“Театр маданияти” кенг қамровли тушунча бўлиб, энг аввало, театр бинолари, театр муассасалари, театр институтлари, лицей, коллеж ва ҳоказоларнинг яхлит мажмуи сифатидаги инфратузилмани англатади. Айни чоғда театр маданияти авлоддан-авлодга ўтиб келувчи театр анъаналари кўринишидаги маданий меросни билдиради. Профессионализм, хусусан, саҳна асарларининг бадиий даражаси ҳақида сўз кетганда ҳам театр маданияти тушунчасига мурожаат қилинади. Шу нуқтаи назардан театр маданияти – режиссура, актёрлик маҳорати, сценография, овоз, ёритиш, мусиқий безак, кийим, грим, реквизит сингари саҳнавий маконда спектакль яратувчи барча ишлаб чиқариш кучларини ўзида мужассам қилади.

Европача русумдаги театр мамлакатимиз ҳудудида ўтган асрнинг бошларида шакллана бошлаган. Бироқ ўтган даврда – унчалик ҳам узоқ бўлмаган муддат ичида юртимизда улкан юксалишлар амалга ошди. Театр маданиятининг тараққий этиши Ўрта Осиёда рўй берган ижтимоий-сиёсий жараёнлар, айни пайтда, маданий интеграция жараёнлари билан ҳам қўшилиб кетди. Ушбу тарихий давр нафақат сўз, мусиқа, рақс, пантомимани ўзига сингдирган саҳна санъатининг истиқболини белгилаб берди, айни пайтда Европа русумидаги ўзбек театрининг шаклланишига ҳам кучли таъсир кўрсатди.

ХХ аср бошларида ижтимоий-маданий соҳалардаги ўзаро боғлиқлик турли шаклларда амалга оширилди. Татар, озарбайжон, арман театр жамоаларининг, опера, оперетта, цирк, кафе-шантан^[1] актёрлик гуруҳларининг гастроллари бунга замин тайёрлади. 1877–1915 йиллар мобайнида Туркис­тонда жами юздан ортиқ турли театр ва мусиқий гуруҳларнинг томошалари бўлиб ўтди.

1910 йили машҳур рус актрисаси В.Ф.Комиссаржевская труппасининг Тошкент ва Самарқанд шаҳарларига уюштирилган гастроллари ўша даврнинг энг шов-шувли воқеаларидан бўлди. Труппа томошабинларни жаҳон мумтоз драматургияси билан таништирди, шунингдек, маҳаллий театр ҳаётига ҳам ижобий таъсир кўрсатди.

1915 йили Қўқонга гастролга келган озарбайжон мусиқали театри жамоаси ўзбек томошабинини европалашган мусиқий театр жанри билан таништирди. 1916 йили эса У.Ҳожибековнинг “Асли ва Карим”, “Аршин мол-олон”, “У бўлмаса, бу бўлсин” сингари машҳур мусиқий спектакл­лари намойиш этилди.

Эътиборли жиҳати, озарбайжонлик саҳна усталари ўз спектаклларидаги кичик ролларга ҳаваскор ўзбек актёрларини жалб қилишар, шу орқали ўзларининг саҳна тажрибаларини уларга ўргатиб, ўзбек ҳаваскорлик жамоаларининг шаклланишига кўмаклашарди. Натижада 1916 йил 30 декабрдаёқ ҳаваскор ўзбек актёрлари У.Ҳожибековнинг “Лайли ва Мажнун” мусиқий драмасини кўрсатишади. Мажнун ролини спектаклнинг саҳналаштирувчи режиссёри С.Руҳулло ижро этади. Айнан шу воқеада маданий интеграциялашув жараёнларининг дастлабки куртакларини кўришимиз мумкин.

Европа русумидаги ўзбек театрининг шаклланишида О.Абелян, Сирануйш сингари арман саҳна усталарининг гастроллари ҳам муҳим роль ўйнади. Улар орқали томошабин нафақат европача театрнинг шакллари билан, балки миллий актёрлик анъаналари билан ҳам яқиндан танишди. Шу кезлари халқ оммасини маърифатли қилиш масаласи энг долзарб вазифалардан бирига айланган эди. Ёзма драматургиянинг пайдо бўлишида ҳам шу ғоя етакчилик қилди. Драматурглар асарларида Ғарбий Европа драматургияси тажрибаларини қўллашга ҳаракат қилди. Ушбу драматургиянинг оммалашуви ва ўзлаштирилиши янги типдаги театрнинг дунёга келиши билан боғлиқ бўлди. ХХ асрнинг биринчи ўнйиллигида татар, озарбайжон, арман труппаларининг фаолияти янада кенгайиб борди. Туркий халқлар тилларидаги ўхшашлик европача театр шаклини ўзлаштириш ва янги ўзбек театрининг жадал шаклланиши учун қулай шароит яратиб берди.

