Энг қадимги миллий қаҳрамонларимиз
Турон тарихининг тилсимлари кўп. Туркистон тарихида ҳали ўз ечимини кутиб ётган сир-синоатлар талайгина. Ҳозиргача Ўзбекистоннинг энг қадимги даврлардан то бугунги кунгача бўлган мукаммал тарихи яратилган эмас. Ўзбекистон ва ўзбек халқи тарихида кўплаб алп сиймолар ўтган. Уларнинг барчасини, айни пайтда, халқимиз тугул, ҳатто тарихчи мутахассислар ҳам ҳали яхши билишмайди. Тарих қатидан, асрлар ва минг йиллар қаъридан буюк бир сиймо бугунги кунда баркамол ўзбек наслига пешвоз чиқмоқда… Бу – “Энг қадимги миллий қаҳрамонларимиздан бўлмиш Алп Эр Тўнга (Афросиёб)” (Ислом Каримов). Алп Эр Тўнга яқин тарихимизда унутилишга маҳкум қилинган шахс. Ҳатто мустақилликнинг дастлабки икки ўн йиллигида ҳам кўпчилик тарихчи, археолог ва шарқшунос олимларимиз “Афросиёб – афсонавий шахс” деб такрорлашдан нарига ўтишмаяпти. Муҳтарам президентимиз И.Каримовнинг 1997 йил 19 октябрда Бухорода айтган юқоридаги фикрлари негадир уларнинг совет даврида шаклланган ва ҳозир ҳам қотиб қолган айрим қарашларидан воз кечишга таъсир қилмаяпти. Бироқ тарих фани бир жойда тўхтаб қолмайди. Хайриятки, бугунги кунда Афросиёбнинг улуғвор ва муҳташам қиёфаси у мансуб бўлган халққа қайтарилмоқда. Ўзбек миллати XXI асрда жаҳон ҳамжамиятида ўз муносиб ўрнини топиш жараёнида тарихий илдизлари ва теран томирларини чуқурроқ англаши, туркий халқлар ва Турон давлатчилиги, демак, айни пайтда, бугунги ўзбек халқи ва Ўзбекистон давлатчилиги пойдеворига асос солган буюк давлат арбоби ва моҳир саркарда, сак-икситлар қавми доҳийси Алп Эр Тўнга (Афросиёб) сиймосига мурожаат қилиши табиий ҳол ҳамда тарихий ва илмий заруриятдир. Биз Алп Эр Тўнга шахсиятига мурожаат қилиш орқали, аслида, ўзлигимизга, ҳали ўзбек номи билан юритилмай, бироқ жаҳон тарихида тур, турк, суғд, сак, массагет ва бошқа номлар билан аталган, “Туркнинг бош бўғини” (Амир Темур) бўлган бугунги ўзбек халқининг азим ва қадим тарихига мурожаат қилган бўламиз. Алп Эр Тўнга нафақат Турон тарихидан, балки Ўзбекистоннинг энг янги тарихидан ҳам ўз қонуний ўрнини эгаллашга муносиб алп сиймо ҳисобланади.
Турон, Турк ва тур(к)лар
Турк(ий) халқларнинг келиб чиқиши ва илк ватани тўғрисида фанда турли қарашлар мавжуд бўлган. Бу қарашларнинг аксарияти муаммога бир томонлама ёндашган ҳолатда турк халқининг келиб чиқишини нотўғри изоҳлаган. Хусусан, евроцентризм ва эроноцентризм назарияларининг вакиллари ва уларнинг тарафдорлари инсоният тарихида муҳим роль ўйнаган турк(ий) халқларни камситиш билан шуғулланган. Шунингдек, улар ўз асарларида эронзабон халқлар тарихини ҳаддан ташқари улуғлаб, уни кўкларга кўтаришган.
Совет даври тарих фанида ҳам турк(ий) халқларнинг илк ватани – Олтой, турклар айнан шу ўлкада пайдо бўлиб, сўнгра бошқа юртларга тарқалган, деган тасаввур шаклланган. Бу тасаввурнинг пайдо бўлишида турк этноними остида Олтой ҳудудида илк ўрта асрларда ҳоқонликнинг дастлаб таркиб топганлиги катта роль ўйнаган.[1] Академик Аҳмадали Асқаровнинг ёзишича, XVIII-XIX асрлар давомида Олтой минтақасида олиб борилган этнолингвистик тадқиқотлар ҳам бундай илмий фаразнинг асосли эканлигини тасдиқлайди. Шундай қилиб, Олтой туркий халқларнинг илк ватани сифатида тилга олиниб, жаҳон тарихий тилшунослигида Олтой тиллар оиласи деган атама пайдо бўлади. Бу тушунчанинг илмий асосланишида этнограф ва тилшуносларнинг бу соҳада олиб борган изланишлари ва туркларнинг келиб чиқиши ҳақида тўпланган турли асотир ва ривоятлар ҳам хизмат қилди.[2]
Маълумки, совет тарихшунослигида хуннлар (гуннлар) туркий қабилалар эканлиги ҳам эътироф этилган. Таниқли тарихчи Л.Н.Гумилёв (1912-1992) “Хунну” (1960) асарида хуннлар Хитой тарихида биринчи бор мил.ав. 1764 йилда, сўнгра мил.ав. 822 ва 304 йилларда тилга олинганини айтади.[3]
Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришганлиги тарихчи ва этнограф олимлар олдига ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи масаласини жиддий ўрганиш вазифасини қўйди. Айнан истиқлол туфайли тарихий ҳақиқат рўёбга чиқа бошлади. Мустақиллик йилларида қадимги Хитой ёзма манбаларининг объектив таҳлили натижасида бронза давридан бошлаб Урал (Ўрол) тоғ тизмаларидан шарқий ва жанубий ҳудудлар томон чўзилган катта минтақа Русь подшолиги томонидан босиб олингунга қадар бу замин турк(ий) этносга тегишли эканлиги исботланди. Бу ҳудудда қадимдан яшаган Андроново маданияти соҳиблари, яъни Буюк турк чўлининг чорвадорлари бўлган туркий қабилалар туркий тилда сўзлашганлар. Бу минтақалардан топилган археологик ва антропологик комплекслар ҳамда уларнинг қадимги Хитой ёзма манбалари билан қиёсий таҳлили Урал ва Жанубий Сибирь аҳолиси қадимги ва илк ўрта асрлар даврида ҳам туркий тилда сўзлашганлар, деган фикрни дадил ўртага ташлашга имкон бермоқда. Ўзбек олимлари, хусусан, машҳур археолог Аҳмадали Асқаров ва таниқли хитойшунос олим Абдулаҳад Хўжаев биринчилардан бўлиб бу илмий фикрни асосладилар.[4]
Профессор А.Хўжаев ўз тадқиқотларида сўнгги йилларда хитой ва япон олимлари ҳамкорликда қадимги Хитойнинг 24 жилдлик тарихи (“24 тарих”) устида жиддий тадқиқотлар олиб бориб, илмий изланишлар жараёнида Турк атамаси Хитой манбаларига бундан камида 4000 йил аввал кириб келганини аниқлаганликларини таъкидлайди. Хуллас, қадимги Хитой ёзма манбаларига кўра, Шимолий Хитой кичик подшоликларининг шимолий, шимоли-шарқий ва шимоли-ғарбий чегараларида мил.ав. III-II минг йилликлар давомида ху, ди, хунн номлари остида чорвадор қабилалар жамоалари яшаган. Археологик тадқиқотлар натижалари айнан мана шу ҳудудларда бронза даврида Андроново маданияти соҳиблари яшаганлигини тасдиқлайди. Демак, қадимги Хитой ёзма манбаларида тилга олинган ху, ди, туфанг, гуйфонг, теле, челе, рунг, хунн ва бошқа саҳройилар қадимги туркийда сўзлашувчи Андроново маданияти соҳиблари эди.[5] Улар прототурклар, яъни кўҳна турклар бўлган.
Тарихий ва этнографик адабиётларда Евросиё дашт ва чўлларининг, яъни Турон минтақасининг кўчманчилари дастлаб “варварлар” деб аталган. Сўнгги асрларда “Авесто” илмий асосда ўрганила бошлангач, ана шу варварларнинг жанубга миграцияси туфайли Эрон тоғолди районларида Ариана (Орийлар юрти) ташкил топгани маълум бўлиб, варвар атамаси орий (арий) терминига алмаштирилди. Эрон – Ариана сўзининг янги шакли. Аслида, ҳозирги Эрон ҳудудининг бир қисми бу пайтда Персида ёки Персуа (Форс) деб юритилган.
“Авесто”га кўра, орийлар ижтимоий ҳаётда жамоанинг эркин, озод, жанговар мулкдорлар табақаси бўлиб, улар эл-юрт бошқарувчилари, беклари ва хўжайинлари эди. Мана шу табақа ва унинг аъзолари ўз уруғ-аймоқлари ва бошқа қавмдошларидан фарқли ўлароқ “Авесто”да озодлар, яъни орийлар, деб юритилган. Улар яшаган юрт орийлар ватани, орийлар кенглиги, яъни Арьянам Вайчаҳ, деб номланган. Бу юрт халқининг асосий бойлиги чорва, яъни қорамол, от, туя, қўй-эчки ва эшаклар ҳисобланади. Орийларнинг кундалик турмуш тарзи дашт аҳолисига хос кўчманчи чорвадорлик асосида қурилган.[6]
“Авесто”нинг “Видевдот” китобида орийлар юрти ҳақидаги маълумотларни таниқли суғдийшунос олим Мирсодиқ Исҳоқов ўзбек тилига қуйидагича таржима қилган:
“1. Ахура Мазда Спитаман Зардуштга сўз очиб дейди:
2.“(Дунёдаги) барча ерларни унда яшовчи бандаларим назарида (ўзга ерлардан) яхшироқ қилиб мен яратганман. Ҳар бир ерни ундаги халқлар учун маъқул қилиб яратмасам эди, барча ерлардан одамлар Ерларнинг энг беҳишт – жаннат мисоли этиб яратганим Арйанам-Ваэжў (Эранвеж)га қараб оқиб келаверган бўлар эди…”[7]
Хуллас, Арйанам-Ваэжў эзгулик оламини яратувчи илоҳ Ахура Мазда яратган 16 сарзаминнинг энг бирламчиси ва гўзалидир. Бунга қарши ўлароқ, ёвузлик худоси Аҳриман Аждарҳо, Қиш ва Девни яратади.
