталаб ҳам, кечқурун ҳам. Ёши катта аёллар эса черковнинг ҳар хил хайрия акцияларида қатнаша бошладилар. Унга яна қандайдилар шиппаклар ҳам тикиб олиб келишдими-ей… Бечора роса хижолат бўларди… Тўхтанг. Мен нима ҳақида гапираётгандим? Айтганча, Тед Жерард ҳақида эди… Унинг тўғрисида ҳар хил миш-мишлар юрарди. У миссис Спенлоунинг уйига тез-тез келиб турарди. Миссис Спенлоу менга Теднинг қандайдир сектага… Оксфорд гуруҳи эди шекилли, аъзо бўлганлигини айтганди. Бу секта аъзолари ҳаммаси худога ишонган ва ўз эътиқодларига содиқ бўлган, миссис Спенлоу бунга жуда қизиқарди. Тедни у ерга, албатта, фақатгина диний қарашлари олиб келганига мен ишонаман, лекин одамларнинг қанақалигини ўзингиз яхши биласиз-ку…. Кўпчилик миссис Спенлоу у йигитни деб эс-ҳушини йўқотиб қўйиб, унга жуда катта пул қарз берганлигига ишонади. Бундан ташқари уни ўша куни вокзалда соат иккию йигирма еттида келадиган поездда кўрганлар ҳам бор. Унинг учун вагоннинг бошқа томонидан тушиб, йўлни кесиб ўтгач, девордан сакраб ўтиш, сўнг эса буталарнинг у томонига ўтиш ҳеч ҳам қийин эмас эди. Агар шундай бўлса – у Спенлоуларнинг уйигача кўринмай пусиб бориши мумкин эди. Ха, айтганча ҳамма миссис Спенлоунинг кийган кийимидан ҳайратланяпти.
– Ҳайратланяпти?
– У кўйлакда эмас, халатда эди, – мисс Марпл бир оз қизаринқиради. – Баъзилар бунда бир гап бор, деб ўйлашяпти, мен эсам бу табиий деб ҳисоблайман.
– Бу сизга табиий туюлаяптими?
– Ҳозирги шароитда – ҳа. – Мисс Марпл инспекторга хотиржамлик билан ва бир оз ўйланиб жавоб берди.
– Демак, яна эрини айблашга қайтамиз. Сабаб – рашк.
– Йўқ, йўқ, мистер Спенлоу рашк нималигини билмайди! Агар хотини игналар санчиладиган ёстиқчага бирорта хатчани қадаб, ундан қочиб кетсагина у бирор нарсани сезган бўлармиди. – Мисс Марпл Слэкка тикилиб қаради ва унга аёлнинг гапларида қандайдир тушунарсиз шама бордек туюлди.– Инспектор, бирорта из топдингизми?
– Мисс Марпл, бизнинг давримизда қотиллар из қолдиришмайди.
– Менга эса бу айнан урфдан қолган қотилликка ўхшаб туюлаяпти.
– Сиз шундай деб ўйлаяпсизми? Илтимос, тушунтириб берсангиз.
– Балки сизга констебель Полк ёрдам берар, – секингина деди мисс Марпл. – Жиноят содир бўлган жойга у биринчи бўлиб борган.
Мистер Спенлоу боғдаги ўриндиқда ўтирар, унинг кўриниши жуда аянчли эди. У аста шундай деди:
– Балки менга шундай туюлгандир, лекин мен болакайнинг менга қараб «Ҳой,сен мабодо Криппенни танимасмидинг?» деб бақирганини аниқ эшитдим. Ахир Криппен дегани бу – ўз хотинини ўлдирган шахс-ку. Ва менинг хаёлимга: «У менга хотинимни мен ўзим ўлдирганимни айтмоқчи бўлдими?» деган фикр келди.
Мисс Марпл эҳтиёткорлик билан қуриб қолган гул ғунчасини қирқиб ташлади:
– Албатта, у худди шундай демоқчи бўлган.
– Оҳ, худойим, ахир ёш болага бу гапни ким уқтирганкин?
– Тушунарли, – йўталиб қўйиб деди мисс Марпл, – бола ота-онаси ўзаро суҳбатлашаётганини эшитган бўлса керак.
– Сиз ҳақиқатдан ҳам кимдир шундай деб ҳисоблайди, деб ўйлаяпсизми?
– Сент-Мери-Мид аҳолисининг қоқ ярми шундай деб ўйлаяпти.