Ўтган асрнинг 20-йилларидаёқ Ўзбек давлат намуна труппасида У.Ҳожибековнинг “Эр ва хотин”, “У бўлмаса, бу бўлсин”, Ҳ.Жовиднинг “Шайх Санъон”, “Иблис”, “Марал”, Шиллернинг “Қароқчилар”, “Макр ва муҳаббат” сингари асарлари саҳна юзини кўрди.

Бошқа халқлар драматургиясига мурожаат қилиш актёрларнинг репертуарлари билан бирга, ижодий имкониятларини ҳам кенгайтирди. 20- йилларнинг ўрталарида Москва ва Боку театр-студияларида таҳсил олиш эса саҳна маҳорати асосларини ўзлаштириш, роль ва спектакль устида ишлашнинг сир-асрорларини ўрганишда катта мактаб бўлди. “Хасис” (Мольер), “Ревизор” (Гоголь) сингари ўқув спектакллари устида ишлаш жараёнида ёш, навқирон ўзбек санъаткорлари ижодида реалистик тамойиллар куртак оча бошлади. Асосан Вахтангов театри спектаклининг такрори бўлган “Маликаи Турандот” (К.Гоцци) спектаклида эса бошқача манзарани кўрамиз. Режиссёрлар Р.Симонов ва О.Басов актёрларга ўз маҳоратларини намоён қилишлари учун кенг имконият яратиб беришади, пластика ва ритмга алоҳида эътибор берган ҳолда, уларда саҳна хусусиятларини ҳис қилиш қобилиятини шакл­лантиришга ҳаракат қилади.

1930 йили Москвада ўтказилган Театр олимпиадасида мамлакатимиз театрлари ҳам ўз санъатини намойиш қилиш имкониятига эга бўлди. Олимпиадада иккита ўзбек жамоаси иштирок этади: Ҳамза (ҳозирги Ўзбек Миллий академик драма) театри ва Ўзбек давлат мусиқий театри. 15 июндан 11 июлга қадар давом этган Олимпиада якунида иштирокчиларнинг ҳар бирига нуфузли ҳайъат аъзоларининг алоҳида хулосаси берилади. Жумладан, ўзбек театрига “муваффақиятли топилган миллий томоша шаклидан узоқлашмаслик” тавсия қилинади^[2].

1932 йили Тошкент шаҳрида В.Мейерхольд театрининг гастроллари бўлиб ўтади. Мейерхольд ижоди, унинг тажрибаси, актёрларнинг ижро маҳорати билан яқиндан танишув ўзбек актёрлари ва режиссёрлари фаолиятига маълум даражада таъсир ўтказди. Шу зайл режиссёр Витт Н.Погодиннинг “Менинг дўстим” пьесасини тубдан ўзгартириб, уни “мусиқий томоша” сифатида талқин қилади. Асарда ижрочилар аниқ белгиланган ва бўр билан чизилган катакларда маълум бир ритмда ҳаракатланиб, хиргойинамо сўзлашлари шарт қилиб қўйилган. Спектакль мазмунига Шарқ турмуш-тарзидан баъзи элементларни қўшишга бўлган интилиш режиссёрнинг “Ревизор” (Н.Гогол)ни саҳналаштириш жараёнида ҳам кузатилади.

Спектакль 28 эпизоддан таркиб топган бўлиб, кулгили фарс – томоша сифатида талқин қилинган. Персонажлар жонсиз, шартли ниқобларга айлантирилган. Бу спектаклларда саҳнавий маконни нозиклик билан ишғол қилиш, ритм, композиция қонуниятларини ўрганиш, юксак плас­тик маҳоратга эришган актёрни тарбиялашга қаратилган биомеханика элементларини англашга интилиш асосий ўринда туради. Гарчи спектакллар кўп жиҳатдан Мейерхольднинг саҳналаштириш тамойилларига таянган бўлса-да, ҳар қалай, уларда ҳам режиссура, ҳам ижрочилар учун саҳна имкониятлари доирасини кенгайтиришга бўлган уриниш кўзга ташланади.

Шу тариқа Ўзбекистон саҳна санъати театрнинг янги европача шакл ва турларини анъанавий маданиятга сингдириш бўйича катта тажрибага эга бўлди. Театр мустақил имконият ва воситаларни топди, натижада ўзига хос хусусиятлар шаклланди. Актёр ижрочилигининг ранг-баранг услубларини ўзлаштириш орқали ассимиляция – турли йўналишларнинг қўшилиш жараёнларини акс эттирган ривожланиш қонуниятлари қарор топди.

Қаҳрамонона-романтик спектакль талқини борасидаги изланишлар Шекспирнинг “Отелло”, “Ҳамлет”, Шиллернинг “Макр ва муҳаббат”, спектаклларида яққол намоён бўлади. Ўзбек театри тарихида “Ҳамлет” трагедиясининг талқинлари махсус ўрганишга лойиқ. Маълумки “Ҳамлет” илк маротаба 1935 йили режиссёр Маннон Уйғур томонидан саҳналаштирилган; 1939 йили унга такрор мурожаат қилинади ва асар узоқ йиллар театр репертуаридан жой олади. Ҳамлет ролини аввалига Аброр Ҳидоятов, сўнг Олим Хўжаев муваффақият билан ижро этади.