“Авесто” ва “Ригведа” китобларига кўра, дастлаб орийлар Эрон ва Ҳиндистонга келганда маҳаллий аҳолига нисбатан бу ном “бегона”, “келгинди”, “босқинчи” маъноларини англатган. Кейинчалик бу ном хўжайин, аслзода маъносини касб этган. Чорвадорлар деҳқонларга нисбатан тез бойиб кетишади. Айнан шу вақтда кўчманчи чорвачиликка ўтишга кенг имкониятлар яратилди. Бу – жамият ижтимоий-иқтисодий ҳаётида туб ўзгаришлар юз беришига олиб келди. Ана шу туб ўзгаришларнинг меваси сифатида ибтидоий чорвадор жамоалари таркибида бадавлат мулк эгалари – ўнлаб ва юзлаб отарлардан иборат йилқи ва мол-қўйга эга жамоа сардорлари етишиб чиққан.[8]
Демак, орийлар Турон минтақаси чорвадор қабилаларининг иқтисодий юксалишидаги кўчманчилик ҳаёт босқичининг ижтимоий маҳсули, уларнинг ташаббускор ва тадбиркор ишбилармон қатлами, туғилиб келаётган дастлабки синфий жамиятнинг аслзодалар табақаси эди. Хуллас, орийлар туркий қавм орасидаги оқсуяклар бўлган.
Мил.ав. II минг йилликнинг ўрталарида Евросиё чўлларининг орийлари, яъни Турон пасттекислигининг чорвадор аҳолиси ўз чорваларига янги яйловлар қидириб, жанубга томон, нафақат Ўрта Осиёнинг ички районларига, ҳатто Эроннинг адирлик зоналарига ҳам кириб борадилар. Уларнинг Ўрта Осиё ҳудудида яшаганлиги ва бу ердан ўтиб кетганлиги бронза даври археологик ёдгорликларида яхши кузатилади. Улар мил.ав. II минг йилликнинг охирги чорагида маҳаллий аҳолининг шаҳар ва қишлоқларига, ҳатто, “Авесто” маълумотларига кўра, Эрон ва Шимолий Ҳиндистонгача кириб борадилар.
Хуллас, чорвадор туркий орийларнинг Турон минтақасининг шимолий қисмидан келиб Эрон адирларида ўрнашиб қолган жойлар “Авесто”да Ариана номини олган. Аслида, қадимги тарихда бу атама қадимги эроний тиллар тарқалган географик кенглик маъносида ҳам тушунилган. Шу боис фанда орийларнинг Эрон ҳудудида қолиб кетганлари эронийлар, Ҳиндистонга йўл олганлари эса ҳинду орийлар номини олган. Демак, орий атамаси дастлаб ижтимоий маънода қўлланилган, кейинроқ эса орийлар маҳаллий аҳоли билан қоришиб кетгач, бу сўз янги этник маъно ва мазмун касб этди, орийлардан сон жиҳатидан бир неча марта кўп бўлган Эроннинг маҳаллий аҳолиси тил муҳити таъсирида улар аста-секин ўз турк(ий) тилларини йўқотиб, форслашиб ва эронийлашиб кетадилар.[9]
Юқорида келтирилган фикр-мулоҳазаларни умумлаштириб айтадиган бўлсак, туркий халқларнинг илк ватани, азалий юрти Буюк Турк чўли бўлган. Чўлнинг марказида Турон текислиги (Турон пасттекислиги ҳам дейилади) жойлашган. Ҳозирги тасаввурларда бу қадимги туркий қабила ва элатларнинг ватани илмий адабиётларда Евросиё чўллари, деб номланади. Аслида, бу тарихий ва жуғрофий Турон минтақаси ҳисобланади. Унинг ҳудудий доираси жуда кенг – Ғарбда Қора денгизнинг шимоли-шарқий соҳилларидан Шарқда то Жанубий Байкалгача[10] чўзилган чўл ва дашт минтақаларидан иборат. Унинг шимолий чегараси Урал дарёси ва ундан ҳам шимолроққа, қалин тайгага бориб тақалади. Урал тоғи қадимдан то сўнгги ўрта асрларгача славянлар билан туркий қабилаларнинг ҳудудий чегараси бўлган. У жануби-шарқда Шимолий Хитой ва жануби-ғарбда Шарқий Эрон ҳудудлари билан чегарадош бўлган. Антик давр юнон муаллифлари Яксарт (Сирдарё)нинг қуйи оқими суғдийлар билан туркий тилли қабилаларнинг чегара районлари бўлганлигини алоҳида таъкидлашади.[11]
Шу ўринда турлар (турклар) қавмига ҳам ойдинлик киритиб ўтиш лозим. Эҳтимол, турк сўзининг ўзаги турга бориб тақалар. Тур этнонимидан кейинчалик Турон, Туркистон атамалари вужудга келган. Тўра сўзининг ўзаги ҳам балки турга бориб тақалар.
”Авесто”да Ўрта Осиёнинг қадимги аҳолиси турлар (туронликлар) сифатида қайд этилган. ”Авесто”да у “Thura” шаклида келтирилади. Дастлаб ”Авесто”да қайд этилган “Тур” этноними кейинчалик Марказий Осиёнинг дашт ва тоғ ерларида яшовчи чорвадор аҳоли билан боғланган. Олимларнинг фикрига кўра, турлар тушунчаси – бу сак-массагетларнинг дастлабки номи бўлиши мумкин.
Бошқа бир талқинга кўра, Тур қадимги эронийларнинг пешдодийлар сулоласидан бўлган шоҳи Фаридун (Траэтона)нинг ўғли. Атоқли форс-тожик шоири Абулқосим Фирдавсий (тахминан 934-1030) қаламига мансуб “Шоҳнома” достонига кўра, Тур туркий халқларнинг бобокалони, акаси Салм (Силм, Сельм) эса сомий халқлар бобокалони ҳисобланган. Дунёнинг тақсимланиши ҳақидаги форс анъаналарига кўра, Фаридун ўз салтанатини ўғиллари Тур, Салм ва Эрож ўртасида тақсимлаган. Катта ўғил Салм – бойлик, ўртанчаси Тур – ҳарбий шон-шавкат, кичик ўғли Эрож – қонун ва динни сўраган. Уларнинг илтимосларига кўра, подшоҳ оталари Салмга Рум ерларини, Турга Туркистон ва чўлу биёбонни, кенжа ўғли Эрожга эса Эрон тахтини ва акалари устидан олий ҳокимиятни топширган.[12]
“Шоҳнома” асарида бу анъана бошқача вариантда сақланган. Фаридун ўз ўғилларини синамоқчи бўлади ва аждарҳога айланиб, уларнинг йўлини тўсади. Салм қочиб қолади, Тур курашга бел боғлайди, Эрож эса ўзининг ақл-заковати, олижаноблиги билан аждарҳони тинчлантиради. Фирдавсийнинг яна ёзишича, Фаридун ўртанча ўғлига ҳўкиз (буқа) маъносини берувчи Тур деган номни беради. Мамлакатнинг шарқий қисми билан Чин Турга тегади ва бундан сўнг Турон деб атала бошлайди.[13]
Хуллас, ”Авесто”да дастлаб этноним номи сифатида келтирилган Тур Фирдавсийнинг “Шоҳнома” достонида курашчан ва ёвуз қаҳрамонга, яъни Турон ва Туркистон ҳукмдорига айлантирилади. Фирдавсий Турни жанговар Турон ҳукмдори сифатида Эрон ва унинг подшоларига қарама-қарши қўяди. Алп Эр Тўнга айнан Турнинг авлодидан туғилган Турон ҳукмдоридир. У ҳам достонда Туроннинг эронийлар назаридаги ёвуз подшоси сифатида кўрсатилган.
Ўз навбатида туркий халқлар тарихи ва адабиётида ҳам Тур(к) номига нисбат берилган турли нақллар ва ривоятлар мавжуд. Шу ўринда Ёфас ва унинг ўғли Турк хусусида қисқача маълумот бериб ўтсак, фойдадан холи бўлмайди.
Қадимги диний ривоятларга кўра, Нуҳ алайҳиссаломнинг уч фарзанди бўлган. Уларнинг исми Ёфас, Сом, Ҳом эди. Оламни сув босиши, яъни тўфондан сўнг омон қолган Нуҳ пайғамбар ўғилларига Ер юзини бўлиб берган. Қуръони каримнинг “Нуҳ” сураси бир неча оятларида тўфон воқеаси Нуҳ пайғамбар даврида содир бўлгани қайд этилган.[14] Бу нақлда мил.ав. учинчи минг йилликнинг охирида Месопотамияда юз берган улкан сув тошқини акс этган бўлиши мумкин.
Абулғозий Баҳодирхоннинг “Шажарайи турк” асарида келтирилишича, Нуҳ пайғамбар “Ҳом отли ўғлини Ҳиндустон юртиға юборди. Сом отли ўғлини Эрони заминга юборди. Ва Ёфас отли ўғлини қутби шимолий тарафиға юборди… Ёфасни баъзилар пайғамбар эрди, теб турурлар ва баъзилар пайғамбар эрмас, деб турурлар. Ёфас отасининг ҳукми бирлан Жуди тоғидан кетиб, Атил (Итил) ва Ёйиқ сувининг ёқосиға борди. Икки юз эллик йил анда турди. Тақи вафот тобди. Саккиз ўғли бор эди. Авлоди бисёр кўб бўлур эрди. Ўғлонларининг отлари мунлор турур: Турк, Хазар, Сақлаб, Рус, Минг, Чин, Камари, Тарих. Ёфас ўларинда улуғ ўғли Туркни ўрнида ўлтуртуб, ўзга ўғлонларига айтдиким, Туркни ўзларингизга подшоҳ билиб, анинг сўзидан чиқманг. Туркка Ёфас ўғлони теб лақаб қўйдилар. Бисёр адаблик ва оқил киши эрди. Отасиндин сўнг ерларни юруб кўрди. Таки бир ерни хушлаб, анда ўлтурди. Бу кун ул ерларни Иссиғкўл дерлар”.[15]
Хуллас, тўнғич ўғли Туркнинг номидан Ёфасни Абу Турк – Туркнинг отаси, деб ҳам аташган. Машҳур давлат арбоби ва тарихчи олим Мирзо Улуғбекнинг ёзишига қараганда, “Ёфас алайҳиссаломга Чин Машриқининг бошқа муҳитлари, Қомарун тоғлари ва рус ерлари охиригача чўзилган оқ чўққилар ва бешинчи иқлимнинг қолган 1/3 қисми то маъмур ерларнинг охиригача ва Шимолнинг зулумотигача ерлар бахш этилганди… Айтдиларки, Туронзамин ва Туркистонни Ёфас алайҳиссалом ўзига асраб қўйганди. Шу сабабли уни Абут-турк дейишган… Ҳазрати Нуҳнинг тўнғич ўғли Ёфас эди, алайҳиссалом. Ҳақ таоло уни расуллик ташрифига мушарраф қилди”.[16]
Қадимда ва ўрта асрларда туркий ўлкаларда ёмғир ёғдирувчи Яда тоши ёрдамида дуо ўқиб осмондан ёмғир-қор ёғдирувчи кишилар бўлган. Мана шу яда илмини Ёфасга отаси Нуҳ алайҳиссалом ўргатган, деган нақл бор. Ёфас вафотидан сўнг Турк отаси ўрнига ўтириб юртни бошқарди. Халқ уни Ёфас ўғлон, деб атаган.