– Ахир қандай қилиб бундай нарса хаёлга келиши мумкин? Ахир мен, ўрнак олса бўладиган, хотинини суядиган эр эдим-ку. Бахтга қарши, қишлоқ ҳаёти унга ёқмасди, лекин иккита инсон ҳар доим ҳам ҳамма нарсада бир-бирларига тўғри келавермайди-ку. Сизни ишонтириб айтаманки, хотинимнинг ўлими менга жуда қаттиқ таъсир қилди.
– Тушунаман. Лекин, мени кечирасиз-у, сизнинг кўринишингиздан бундай деб бўлмайди.
Мистер Спенлоу ўзининг жиккак қаддини ростлади.
– Ҳурматли мисс, мен бир пайтлар ўз хотинидан айрилиб, кўчада бемалол занг чалиб юрган (занг уриш хитойликларнинг кундалик ўйини шекилли) хитой файласуфи ҳақида ўқигандим. Унинг ўзини қўлга ола билиши шаҳар аҳолисида катта таассурот қолдирган эди.
– Афсуски, Сент-Мери-Мид аҳолиси учун хитой фалсафаси бегона.
– Лекин, умид қиламанки, сиз мени тушунарсиз?
– Мен тушунаман. Менинг Генри амаким доим: «Ўз ҳиссиётларингни ҳеч қачон билдирма», деб таъкидларди. У ҳам гулларни жуда севарди.
– Мен ғарб томонда айвонча қуришни режалаштираётгандим, – заҳархандалик билан деди мистер Спенлоу. – Атиргулми ёки глициниялар билан атрофини ўраб…. Ва яна битта гул бор, оппоқ, гулбарг-лари ёйилиб туради, афсуски, ҳозир номини эслай олмаяпман…
Мисс Марпл ўзининг уч ёшли набира жияни билан гаплашадиган оҳангда деди:
– Менда расмлари билан берилган гулларнинг жуда яхши рўйхати бор. Кўриб чиқасизми? Ҳозир, мен бир неча дақиқага сизни ёлғиз қолдираман.
Мисс Марпл мистер Спенлоуни қўлида рўйхат билан ёлғиз қолдириб, ўз хонасига қараб кетди. У ерда қоғозга қандайдир кўйлакни ўраб, уйдан чиқди ва почта томонга қараб жадал йўл олди. Тикувчи Политт почта жойлашган бинонинг иккинчи қаватида яшар эди. Лекин мисс Марпл у ерга бирданига кирмади. Соат роппа-роса икки ярим эди, дарвоза олдида Мач Бенхэмдан келган автобус тўхтади. Ичкаридан почта ходимаси кўплаб тугунлар, қутилар, халталар билан – ўзининг асосий ишидан ташқари у яна ширинликлар, арзон китобчалар ва болалар ўйинчоқлари билан ҳам савдо қиларди, – чиқиб келди. Миссис Блейд қайтиб келгандан кейингина мисс Марпл юқорига кўтарилди, эшикни тақиллатиб, тикувчи билан учрашди ва ундан ушбу кўйлакни агар иложи бўлса замонавийроқ қилиб қайта тикиб беришни сўради. Мисс Политт ҳаракат қилиб кўришга ваъда берди.
Полиция бошлиғи Мелчетт мисс Марплнинг ташрифидан жуда хайрон бўлди.
– Тўғрисини айтсам, сизни безовта қилиш менга ноқулай, жуда ҳам ноқулай. Полковник, биламан, сизнинг ишингиз бошингиздан ошиб ётибди, лекин сиз ҳар доим шундай хушмуомаласизки, шунинг учун мен инспектор Слэк эмас, сизнинг олдингизга келишга қарор қилдим. Тўғрисини айтсам, констебель Полкда кўнгилсизликлар бўлишини хоҳламайман. Лекин, барибир, у қотиллик бўлган жойда ҳеч нарсага тегиши керак эмас эди.
– Полк дейсизми? Сент-Мери-Миддаги констебелми? У нима қилиб қўйди?
– Тўғнағични олибди, тушуняпсизми? Олиб, лацканига тақиб қўйибди. Мен ўша заҳоти, буни Спенлоунинг уйидан олган бўлса керак, деб ўйладим.
– Хўп, майли, шундай деб фараз қилайлик. Лекин, тўғнағичнинг бунга нима алоқаси бор? Тўғри, у ҳеч нарсага тегиши керак эмасди, лекин бу тўғнағич экан-ку, аёллар ишлатадиган оддийгина тўғнағич.
– Йўқ, полковник, сиз янглишаяпсиз. Бу бошқача тўғнағич, жуда ҳам ингичка, уларни мана бундай қутичаларда сотишади. Улардан тикувчиларгина фойдаланишади.