Турк ибн Ёфас, Ёфас ўғлон, Туркхон номлари билан машҳур бўлган Турк қадимги диний ақидаларга кўра, Ёфаснинг тўнғич ўғли ҳисобланган. У отаси вафотидан сўнг туркий ўлкаларни бошқарган улуғ хондир. Туркни кўпроқ ўз халқи Ёфас ўғлон, деб атаган.
Мирзо Улуғбекнинг ёзишича, Туркхон Каюмарснинг замондоши бўлган. Каюмарс Шарқий Эроннинг биринчи ҳукмдори бўлганидек, Турк “Машриқ диёри хоқонларининг биринчи қоони” бўлган. Мирзо Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи” китобида “Турк ибн Ёфас ибн Нуҳ алайҳиссалом султонлиги зикри” деб номланган махсус фасл мавжуд.[17]
Туркхон ўз қавми ўртасида хуш расм-русумлар, таҳсинга лойиқ тартиблар ўрнатган. Нақл қилишларича, у бағоят оқил ва баодоб ҳукмдор бўлган. “Тўрт улус тарихи” муаллифи Мирзо Улуғбекнинг ёзишича, “Хонлик расм-русуми ва жаҳондорлик қоидаларини биринчи бўлиб Машриқ мамлакатларида ижро этди. Айтадиларки, Чин мамлакати сарҳадиданки, уни Хонжу, деб атайдилар, асосий ерлар, масалан, Туркистон замин мамлакати чегарараларигача унинг ҳукумати қўли остида эди. Хиргоҳ удуми унинг ихтироларидандир. Жамиъи турклар орасида инъом қилиш (одатини) ўрнатди. Одил ва комил, кўнгилчан подшоҳ бўлган, дейишади. Раъият борасида кўп риоят қилган… Унинг беш ўғли бўлган. Биринчиси Абилча, иккинчиси Тунг, учинчиси Чигил, тўртинчиси Барсхон, бешинчиси Атлоқ. Таомга туз солмоқ Туркхон ибн Ёфас алайҳиссалом даврида пайдо бўлди… Шунингдек, чорва ва ваҳший ҳайвонлар терисидан либос тикиб кийиш ҳам Турк ҳукмронлиги даврида пайдо бўлди”.[18] Туркхон ибн Ёфас 240 йил умр кўрган.
Хуллас, турлар ва турклар Евросиё минтақасида кўп йиллар умргузаронлик қилишган. Уларда жамиятнинг аслзода қатлами орийлар, деб юритилган. Тур(к)лар яшаган улкан юрт Турон деб аталган. Бу ўринда Турон атамасига қисқача тўхталиб ўтишни лозим топдик.
Турон туркий халқлар яшайдиган улкан ҳудудни англатувчи тарихий атама, ижтимоий-сиёсий ва маданий тушунча бўлиб, у бундан тахминан 3000 йил муқаддам дастлаб тур(к)лар яшовчи юрт – Тур ёки Туркистон шаклида қўлланила бошлаган. “Авесто”да ҳам у шундай маънода ишлатилган. Турон минтақаси жуғрофий жиҳатдан Тинч океанидан Ўрта ер денгизигача, Шимолий Муз океанидан Тибет ва Ҳимолай тоғларигача, Анатолиядан Шимолий Ҳиндистонгача бўлган улкан ҳудудни ўз ичига олади.
Турон ҳудудида яшаган прототурк халқлар кучли бир ҳукмдорга эҳтиёж сезган. Тарихий манбаларда турлича номлар билан аталган, бироқ турк тилининг турли лаҳжаларида гаплашган чорвадор аҳоли, яъни кўҳна турк қавмлари ягона давлат ва кучли доҳийга муҳтож бўлган. Айнан кўчманчи чорвадор аҳоли ўртасида Алп Эр Тўнга, ўтроқ деҳқончилик воҳалари аҳолиси ўртасида Афросиёб номи билан машҳур бўлган шахс ана шундай мустақил Турон давлатига асос солди ва унинг биринчи қоони (хоқони) бўлди.
Ўз фикрларимизни турклар (туркийлар) ҳақидаги айрим мулоҳазалар билан давом эттирамиз ҳамда турк этноси ва этнонимининг ўрта асрлардаги тарихи ҳамда унинг баъзи жиҳатларини кўрсатишга ҳаракат қиламиз.
Турклар ёки туркийлар жаҳондаги энг қадимги ва йирик этнослардан бири бўлган. Сўнгги даврда жаҳон олимлари, жумладан, ўзбек олимлари томонидан амалга оширилган тадқиқотлар натижасида ва қадимги Хитой манбаларига кўра, турк атамаси бундан тахминан 4000 йил муқаддам расмсимон иероглифлар билан ёзилган битикларда тиек ва тиаук шаклида учрайди. Турк сўзи кучли, мустаҳкам, бақувват, баркамол, одиллик каби маъноларни англатади, деган фикрлар мавжуд. Тарихчи олим Абдулаҳад Хўжаевнинг ёзишича, қадимги Хитой манбаларида турклар қиёфаси чуқур кўзли, қирра бурунли, басавлат ва серсоч, деб кўрсатилади.
Бир неча минг йилликлар давомида туркий қабилалар кўп марта бирлашган ва парчаланганлиги туфайли уларниг қабилавий таркиби ҳам ўзгариб турган.[19]
Мил.ав. III асрдан то милодий III асргача бўлган даврда турклар Улуғ Хунн хоқонлиги таркибида бўлганлиги сабабли Хитой манбаларида улар шюнну, хунну деб ҳам аталган. Мазкур хоқонлик емирилгандан кейинги 3000 йилга яқин вақт давомида хитойлар туркларни тиеклэ (замонавий тилда теле) деб аташган.
Милодий VI аср ўрталарида туркларда бўлган Ашина авлоди кучайиб, Буюк Турк хоқонлигини барпо этган. Хитой манбаларига кўра, хоқонлик тугатилгандан кейин тилга олинадиган туркий қабилалар 58 та ном билан ажратилган. Шулардан 22 таси эса уйғурлар (иттифоқчилар), деб номланган. Уйғур хоқонлиги IX аср ўрталарида тугатилгандан сўнг туркларнинг катта бир қисми Олтой ва Шарқий Туркистон ҳудудидан Мовароуннаҳрга кўчиб ўтган. Туркия олимлари асарларида турк қабиласи кўктурк, деб ҳам аталади. Тадқиқотларга кўра, кўктурк сўзи Тангрига, яъни осмонга (кўкка) ишонган турклар, баландлик турклари, кўк бўри тотеми бўлган турклар каби маъноларни англатган. Туркистон минтақаси ҳудудида Турк номи топоним, этноним, гидроним сифатида кўплаб учрайди. Бундан ташқари, Ер юзида ўзаги Тур ва Турк бўлган жуда кўплаб шаҳарлар, вилоятлар, дарёлар, тоғлар, уруғлар, халқлар ҳамда ҳайвон, шеър, мусиқа, куй, дори, ҳарбий усул номлари мавжуд.
Турк этноними тор маънода ўзбеклар (ўзбек халқи) таркибидаги этник гуруҳлардан бирини англатади. У 92 бовли ўзбек қавм (уруғ)ларидан бирининг номи. Турклар тўрт йирик қабила (турк, мусобозори, калтатой ва барлос)дан иборат бўлган. Улар VI-XVI асрларда минг йилдан ортиқ вақт давомида ҳозирги Ўзбекистон ҳудудига келиб жойлашган. Қадимги ва ўрта асрлардаги туркий қабилаларнинг қолдиқларидан турк этник гуруҳи таркиб топган. Турклар таркибига турклашган мўғул қабилаларининг айрим гуруҳлари ҳам кирган. Улар, асосан, чорвачилик ва қисман деҳқончилик билан шуғулланган. Туркларнинг кўпчилиги ХХ аср бошларида тоғлардан воҳаларга кўчиб тушганлар. Улар бу пайтда Бухоро амирлиги ҳудуди, Фарғона водийси, Самарқанд вилояти ва Тошкент воҳасида яшаганлар.
Алп Эр Тўнга – Туркий халқлар бобокалони
Алп Эр Тўнга таниқли ҳарбий саркарда ва машҳур давлат арбоби бўлиб, у туркий халқлар бобокалони ҳисобланади. Туркий манбаларда у Алп Эр Тўнга ва Тўнга Алп Эр, форсий манбаларда Афросиёб номи билан тилга олинган. Демак, Алп Эр Тўнга ва Афросиёб, аслида, битта шахснинг туркий ва форсий номлари бўлиб, у Турон давлатининг асосчисидир.
Туркшунослик илмининг асосчиси бўлган машҳур олим Маҳмуд Кошғарий ўзининг “Девону луғотит турк” (1071-1072) китобида Алп сўзини қуйидагича изоҳлайди: “Алп – ботир, қаҳрамон”. Сўнгра китобда Алп Эр Тўнга ҳақидаги машҳур марсия келади.[20]
Тўнга (тонга) сўзи эса девонда қуйидагича изоҳланади: “Тона – йўлбарс жинсидан бўлган бир хил ҳайвон. У филнинг кушандасидир. Бу сўзнинг асосий маъноси шудир. Лекин бу сўз туркларда маъноси ўзгарган ҳолда қўлланади. Бу сўз, кўпинча, одамларга лақаб ўрнида ишлатилади. Чунончи, Тонахон, Тона тегин ва шунинг кабилар.
Туркларнинг улуғ хони Афросиёбни Тона Алп Эр, деб атар эдилар. Йўлбарс каби кучли баҳодир одам, демакдир”.[21]
Демак, Алп Эр Тўнга сўзининг луғавий маъноси “Йўлбарс каби кучли одам, ботир ва қаҳрамон эр” демакдир. Туркий халқларда ботир саркардалар ва подшоҳлар номига, одатда, Алп сўзи қўшиб ишлатилган. Алп Эр Тўнга бу номни ўзига исм қилиб олган дастлабки инсон, туркий халқларнинг илк хоқони (хони) ҳисобланади. Кейинчалик ўзбек халқ эпосида 90 алп бўлганлиги, сўнгги алп Алпомиш эканлиги куйланган.
Алп Эр Тўнганинг форсий манбаларда ўз номи билан тилга олинмай, балки Афросиёб, деб аталишига нима сабаб бўлган? Афросиёб икки сўз: афро ва сиёб сўзларидан ташкил топган. “Афрос” сўзи арабча бўлиб, от маъносини билдиради. Эрон афсоналари ва ёзма адабиётидаги қаҳрамонлар номига азалдан от (асп) сўзи қўшиб ишлатилган. Масалан, “Шоҳнома”да Гуштасп, Аржасп, Луҳрасп каби кўплаб номлар учрайди. Сиёб эса сиёҳ об, яъни қора сув, демакдир. Хуллас, Афросиёб форсчада қора от, қора отлиқ маъноларини беради. Қора сўзи фақат ранг (сифат) маъносида қўлланмай, бу тушунчанинг туркий халқларда кучли, баҳодир каби маънолари ҳам мавжудлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. (Бу ўринда кейинчалик ташкил топган туркий сулола – Қорахонийлар давлатининг номланиши бевосита шу сўзнинг кейинги маъносидан олинганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Ҳатто Туркистон тарихида Қорахитойлар давлати бўлганлиги ҳам маълум.) Бироқ форслар Афросиёбни ёвузлик ва даҳшатнинг тимсолига айлантирганлар. Тожик қомусларида эса Афросиёб сўзи қўрқинч ва даҳшат солувчи маъносида изоҳланади.
Алп Эр Тўнганинг болалик ва ёшлик йиллари тўғрисидаги маълумотлар кам сақланиб қолган. Унинг аждодлари ва келиб чиқиши тўғрисида турли-туман мулоҳазалар бор. Бироқ Алп Эр Тўнга туркий қавмга мансуб бўлганлиги инкор этиб бўлмайдиган ҳақиқат ҳисобланади.
Қомусий олим ва буюк мутафаккир Абу Райҳон Беруний (973-1048) ўзининг машҳур “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” (1000 йилда ёзилган) асарида қуйидагича таъкидлайди: “Афросиёб ибн Буманж ибн Ийнат ибн Ришман ибн Турк ибн Забанасп ибн Аршасп ибн Туж. Ниҳоят, Манучеҳр Афросиёбдан подшоҳликни (тортиб) олиб, уни (Эрондан) ҳайдади. Кейин иккови машҳур бир отишма туфайли ярашдилар”.[22]
Беруний бошқа бир ўринда “Авесто” китобига таяниб, Каюмарсдан бошланган пешдодий подшоҳларнинг исмлари келтирилган жойда Афросиёб Эронда 12 йил подшоҳлик қилганлигини айтиб ўтади.[23]
Туркий шоир ва давлат арбоби Юсуф Хос Ҳожиб “Қутадғу билиг” достонида Маҳмуд Кошғарий каби Тўнга Алп Эр фаолиятига юқори баҳо беради. “Туркий Шоҳнома” номи билан шуҳрат қозонган бу асарда Алп Эр Тўнга фаолияти қуйидагича мадҳ этилади ва таърифланади:
“Назар солиб қарасанг, турк беклари, турк бекларининг энг яхшилари, улар орасида энг номи машҳури ва бахти кулиб боққани Тўнга Алп Эр номли бек эди.
Мушоҳадаси кенг, санъат – ҳунарлари беҳисоб кўп, билимли, заковатли сара одам ўша эди.
Тожиклар уни Афросиёб деб атайдилар, у талай элларни ўз тасарруфига олган эди.
Тожиклар у ҳақда китобда ёзиб қолдирганлар, бўлмаса, у ҳақда ким нимани ҳам биларди”.[24]
Хуллас, бу ўринда Юсуф Хос Ҳожиб томонидан Алп Эр Тўнга фақат зўр жангчи ҳамда саркарда ва қўмондон сифатида улуғланмасдан, балки буюк давлат арбоби, мамлакат ва давлат бошқарувининг катта ташкилотчиси сифатида намоён бўлади.
Буюк ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоий (1441-1501) эса Берунийдан 500 йил кейин ўзининг “Тарихи мулуки Ажам” асарида Алп Эр Тўнгага сал бошқачароқ баҳо беради: “Афросиёб. Они баъзи дебдурларким, Пушанг бинни Тур бинни Фаридун ўғлидур. Ва баъзи анинг нисбати Каюмарсға еткурубдурлар. Аммо бурунғи дурустроқдур. Чун Навдарни (Манучеҳрнинг ўғли бўлган Эрон шоҳи – Қ.Р.) ўлтурди, Эрон мулкини андоқ буздики, оз ерда маъмурлуқ қолди… Афросиёб подшоҳлиги ўн икки йил эрди”.[25]
Бугунги кунда Ўзбекистонда кўплаб тарихчи олимларимиз (археологлар, манбашунослар, шарқшунослар, этнологлар ва б.) Алп Эр Тўнгани тарихий шахс сифатида тан олгилари келмайди. Аслида, масаланинг илдизи рус шарқшунослари В.В.Григорьев (1816-1881) ва В.В.Бартольд (1869-1930) асарларига бориб тақалади.
В.В.Бартольднинг ёзишича, “Қорахонийлар Эрон таъсири остида қолганлари учун ўзларини афсонавий Турон подшоҳига нисбат бериб, отини Афросиёб, деб юритадилар. Ҳолбуки, бу термин тамоман туркча эмасдир”. Тарихдан маълумки, рус шарқшунослари ўз фаолиятлари билан Россия империясининг босқинчилик ва мустамлакачилик сиёсатини амалга оширишда ўз ҳукуматларига муайян даражада хизмат қилишган.
Шарқшунос олим Ашраф Аҳмедовнинг ёзишича, “Бартольд Ўрта Осиё халқлари тарихи, этнографияси ва психологиясини чуқур ўрганган олим бўлса-да, Туркистон халқи маданиятини объектив ва ҳаққоний баҳолай олмади, маълум даражада уни камситди… Чунки Бартольд чор Россияси мустамлакачилигининг идеологи эди, у европаликларнинг осиёликлардан устунлиги ғоясини олға сурди ва шу устунликни илмий ва мафкуравий жиҳатдан асослашга хизмат қилди”.[26]
Айнан В.В.Бартольд ва бошқа Россия шарқшунослари таъсирида совет тарихи фанида ХХ асрга келиб Алп Эр Тўнга тарихий шахс мақомидан маҳрум қилинди. Коммунистик мафкура бунинг учун барча воситаларни ишга солди. Турон давлати ва Афросиёб ҳақидаги фикрлар эса сафсатага чиқарилди. Афсуски, бу мафкуранинг бундай оғир таъсиридан бугунги кунда ҳам кўплаб машҳур ўзбек олимлари (улар сафида ҳатто академиклар ҳам бор) қутила олишмаяпти. Бу ўринда тожикистонлик олимлар тўғрисида ҳатто гапириб ўтиришнинг ҳам ҳожати йўқ. Бироқ бундан 53 йил муқаддам нашр этилган Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асари 1-жилдига илова қилинган изоҳларда икки бетлик ихчам “Афросиёб” мақоласи мавжуд. Мақола муаллифи машҳур тилшунос олим, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби Солиҳ Муталлибов (1900-1979) тарихий асарларда Афросиёб тўғрисидаги фикрлар бениҳоя кўплигини таъкидлаб, девондаги маълумотлар Афросиёбнинг тарихий шахс эканлигини тасдиқлайди, деган тўғри ва дадил хулосага келади. У “Афросиёб – афсонавий шахс” деб ҳукм чиқарган рус шарқшунослари В.В.Григорьев ва академик В.В.Бартольд фикрларини ўз изоҳида кескин танқид қилади. Ушбу ўринда жасур тилшунос олимимиз С.Муталлибовнинг бу мақолада кўрсатиб ўтган Афросиёб ҳақидаги айрим фикрларини келтириб ўтамиз:
“Афросиёб”
Маҳмуд Кошғарий девонида Афросиёбни Алп Эртўнга деб кўрсатса, “Қутадғу билиг” автори Юсуф Хос Ҳожиб Афросиёб деб кўрсатади…
“Равзатус сафо”, “Тарихи мулуки Ажам”да Афросиёб тўғрисида жуда кўп маълумотлар бор. Буларда у ғоят золим подшоҳ сифатида тасвирланади. “Шоҳнома”да унинг Зол ва Рустамлар билан кураши анчагина жойни ишғол қилади. Навоий Афросиёб тўғрисида икки байт ёзиш билан чекланади…
Хулоса: тарихий асарларда Афросиёб тўғрисида маълумотлар бениҳоят кўпдир…
Девондаги маълумотлар Афросиёбнинг тарихий шахс эканлигини тасдиқлайди.
Афросиёб Афридун ёки Фаридуннинг Тур исмли ўғлининг набираси Эшанг ёки Хушангнинг ўғлидир. Манучеҳр енгилгач, Манучеҳр ўғли Навзар дадасининг ўчини олиш мақсадида Афросиёбга қарши жанг қилиб, енгилади. Афросиёб Навзарга қарши махсус ҳозирлик билан жанг бошлайди. Навзарни ҳалок қилади ва бутун Эронни қўлда тутади, қаттиқ зулм остида ҳукм юргизади.