Мелчетт мисс Марплга тикилганча қараб қолди: у эндигина бирор нарсани тушуна бошлаганга ўхшарди. Мисс Марпл бошини қимирлатиб қўйди:
– Ҳа-ҳа, ҳаммаси очиқ-ойдин кўриниб турибди. Миссис Спенлоу халатда эди, чунки у янги кўйлагини кийиб кўришга тайёрланиб турганди. Мисс Политт унга яна бирор нарсани ўлчаб кўриш кераклигини айтган бўлса керак – бўйнига ўлчагични ташлаган – учини айлантириб бурашгина қолган. Мен суриштириб кўрдим, бу унчалик қийин эмас экан… Шундан сўнг мисс Политт хотиржамгина таш-қарига чиққан, эшикни ёпган ва худди эндигина келгандек эшикни тақиллата бошлаган. Лекин бу тўғнағич унинг миссис Спенлоунинг уйига аллақачон кириб, чиққанини тасдиқлайди.
– Сиз мистер Спенлоуга ҳам у қўнғироқ қилган деб ўйлайсизми?
– Албатта. У икки яримда почтадан қўнғироқ қилган – бу пайтда автобус келади ва бир неча дақиқа давомида у ерда ҳеч ким бўлмайди.
– Лекин, нима учун, азизим мисс Марпл, нега? Ахир одамларни шунчаки, ҳеч қандай сабабсиз ўлдиришмайди-ку?
– Менинг тушунишимча, бу жиноятнинг илдизи жуда чуқур. Биласизми, менинг иккита амакиваччам бўларди – Энтони ва Гордон. Энтони нимага қўл урса доим омади келарди, бечора Гордоннинг эса ҳеч иши юришмасди: гоҳ пойгада отининг оёғи синарди, гоҳ биржада акцияларнинг, гоҳида ер участкаларининг нархи тушиб кетарди… Менимча, ўша ўғирликда бу икки аёлнинг ҳам қўли бўлса керак. Хизматкор ва ошпазнинг. Ўша пайтда битта нарсани охиригача ҳал қилишмаган: ошпаз аёл боғбонга турмушга чиқибди, гул дўкони сотиб олиш учун пулни улар қаердан олишган? Жавоб оддий – бу унинг ўғирликдан тушган пуллардан ҳиссаси эди. Ҳа, менимча «ўғирликдан тушган пуллар» десак жуда тўғри бўлади. Шундан кейин у нимага қўл урса ҳамма ерда омади чопаверади. «Пул пулни чақиради», деган гап худди унга қарата айтилгандек. Лекин иккинчи аёл эса жуда ҳам омадсиз бўлиб чиқади: охири бориб-бориб у оддийгина тикувчи бўлиб қолади. Улар учрашиб қолишади. Бошида ҳаммаси сип-силлиқ эди, лекин кейин бу йигитча – Тед Жерард пайдо бўлади. Менимча, миссис Спенлоу олдинлари ҳам виждони қийналган, ахир у жуда таъсирчан ва художўй бўлган-ку. Тед албатта миссис Спенлоунинг «ўз гуноҳларини бўйнига олишини, худо олдида юзини ёруғ қилиб олишини» талаб қилиб туриб олади. Билишимча, Тед уни кўндирган ҳам бўлса керак. Лекин мисс Политт эса қамоққа тушишни ҳеч ҳам истамайди ва айбини бўйнига олишга қаршилик қилишга қарор қилади.У ҳар доим ҳам жоҳил ва номуссиз бўлган бўлса керак. Агар виждонли ва тентак мистер Спенлоуни ушбу жиноятда айбдор қилишса, бу аёл пинагини ҳам бузмаган бўларди.
–Ҳа, – гап бошлади полковник. – Буни текшириб кўрсак бўлади. Мисс Политт ҳақиқатан ҳам ўша уйда хизматкор бўлиб ишлаганлигини аниқлашимиз мумкин, лекин …
– Бунинг қийин жойи йўқ, – мисс Марпл уни тинчитди. – У ҳамма нарсани дарров бўйнига олади. Ва яна менда унинг ўша ўлчагичи бор. Мен уни … ўғирлаб олдим. Биласизми, ушбу ўлчагич билан унинг жиноятини исботлаш мумкин ёки мумкин эмаслигига бу аёлнинг ақли етмайди. – Мисс Марпл уни тинчитаётгандек жилмайиб қўйди. – Ишонаверинг, ҳаммаси силлиқ битди.
Бу сўзларни у, полковник қачонлардир Сандхерстдаги ҳарбий академияга имтиҳон топшириш учун кетаётганида холаси уни кузатиб омад тилаётганда айтгандек оҳангда айтди.
Полковник эса ўша куни имтиҳондан муваффақиятли ўтган эди.

Инглиз тилидан Муҳаббат Исмоилова таржимаси