Афросиёбнинг марказий шаҳри Кошғар эди. Ҳавоси яхши бўлгани учун у доим шу ерда яшар эди. Бухтуннаср ўғли Батзанни шу қизи билан яширин алоқада бўлгани учун Жаруқ деган шаҳарга қамаган эди. Баъзилар бу шаҳарларни Афросиёбнинг Марвий Шоҳижаҳон деган ўғли бино қилган дейишади. Афросиёбнинг Барсағон шаҳрини шу бино қилган эди. Маҳмуд Кошғарийнинг бобоси шу шаҳарда яшаган. Юнгу водийси Афросиёб ўғли қурдирган Бормон шаҳрига оқади. Тарим сўзи Афросиёб авлодидан бўлган хотинларгагина қўлланилади. Қотун сўзи Афросиёбнинг қизларидан бўлганларнинг номидир. Девонда Афросиёб таржимаи ҳолига оид бу маълумотлардан бошқа Афросиёбга оид тўртликлар ҳам анчагина бор. Лекин улар девоннинг ҳар ерида, ҳар қайси жилдда чочиқдир. Парчалар Афросиёбни моҳир жанговар сифатида таърифлайди. Жанглардаги қаҳрамонлиги, душманларга зарба беришдаги маҳорати, баҳодирлиги таърифланади ва унинг ўлимига афсус баён қилинади.
Машҳур “Қутадғу билиг” автори Юсуф Хос Ҳожиб бошқа бир ерда Афросиёбни ёлғиз қаҳрамонгина эмас, давлат идорасига маҳоратли билимдон тарзида сифатлайди. XI асрнинг ушбу тадқиқотчи олимлари Маҳмуд Кошғарий ва Юсуф Хос Ҳожибларнинг Афросиёб ҳақидаги маълумотлари, шубҳасиз, ишончлидир”.[27]
Бу ўринда С.Муталлибов девон материаллари асосида Афросиёбни тарихий шахс сифатида кўрсатади ва баҳолайди. Олимнинг совет даврида айтган бу фикрларига девоннинг биринчи жилди чиққандан кейин айрим эътирозлар бўлганлиги учун у Маҳмуд Кошғарий китобининг иккинчи жилди охирида махсус келтирилган “Тот” номли изоҳда яна Алп Эр Тўнга тарихий шахс эканлигини ўта ҳалимлик, бироқ қатъият билан қуйидагича кўрсатади:
“Афросиёбни Бартольд каби мўътабар олимлар афсонавий шахс, деб кўрсатганлар. Шунинг учун бу фикр кўпчиликка синггиб кетган эди. Маҳмуд Кошғарийнинг бу ҳақдаги маълумотлари тамоман бу қарашга зид бўлиб чиқди. Шунинг учун биз бу ҳақда I томда “Девон”даги маълумотлар асосида изоҳ бердик (қ. “Девон” таржимаси, I том, 493-бет).
Лекин айрим олимлар ҳануз Афросиёб ҳақида шубҳаланадилар. Ҳатто баъзилар уни махсус жой номи деган мулоҳазалар юритадилар. Шунинг учун биз ўз мулоҳазамизни қувватлаб, бу ҳақда яна кичик изоҳни мувофиқ топдик.
Илгари тадқиқотлар – акад. Бартольд, В.В.Григорьевлар Афросиёбни афсонавий ном деган даъволарида улар бу сўзни туркий эмаслигига асосланганлар. Дарҳақиқат, бу сўз форсча сўздир. Шунинг учун буни туркий халқлар қаҳрамони, деб кўрсатиш олимларнинг афсонавий ном деган қарашларини қувватлайди. Аммо “Қутадғу билиг” авторининг маълумотига кўра, бу қаҳрамоннинг асл номи Тунга алп эр эди. Тожиклар буни “Афросиёб” деб атар эдилар:
Бу турк бекларининг оти белгулук, Тунга алп эр эрди қути белгулук. Тожиклар атар они Афросиёб, Бу Афросиёб алди эллар талаб.“Девон”да ҳам худди шу мазмун сақланган. Маҳмуд Кошғарий “Тунга алп эр ёки Алп эр тунга” деган ном зикр қилинган ерда, бу – Афросиёб деб изоҳлайди.
Демак, мўътабар олимларимиз академик Бартольд ва Григорьевларнинг “Қутадғу билиг”даги бу фактдан хабарсизликлари уларни адаштирган. Демак, Афросиёб машҳур Баҳодир Алп эр тунгага форслар томонидан берилган номдир. У тарихий шахсдир. “Девон”да у ҳақидаги қасидадан бир қанча парчалар берилган.
Афросиёбни янглиш тушуниш бир халқ тарихига доир воқеаларни иккинчи бир халққа нисбат беришга элтувчи қўпол хатодир”.
Алп Эр Тўнга – Турон давлатининг асосчиси
Алп Эр Тўнга милоддан аввалги VIII асрнинг охирида Турон ҳудудида сак-икситлар ёки скифлар (туркий қавмлар)нинг дастлабки давлатини ташкил қилади. Бу давлат Европа тадқиқотчилари томонидан кейинчалик прототурк (кўҳна турклар) давлати деб номланган. Аслини олганда, Алп Эр Тўнга Турон давлатига асос солган машҳур туркий хоқон ҳисобланади. У Турон даштларида (Осиё ва Европа қитъаларида) яшаган ўнлаб туркий уруғ ва қабилаларни ягона давлат остига бирлаштирди ва мазкур давлатни 28 йил давомида бошқарган.
Турон давлатининг дастлабки пойтахти қайси шаҳар бўлганлиги ўша давр манбаларида аниқ кўрсатилмаган. Маҳмуд Кошғарийнинг фикрича, Кошғар Алп Эр Тўнганинг марказий шаҳри бўлган. Туркий халқлар, асосан, чорвадор бўлганлиги учун улар ёзда ёзлоқ (яйлов)ларда яшаб, қишда қишлиқ (қишлоқ)лар ва шаҳарларда истиқомат қилишган. Улар ўша пайтда ўтроқ ҳаётга нисбатан кўпроқ кўчманчилик ҳаёт тарзига мослашган эдилар. Шунинг учун Турон давлатининг битта эмас, бир нечта бош кентлари ва марказий шаҳарлари бўлган, деб айтиш учун қўлимизда асослар етарли.
Алп Эр Тўнга Турон пасттекислигида яшаган барча туркий қавмларни бирлаштириш учун тинимсиз курашган. У Шарқда уйғурларга қарши жанг қилган, Иртиш дарёси бўйларига қўшин тортиб бориб, басмил қавмини бўйсундирган, Турондаги барча туркий халқларни бир давлат қилиб бирлаштирган.
Алп Эр Тўнганинг фарзандлари ҳам худди отасидек Туронда кўплаб шаҳар ва қишлоқларга асос солган. Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асари маълумотларига қараганда, Алп Эр Тўнганинг Қоз исмли қизи бўлган ва у ҳозирги Эрон ҳудудидаги Қазвин ва Қум шаҳарларини барпо қилган. Туркийларнинг чегара шаҳри бўлган Қазвин шаҳрида малика Қоз ғоз ўйнар эди. Шаҳар номи Қазвин – Қоз сўзининг қисқарган шакли бўлиб, шаҳар ўзининг бунёдкори бўлган хоқон қизи малика Қоз номига қўйилган ва у Қоз шаҳри маъносини ҳам англатади. Шаҳар номининг иккинчи маъноси Қиз шаҳрини билдирган. Қум шаҳри атрофларида эса малика Қоз ов қилиш билан шуғулланган. Бу шаҳар қумли ерда қурилганлиги учун шу туркий ном билан аталган ва хоқон оиласининг ов қиладиган асосий макони бўлган. Шунингдек, Или водийси (Шарқий Туркистон)га оқувчи катта сувнинг Қоз суви деб аталиш сабаби ҳам у ерда малика Қоз дарё суви қирғоғига йирик қалъа қурганлиги учундир.
“Девони луғотит турк”да ёзилишича, Тарим сўзи Алп Эр Тўнга авлодидан бўлган хотинларга нисбатан қўлланилган. Қотун сўзи Алп Эр Тўнганинг қизларидан бўлганларнинг номидир.
Маҳмуд Кошғарийнинг маълумотларига қараганда, Алп Эр Тўнганинг Бақан ва Барсағон деган икки ўғли бўлиб, улар Фарғона водийсида ҳукмронлик қилишган. Барсағон бу ҳудудда Барсағон ва Бормон шаҳарларини курдирган. Баъзи тадқиқотларда келтирилишича, Марв шаҳрини ҳам Алп Эр Тўнганинг бошқа ўғли – Марвий Шоҳижон қурдирган. Ўрта асрлар даврига оид тарихий манбаларда Марв шаҳри улуғланиб, Марви шоҳи жаҳон (Марв – жаҳоннинг шоҳ шаҳри) деб бежиз мадҳ этилмаган. Маҳмуд Кошғарийнинг фикрича эса, Марвни Алп Эр Тўнганинг ўзи бино қилган. Кошғарий девонига суяниб, айрим тадқиқотчилар чиқарган хулосага кўра, Алп Эр Тўнганинг марказий шаҳри Кошғар бўлган. Бироқ Маҳмуд Кошғарийдан олдин яшаб ўтган Наршахийнинг фикрларига кўра, Бухоро шаҳри Алп Эр Тўнга давлатининг пойтахти бўлган.
Алп Эр Тўнга Туронда мустаҳкамланиб олгач, тур(к)лар юртига доим тажовуз қилиб турадиган Эронга қарши кураш бошлади. Буюк саркарда ўз душманлари ва итоат этмаган қабилаларга нисбатан шафқатсиз ҳукмдор, бироқ дўстлари ва ўз фуқаросига нисбатан сахий ва мард хоқон эди. Алп Эр Тўнга айёрликни билмайдиган тўғри сўзли саркарда, содда ва ишонувчан турк алпи бўлган. У катта қўшин билан Эрон устига ҳарбий юриш қилади ва Эронни забт этиб, бу ерда 12 йил подшоҳлик қилган. Сўнгра Алп Эр Тўнга билан эронликлар ўртасида сулҳ тузилган. Баъзи манбаларда ёзилишича, Эрон билан Турон ўртасидаги чегара Жайхун (Амударё) бўйлаб белгиланган. Аслида, Амударё орқали тарихий Хуросон ва Мовароуннаҳр ҳудудлари ўзаро ажратилган. Бу ҳолатни машҳур аллома Абу Райҳон Беруний ўзининг “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” асарида қуйидагича тасвирлайди:
“Афросиёб Эроншаҳрни босиб олиб, Табаристонда Минучеҳрни қамал қилгач, Минучеҳр ундан бир илтимос қилди. Афросиёб унинг илтимосини қабул этди ва Эроншаҳрдан бир ўқ отими квадрат жойни ўзига қайтарадиган бўлди…”.[28]
Беруний орадан қарийб 40 йил ўтгач ёзилган ўзининг бошқа бир асари – “Қонуни Масъудий” (1037)да бу фикрни шундай давом эттирган: “Оришнинг Манучеҳр билан Афросиёб орасида сулҳ қилиш учун ўқ отиши ҳам шу кунга тўғри келган. Бу сулҳга кўра, ўқ бориб етган жой Манучеҳрники бўлар эмиш. Айтишларича, у Рўён тоғидан отган, узоққа отилган шу ўқ Фарғона ва Табаристон орасига тушган”.[29]
Алп Эр Тўнга билан сулҳ тузилгач, ўз мустақиллигини қайта тиклаган эронликлар сулҳ тузилган Тир Моҳ (ўқ отилган ой)нинг ўн учинчи куни – рўзи тир (ўқ отилган кун)ни, ҳайит сифатида катта байрам қилиб, ҳар йили анъанавий равишда нишонлаб келганлар. Бу ҳақда ҳам Беруний ўзининг ҳар иккала китобида келтириб ўтган.
“Авесто”, Алп Эр Тўнга ва Бухоро
Алп Эр Тўнга милоддан аввалги VIII асрда Бухоро яқинида Ромитан шаҳрига асос солган. Айрим маълумотларга кўра, Бухоро ҳисори (шаҳарнинг қадимги қисми)ни ҳам у барпо этган. Бу ҳақда машҳур тарихчи олим Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий (899-959) ўзининг “Бухоро тарихи” китобида қуйидагича фикр билдиради:
“Ромтин (Ромитан). Бу катта бир куҳандизга эга ва мустаҳкам бир қишлоқ бўлиб, Бухородан қадимийроқдир. Баъзи китобларда бу қишлоқни Бухоро деб атаганлар. Бу қишлоқ қадим вақтларда подшоҳларнинг турар жойлари бўлган, [кейинроқ эса] Бухоро шаҳари бино бўлгандан кейин, подшоҳлар қиш фаслидагина бу қишлоқда турадиган бўлдилар… Бу қишлоқни Афросиёб бино қилган. Афросиёб ҳар вақт вилоятга келганида шу қишлоқдан бошқа жойда турмаган”.[30]
“Бухоро тарихи” асарининг Янги Бухоро (Когон)да 1904 йил Мулло Султон томонидан нашр қилинган нусхасида Алп Эр Тўнга (Афросиёб)нинг қизи ва Ромитан билан боғлиқ қуйидаги нақл келтирилади: “Айтадиларки, Афросиёбнинг бир қизи бўлиб, унинг доимо боши оғрир эди. Ромтинга келиб туриб қолганидан кейин бу ернинг ҳавоси мувофиқ келиб дарддан халос бўлди ва бу жойга “Ороми тан” – “Тан ороми” деб ном қўйди. Оддий халқ эса буни “Ромтин” деганлар”.[31]
Алп Эр Тўнга қурдирган кўҳна Ромитан шаҳри ҳозирги Бухородан тахминан 20 км узоқликда бўлиб, у воҳанинг гўзал ва хушманзара ерида жойлашган. Бу ерда Алп Эр Тўнга билан биргаликда унинг каттакон хонадони, сарой амалдорлари, беклари ва саркардалари ҳам истиқомат қилган. Бироқ Ромитан топонимини фақат хоқон қизининг бош оғриғи касаллигига даво топиши билан боғлиқ ҳодисага асослаб қўйиш ҳам унчалик тўғри эмас. Шунингдек, Афросиёб қурдирган Ромитан шаҳрининг жуғрофий ўрни ҳозирги Ромитан туманининг маъмурий маркази Ромитан шаҳридан бошқа жойда бўлиб, у халқ ўртасида Қўрғон (Ромитан қўрғони) номи билан машҳур. Бундан ташқари, Ромуштепа харобалари Жондор тумани ҳудудида жойлашган.
“Авесто” матни устида олиб борилган сўнгги тадқиқотларнинг кўрсатишича, Ромтин ва Ромуш (ҳозирги Ромитан) шаҳарларининг номи зардўштийлик динининг илоҳларидан бири – яхши яйловлар бахш этувчи буюк илоҳ Ром номидан олинган. Шу нарса характерлики, илоҳ Ром номи ҳам ором – осудалик маъноларини англатади. Ром ҳаво илоҳи ҳам ҳисобланган. Зардуштийлик динининг муқаддас китоби “Авесто”да бу илоҳнинг номи Ром, Рома, Роман шаклларида келади. Зардуштийларнинг эътиқодларига кўра, ойнинг йигирма биринчи кунини қўриқлаш илоҳ Ромнинг зиммасида бўлган. “Авесто”да ўн биринчи “Ром яшт” бу илоҳга бағишланган махсус ҳамду санолардан иборат. “Авесто”да Ром илоҳи яхши яйловлар соҳиби сифати билан таърифланади ва илоҳ Меҳр билан ёнма-ён қўйилади:
“Раюманд ва фарриҳманд Аҳура Мазда, Амшосипандлар, кенг яйловли Меҳр, яхши яйловлар бахш этувчи Ром…
Мадҳ этаман минг қулоқли, минг кўзли, кенг яйловли Меҳр, у буюк илоҳ – яхши яйловлар бахш этгувчи Ромни!”[32]
Хуллас, яхши яйловлар соҳиби сифатида улуғланган буюк илоҳ Ромнинг номи Алп Эр Тўнга ва унинг невараси қурдирган Ромтин ва Ромуш шаҳарларига қўйилган. Ромитан яйловларида минг йиллар давомида дунёга машҳур Бухоро қоракўл қўйлари боқилган. Ҳозирги вақтда ҳам Ромитан тумани ҳудуди бепоён Қизилқумнинг энг яхши яйловлари ҳисобланади. Бундан ташқари, Ромитан атамаси туркий митан уруғи номидан келиб чиққан, деган тахминлар ҳам мавжуд.
Тарихий манбаларда келтирилишича, Эрон шоҳи Кайковуснинг ўғли Сиёвуш отаси билан аразлашиб қолгач, Турон хоқони Алп Эр Тўнга ҳузурига келади. Алп Эр Тўнга (Афросиёб) уни яхши кутиб олган. Маҳмуд Кошғарийнинг ёзишича, хоқон ўз қизи малика Қозни Сиёвушга хотинликка беради. У ҳатто барча мулкини куёвига топширади. Бироқ форс адабий манбаларида, хусусан, форс-тожик шоири Фирдавсий ўзининг машҳур “Шоҳнома” асарида Франгҳрасйан (Афросиёб) Сиёвушни дастлаб яхши кутиб олганлиги, унга қизи Фарангисни берганлиги ва сўнгра маккорлик билан уни ўлдирганлиги бир томонлама ёритилган. Бу воқеалар тарихчи олим Наршахий томонидан 943 йили ёзилган “Бухоро тарихи” китобининг “Бухоро Аркининг бино этилиши ҳақида” номли 8-фаслида қуйидагича тасвирланган:
“Абу-л Ҳасан Нишопурийнинг “Хазоин ул-улум”да айтишича, Бухоро куҳандизининг, яъни Бухоро Арки ҳисорининг бино этилишига мана шу (воқеа) сабаб бўлган: Сиёвуш ибн Кайковус ўз отасидан қочиб Жайхун дарёсидан ўтиб Афросиёбнинг олдига келди. Афросиёб уни яхши қабул этди ва ўз қизини унга хотинликка бериб, айтишларича, барча мулкини ҳам унга топширди. Бу вилоят ўзига вақтинча бериб қўйилган жой эканлиги туфайли, Сиёвуш бу ерда ўзидан бир ёдгорлик қолдиришни истади… (Кимлардир) [Асарнинг Бухоро нусхасида қўшилган: Афросиёбнинг биродари Каршюз] у билан Афросиёб ўртасида ёмон гап юргизди ва (натижада) Афросиёб уни ўлдирди ҳамда ана шу Ҳисорда шарқий дарвозадан кираверишингда “Дарвозайи Ғуриён” (баъзи манбаларда: “Дарвозайи Гуриён” – Қ.Р.) деб аталган Сомонфурушлар дарвозасининг ичкарисига дафн этдилар. Шу сабабли Бухоро оташпарастлари ўша жойни азиз тутадилар (асарнинг Бухоро нусхасида қўшимча бор: унинг қабрини Сиёвуш вали мозори дейдилар) ва унга атаб ҳар бир эркак киши ҳар йили Наврўз куни қуёш чиқишидан олдин ўша жойга биттадан хўроз сўяди. Бухоро аҳолисининг Сиёвушнинг ўлдирилишига бағишлаб айтган марсиялари бўлиб, у барча вилоятларга машҳурдир. Куйчилар унга мослаб куй тузганлар ва қўшиқ қилиб айтадилар. Қўшиқчилар уни “оташпарастлар йиғиси” дейдилар. Бу гаплар бўлганига ҳозир уч минг йилдан ортиқроқ вақт ўтди”.[33]
Наршахий ўз асарининг бошқа бир ўрнида Сиёвуш ўлимига атаб бухороликлар тўқиган қўшиқлар тўғрисида яна қуйидагича ёзиб кетган: “Бухоро аҳолиси Сиёвушнинг ўлдирилиши тўғрисида ажойиб ашулалар тўқиганлар; куйчилар бу қўшиқларни “Кини Сиёвуш” – “Сиёвуш жанги” деб атайдилар”.[34]
Шундай қилиб, Алп Эр Тўнга томонидан илк марта Бухоро шаҳри ва ҳисорига асос солинган. Бухоро шаҳрига Сиёвуш асос солмаган. Биз юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, Наршахий ўз асарининг бошқа бир ўрнида Бухоро ҳисорини Алп Эр Тўнга бино қилган, деган қатъий фикрни келтириб ўтади ва Афросиёбни бунёдкор хон сифатида кўрсатади. Наршахий ўз асарини 943 йилда ёзганлигини эътиборга оладиган бўлсак, бу воқеаларга ҳозир тўрт минг йилдан ошади.
Наршахий ўз асарида Абул Ҳасан Нишопурийдан келтирган бу тарихий далиллардан кўриниб турибдики, Алп Эр Тўнга (Афросиёб) бунёдкор подшоҳ бўлган. Қадимги Ромитан ва Бухоро қалъаларини у қурдирган. Бу вилоятга келганида ўзи асос солган ва подшоҳларнинг доимий қароргоҳи бўлган Ромитанда турган. Наршахий, Табарий, Нишопурий каби мўътабар Шарқ тарихчиларининг бу фикрларини улардан тахминан 100-150 йил кейин яшаб ўтган буюк ватандошларимиз Беруний, Маҳмуд Кошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб ҳам ўз асарларида тасдиқлашади. Бироқ кўпчилик форсий манбаларда тарихий шахс бўлган Алп Эр Тўнга ҳақида асоссиз уйдирмалар келтирилган ва салбий фикрлар билдирилган. Наршахий ўз асарида Алп Эр Тўнга ҳақида фикр билдирган икки томонга ўзининг холис муносабатини кўрсатиш учун айрим форсий манбалар ҳақида аниқ қилиб қуйидаги сўзларни келтириб ўтади: “Форсийларнинг китобларида айтилишича, Афросиёб икки минг йил яшаган. У жодугар бўлиб, Нуҳ подшоҳнинг болаларидандир. У ўзининг Сиёвуш номли куёвини ўлдирган…”[35]
Бизнингча, форсийларнинг китобларида келтирилган Афросиёб ҳақидаги бундай уйдирма фикрлар ҳеч қандай изоҳ ва шарҳга муҳтож эмас. Бироқ бу ўриндан шуни таъкидлаш лозимки, илк ўрта асрларда турк давлатчилиги (Турон) билан форс давлатчилиги (Эрон) ўртасидаги ҳарбий ва сиёсий мухолифлик Алп Эр Тўнга – Афросиёбга нисбатан бўлган муносабат туркий тилли манбаларда ижобий, форсийзабон манбаларда эса салбий бўлишига сабаб бўлган.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов ўзининг “Тарихий хотирасиз келажак йўқ” асарида тарихчи олимлар олдига ўзбек халқининг узоқ ўтмиши ва бой тарихини ёритиш вазифасини 1998 йилдаёқ қуйидагича қўйган эди:
“Тарих соҳасида меҳнат қилаётган олим, мутахассисларга мурожаат қилмоқчиман: сизлар миллатимизнинг ҳаққоний тарихини яратиб беринг, токи у халқимизга маънавий куч-қудрат бахш этсин, ғурурини уйғотсин. Биз юртимизни янги босқичга, янги юксак маррага олиб чиқмоқчи эканмиз, бунда бизга ёруғ ғоя керак. Бу ғоянинг замирида халқимизнинг ўзлигини англаш ётади. Ҳаққоний тарихни билмасдан туриб эса ўзликни англаш мумкин эмас”.
Президентимиз И.Каримов томонидан тарихчилар олдига вазифа қилиб қўйилган мазкур топшириқ кўп йиллик илмий изланишлар натижасида бугун муайян маънода бажарилганлигини айтиш учун ўзимда журъат сезаман. Ўзбек халқининг қадим ўтмиши ва буюк давлатчилик тарихининг сарчашмасида турган Турон давлатига бундан тахминан 2700 йил муқаддам айнан Алп Эр Тўнга (Афросиёб) томонидан асос солинган. Турон давлатининг дастлабки бошкентларининг асосчиси ҳам Алп Эр Тўнга ҳисобланади. Шунингдек, бу бошкент ҳозирги Бухоро шаҳри эди.
Хуллас, Алп Эр Тўнга ҳаётида Бухоро шаҳри муҳим ўрин тутади. Бу ҳолатни қуйидаги жиддий сабаблар билан изоҳлаш мумкин:
Биринчидан, Бухоро шаҳри Турон давлатининг илк пойтахти бўлган. Бухоро қулай жуғрофий ўрин – Турон минтақасининг марказий қисмида жойлашган. Қизилқум ва Қорақум саҳроларини ўзаро ажратиб турувчи ўтроқ деҳқончилик воҳаси билан кўчманчилар – туркий чорвадор қавмлар яшаган улкан даштни ўзаро боғлайдиган чорраҳанинг марказий қисмида Бухоро шаҳрига туркий халқлар томонидан асос солинган. Бухоро воҳасининг шимолидаги Вардона қишлоғи ҳақида фикр юритган Наршахий бежиз қуйидаги фикрларни ёзмаган эди: “У Туркистоннинг чегарасида жойлашган”.
Иккинчидан, Алп Эр Тўнга туғилган жой ҳақида тарихий маълумотлар сақланиб қолмаган. Бироқ у Турон текислигидаги улкан дашт ёхуд унга чегарадош воҳада вояга етиб, камол топганлиги ҳамда барча туркий қавмларни бирлаштириб, мустақил Турон давлатига асос солганлиги – тарихий ҳақиқат. Минтақадаги энг кўҳна шаҳар Бухоро эканлиги эса жаҳон олимлари томонидан эътироф этилар экан, ўз-ўзидан бу шаҳарга Алп Эр Тўнга томонидан асос солинганлиги ойдинлашади. Хуллас, Бухоро шаҳрининг аниқ ёшини аниқлаш учун ҳам Алп Эр Тўнга яшаган даврни асос қилиб олиш лозим бўлади. Бухоронинг бунёдкори Алп Эр Тўнга бўлар экан, демак, Бухоро воҳасидаги шаҳарсозлик маданияти ва тарихини ҳам Алп Эр Тўнгадан бошлаш керак. Ҳозиргача бухороликлар ўртасида турли давраларда Алп Эр Тўнга тўғрисида турфа нақллар юриши, Наршахий маълумотлари билан бу мулоҳазалар бир-бирини ўзаро тўлдириши бежиз эмас.
Учинчидан, Алп Эр Тўнга ва унинг фарзандлари Бухоро шаҳри ва унга ёндош ҳудудлардаги шаҳар ва қишлоқлар тараққиётига катта эътибор қаратишган. Алп Эр Тўнганинг Бухородан ташқари Ромитан шаҳрига асос солиши, Алп Эр Тўнганинг қизи билан Ромитан ҳақидаги нақллар фақат китоблардан китобларга кўчиб ўтувчи ривоят бўлмай, балки унда олис тарихимизнинг бизга аён бўлмаган сиру синоатлари ўз аксини топган.
Тўртинчидан, Алп Эр Тўнга олис Мидияда душман қўлида маккорлик билан ўлдирилгач, васиятига биноан унинг жасади айнан Бухоро шаҳрига олиб келиниб, Маъбад дарвозаси олдидаги катта тепалик устида дафн этилган. Агар Бухоро шаҳри ўша пайтда Турон давлатининг бошкенти бўлмаганида Алп Эр Тўнга бу ерда дафн этилмас эди. 1997 йил 19 октябрда Бухоро шаҳрида бўлган юбилей тантаналарида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов ҳам Алп Эр Тўнга Бухоро шаҳрида дафн этилганлигини таъкидлаб ўтади.
Алп Эр Тўнганинг ҳалокати
Турон билан Эрон ўртасидаги қарама-қаршиликларнинг янги босқичида Эронда ҳокимиятни қўлга киритган Сиёвушнинг ўғли Кайхусрав Туронга бостириб киради. Бу воқеа тахминан мил. ав. 630 йили содир бўлган. Турон хоқони Алп Эр Тўнга билан куёви Сиёвушнинг ўғли Кайхусрав ўртасида шиддатли жанглар кечган. Хусусан, Ромитан атрофида қаттиқ жанглар бўлиб, бу ерда икки йил турган Кайхусрав Ромитан ҳисори рўпарасида Ромуш қишлоғини қурган. Кейинчалик ўртада сулҳ тузилган. Маълум муддатдан кейин жанг ҳаракатлари яна қайтадан бошланган. Ҳар икки томон ўртасида қақшатқич жанглар Турон ва Эрон сарҳадларида бир неча марта бўлиб ўтади. Тарихий маълумотларда келтирилишича, Алп Эр Тўнга қўмондонлик қилган ана шундай жангларнинг охиргиси мил.ав. 626 йилнинг кеч кузида Мидия (ҳозирги Озарбойжон ва Эрон ҳудудининг бир қисмида бўлган қадимги давлат)да бўлиб ўтган. Бу жанг туронликларнинг ғалабаси билан тугайди. Жангдан кейин сулҳ тузилиб, мағлублар ғолиблар шарафига катта зиёфат беради.
Бироқ Эрон шоҳи Кайхусрав Алп Эр Тўнгани зиёфат пайтида майга заҳар қўшиб бериб ўлдиради. Турон хоқони Алп Эр Тўнга ишонувчанлиги ва соддадиллиги учун эронийларнинг макр ва ҳийласидан қурбон бўлди. Хоқоннинг ухлаб ётган лашкарбошилари хам тиғдан ўтказилган. Алп Эр Тўнганинг ўлими Эронда тур(к)лар ёки саклардан қутилиш куни сифатида катта тантана қилинган. Хуллас, Алп Эр Тўнга ва унинг лашкарбошилари эронликлар томонидан хоинларча ўлдирилгач, хоқон қўшинининг тирик қолган қисми Мидия, Анатолия, Эрон, Турон ҳудудларига тарқалиб кетган. Уларнинг бир қисми Шарқий Анатолиянинг тоғли жойларига қочиб қутилдилар. У замонларда бу ерларга келиб ўрнашган сак турклари қарлуқ, ғур, бижаноқ (печенег) уруғлари эди.[36]
Алп Эр Тўнганинг жасади унинг содиқ беклари ва йигитлари томонидан Бухорога олиб келинган ва шаҳардаги Маъбад дарвозаси ёнидаги тепаликда дафн этилган. Наршахий ўз асарида бу воқеаларни қуйидагича тасвирлайди: “Сиёвушнинг Кайхусрав номли ўғли бўлиб, у отасининг қонини талаб қилиб кўп лашкар билан бу вилоятга келганида Афросиёб шу Ромтин қишлоғини ҳисор қилиб турган… Кайхусрав икки йилдан кейин Афросиёбни тутиб ўлдирди. Афросиёбнинг гўри Бухорода Маъбад дарвозасида раҳматли Хожа имом Абу Ҳафс Кабир тепалигига туташган катта тепалик устидадир”.[37]
Наршахий Алп Эр Тўнга билан боғлиқ воқеаларни ўз китобида тасвирлар экан, у аниқ бир санани келтирмайди. Алп Эр Тўнга (Афросиёб) шахси билан боғлиқ воқеалар тасвирида тарихчи томонидан бир неча марта ушбу воқеаларга уч минг йилдан ошган, деган бир хил жавоб келтирилади, холос. Наршахий яшаб ўтган пайтдан эса ҳозиргача минг йилдан ортиқ вақт ўтди…
Алп Эр Тўнга Бухорода дафн этилган жой тарихий манбаларда узуқ-юлуқ кўрсатилса-да, у вақт синовига бардош берди ва халқ хотирасида абадий қолди. Орадан асрлар ва минг йиллар бир-бирини қувлаб кечди. Шарқнинг энг кўҳна шаҳарларидан бири Бухоро бир неча марта турли ёғийлар қўлига ўтди. Шаҳарнинг муқаддас жойлари отлар туёғи остида топталди, мозорлар бузиб ташланди. Авлодлар алмашинуви билан қадриятлар ҳам ўзгариб турди. Халқимизнинг диний эътиқодлари ва урф-одатлари ҳам алмашди. Тарихий номлар ва шонлар ўзгарди. Бироқ Бухорода Алп Эр Тўнга ҳақидаги хотиралар тирик тарих сифатида отадан болага, ўғилдан неварага ўтиб, у бугунги кунга ҳам етиб келди. Бу хотираларда Алп Эр Тўнга ўзбек халқининг энг қадимги миллий қаҳрамони эканлиги ва у Бухорода дафн этилганлиги келтирилади. Алп Эр Тўнга ҳақидаги халқ қўшиқлари ҳамон хос давраларда ўзгача янграйди.
Бухорога ислом дини кириб келгандан кейин буюк фиқҳшунос олим, ҳанафия мазҳабининг Мовароуннаҳрдаги асосчиси, Имом Бухорийнинг катта замондоши ва устози Абу Ҳафс Кабир Бухорий (767-832) фаолияти туфайли Бухоро “қуббатул ислом”, яъни ислом динининг гумбази, деб аталган. Наршахийнинг ёзишича, Кабир Бухорий вафот этганда Афросиёбнинг гўри бўлган катта тепалик ва Маъбад дарвозаси (бу номга бир эътибор қаратинг-а!) атрофига туташган бошқа тепалик устида дафн қилинган. Ўрта асрларда бу жой Кабир Бухорий мақбараси мавжудлиги боис бутун ислом оламининг муқаддас зиёратгоҳи саналган. Бухоройи шарифдан бу тепаликка олиб борувчи йўл Ҳақроҳ – Ҳақ йўли, унга кирувчи дарвоза Дари Ҳақроҳ – Ҳақ йўли дарвозаси деб эъзозланган.
1949 йилда она шаҳрига сўнгги бор ташриф буюрган машҳур ёзувчи Садриддин Айний (1878-1954) тарихий қўлёзмалар асосида Бухорода дафн этилган Афросиёб, Абу Ҳафс Кабир Бухорий, Рудакий ва бошқа улуғ зотларнинг мозорлари ўрнини аниқлаган экан. Бироқ Айнийнинг вафоти билан бу тарихий жойларнинг у аниқлаган ўрни яна унутилди…
Хайриятки, 1991 йилдан бошлаган мустақиллик насими Бухорода ҳам шаҳар қиёфаси ва муқаддас қадамжоларга эътиборни тубдан ўзгартирди. Афросиёб ва Кабир Бухорий каби улуғ зотлар дафн этилган Ҳазрати Имом қабристони ХХI аср бошларида қайта ободонлаштирилди ҳамда кўҳна Бухорода тарихий адолатни тиклаш ва қарор топтириш жараёни бошланди. Шаҳарнинг марказий кўчаларидан бирига Афросиёб номи берилди. Хуллас, Афросиёб яна Бухорога ва Ўзбекистонга қайта бошлади…
Давлатимиз раҳбари Ислом Каримовнинг “Энг қадимги миллий қаҳрамонларимиздан бўлмиш Алп Эр Тўнга (Афросиёб)” деган сўзлари орқали тарихчилар олдига Турон давлати ва унинг дастлабки ҳукмдори ҳақида тарихий ҳақиқатни қарор топдириш вазифасини қўйган эди. Бу дастурий вазифалар ечими қуйидаги хулосаларга олиб келди:
Биринчидан, Алп Эр Тўнга (Афросиёб) тарихий шахс, бунинг устига у энг қадимги миллий қаҳрамонларимиздан бири. Алп Эр Тўнга Турон давлатининг дастлабки хоқони ҳисобланади.
Иккинчидан, Алп Эр Тўнга Бухорода дафн этилган. Бухоронинг барпо этилиши Алп Эр Тўнга тарихи билан чамбарчас боғлиқ. Бухоронинг асрлар ва минг йиллар қаърида қолиб кетган сир-синоатларини очиш, қадим тарихини ёритиш айни пайтда Алп Эр Тўнга шахсиятини ўрганиш ҳам демакдир.
Учинчидан, Бухоро нафақат ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида, балки бутун Шарқ минтақасида мўътабар марказ бўлганлиги бу шаҳарнинг жуда қадимийлиги ва кўҳналигидан далолат беради. Бухоро – Турон давлатининг дастлабки бошкенти, Алп Эр Тўнга нинг марказий шаҳри бўлган. Шунинг учун ҳам буюк хоқоннинг васиятига биноан, у айнан ўзи асос солган Бухоро тупроғида мангу қўним топган.
Хуллас, Алп Эр Тўнганинг ўлими Турон давлати ва туркий халқлар учун катта йўқотиш бўлди. Бироқ саклар ва бошқа туркий қавмлар ўз давлатчиликларини Эрон ва Мидияга қарши қақшатқич курашда сақлаб қола олдилар. Алп Эр Тўнга вафотидан кейин сак-искитлар давлати бўлган Туронни унинг ўғли (Алишер Навоийнинг ёзишича, Аржасб) бошқаради. Бу ҳақда машҳур юнон тарихчиси Геродот ҳам ўз асарида муҳим маълумотларни келтиради.
Алп Эр Тўнгани ўз туркий номи билан аташ – тикланиши лозим бўлган тарихий ҳақиқатнинг яна бир муҳим нуқтасидир. Чунки “Афросиёб” – ўзга халқ томонидан унга берилган ном ҳисобланади. Тарихнинг сир-синоати шундаки, у кўпроқ Афросиёб номи билан машҳур бўлган.
“Шарқ юлдузи” журнали, 2013 йил, 4-сон.
——————–
[1] Қаранг: Гумилёв Л.Н. Древние тюрки. –М.: Наука, 1967. – С. 15-41.
[2]Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи (Ўқув қўлланма). –Т.: Университет, 2007. 198-б.
[3] Гумилёв Л. Хунну. Хунны в Китае. –М.: Айрис-пресс, 2003. –С. 28.
[4] Қаранг: Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи… 200-201-бетлар.
[5] Қаранг: Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи… 203-204-бетлар.
[6] Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. 207-бет.
[7] Авесто: “Видевдот” китоби. Ўзбек тилига М.Исҳоқовнинг илмий-изоҳли таржимаси. –Т.: ТошДШИ нашриёти, 2007. 10-бет.
[8] Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. 208-бет.
[9]Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. 209-210-бетлар.
[10] Байкал, аслида, туркча сўз бўлиб, у Бой кўл маъносини англатади.
[11] Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. 211-бет.
[12] Тур //Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8-жилд… 632-бет.
[13] Фирдавсий. Шоҳнома (Биринчи китоб). Форсийдан Ш.Шомуҳаммедов таржимаси. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975. 129-132-бетлар.
[14] Қаранг: Қуръони карим маъноларининг таржимаси. Араб тилидан таржимон ва изоҳлар муаллифи Абдулазиз Мансур. –Т.: Тошкент ислом университети нашриёти, 2001. 570-571-бетлар.
[15] Абулғозий. Шажарайи турк. Нашрга тайёрловчи Қ.Муниров, Қ.Маҳмудов. –Т.: Чўлпон, 1992. 15-бет.
[16] Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. Форс тилидан Б.Аҳмедов, Н.Норқулов ва М.Ҳасаний таржимаси. –Т.: Чўлпон, 1994. 34-бет..
[17] Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. 36-39-бетлар.
[18] Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. 36-37-бетлар.
[19] Хўжаев А. Турк //Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 8-жилд… 640-бет.
[20] Қаранг: Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. Уч томлик. 1-том. С.М.Муталлибов таржимаси. –Т.: ЎзССР ФА нашриёти, 1960. 77-бет.
[21] Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк 3-том. 379-бет.
[22] Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1-том. Арабчадан А.Расулов таржимаси. – Т.: Фан. 1968. 131-бет.
[23] Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар… 133-бет.
[24] Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг //Қадимий ҳикматлар. Тузувчи: Н.Раҳмонов. –Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987. 100-бет.
[25] Алишер Навоий. Тарихи мулуки Ажам // МАТ. Йигирма томлик., 16-том. – Т.: Фан, 2000., 203-204-бетлар.
[26] Аҳмедов А. Бартольд В.В. //Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1-жилд. 641-642-бетлар.
[27] Қаранг: Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. I том. 493-494-бетлар (Афросиёб изоҳидан).
[28] Абу Райҳон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. 259-бет.
[29] Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 5-том. 1-китоб. Қонуни Масъудий. Арабчадан А.Расулов таржимаси. – Т.: Фан, 1973. 209-бет.
[30] Наршахий. Бухоро тарихи. Форс-тожик тилидан А.Расулов таржимаси. – Т.: Фан, 1966. 23-бет.
[31] Наршахий. Бухоро тарихи… 96-бет (28-изоҳ).
[32] Авесто. Тарихий-адабий ёдгорлик. Ўзбек тилига Асқар Махкам таржимаси. – Т.: Шарқ, 2001. 34-35-бетлар.
[33] Наршахий. Бухоро тарихи. 28-бет.
[34] Наршахий. Бухоро тарихи. 23-24-бетлар.
[35] Наршахий. Бухоро тарихи. 23-бет.
[36] Насимхон Раҳмон. Турк хоқонлиги. –Т.: Абдулла Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 1993. 4-бет.
[37] Наршахий. Бухоро тарихи. 23-бет.