Уруш даврида юртимизга тинч аҳоли, ишлаб чиқариш корхоналари билан бир қаторда Москва, Ленинград театр жамоалари ҳам эвакуация қилинди ва уларнинг ижодий фаолиятини давом эттиришлари учун шарт-шароит яратиб берилди. Таниқли режиссёр С.Михоэлс 1942 йил 14 май куни “Правда Востока” газетаси мухбири билан бўлган суҳбатда – “Бугун ижод қилишда давом этаётган Москва давлат яҳудий театри Ўзбекистон пойтахтида очиқ чеҳра билан, дўстона кутиб олинди”, деб эътироф этганди.

Ўша кезлари Ўзбекистонда Москва Революция театри (ҳозирги Мая­ковский театри), Ленком театри, Ленинград миниатюра театри, “Ромэн” лўлилар театри, Давлат киноактёр театри, Давлат яҳудий театри сингари қатор ажойиб театр жамоалари фаолият кўрсатишган. Тошкент, Самарқанд, Фарғона томошабинлари етакчи театрларнинг спектаклларини томоша қилди, Иван Берсенев, Соломон Михоэлс сингари режиссёрлар, театр рассоми Александр Тишлер, Мария Бабанова, Софья Гиацинтова, Максим Штраух, Серафима Бирман ва бошқа актёрларнинг санъати билан яқиндан танишди.

Бироқ ўша давр Ўзбекистон театр ҳаётидаги энг муҳим воқеа – 1943 йили Ҳ.Олимжон асари асосида Ҳамза театрида саҳналаштирилган “Муқанна” спектакли бўлди, десак муболаға қилмаймиз. Икки забардаст саҳна усталари – С.Михоэлс ва М.Уйғурнинг самарали ижодий ҳамкорлиги, А.Тишлернинг саҳна безаклари, В.Успенский ва В.Мушелнинг жозибали мусиқаси ҳамда Аброр Ҳидоятов, Сора Эшонтўраева, Шукур Бурҳонов, Обид Жалилов, Олим Хўжаев сингари актёрларнинг қойилмақом ижроси спектаклнинг муваффақиятини таъминлаган асосий омиллардан бўлди. Энг муҳими, спектаклда халқ қаҳрамонлиги, эрксеварлиги, маънавий қудрати, яхшиликнинг ёвузлик устидан муқаррар ғалабаси ғояси баланд пардаларда куйланади. “Муқанна” спектакли ўзбек театрининг ютуғи ҳисобланади, – деб ёзади Фанлар академиясининг мухбир аъзоси В. Жирмунский. – Режиссёрлар пьесанинг қаҳрамонона-романтик хусусиятини бўрттириб кўрсатишган. Истеъдодли рассом А.Тишлер ўтмишнинг икир-чикир деталларини тасвирлашга ортиқчи берилмасдан, аниқ миллий ва тарихий ўзига хосликка йўғрилган бир қатор тарихий-маиший манзараларни ярата олган. Айниқса, халқ драмаси учун муҳим аҳамиятга эга бўлган оммавий саҳналар муваффақиятли чиққан”.

Айнан шу газетада спектакль тўғрисида фикр билдирган Сора Эшонтўраева, замонавий театрнинг машҳур намояндаларидан бири бўлган Соломон Михоэлс билан учрашув ижодий жамоа учун ўзига хос мактаб бўлганини таъкидлайди.

Уруш йилларидаги театр тажрибалари том маънода ибратли ва сермазмун бўлди, дейиш мумкин. Бир томондан ўзбек театри ижодкорлари саҳна санъатининг реалистик тамойилларини эгаллашлари учун ижодий кўмакка эришди, бошқа томондан Россия театр намояндалари ўзбек театр анъаналарининг ўзига хос жиҳатларини англаш имкониятига эга бўлди.

Театр маданиятининг юксалишида 1945 йили Тошкент давлат театр институтининг ташкил қилиниши айниқса катта роль ўйнади. Дастлаб институт таркибида актёрлик, режиссёрлик ва театршуносликдан иборат учта факультет мавжуд бўлиб, нафақат Ўзбекистон учун, балки Тожикистон, Туркманистон, Қозоғистон ва Қирғизистон учун ҳам кадрлар тайёрланди. Институт ташкил этилган дастлабки йилларда актёрлик маҳорати ва режиссёрлик, саҳна нутқи, театршунослик кафедраларининг биринчи раҳбарлари таниқли ўзбек саҳна усталари ва москвалик арбоблар – И.Радун, Н.Алиева ва М.Григорьев бўлишган, махсус фанлардан М.Уйғур, Е.Бобожонов, П.Верхацкий, Қ.Хўжаев, С.Табибуллаев, А.Гинзбург, М.Рубинштейн, Н.Тимофеева сингари етук санъаткорлар ва театршунос олимлар сабоқ беришган.

Урушдан кейинги йилларда ўзбек театри таржима асарларни саҳналаштиришга жиддий эътибор қаратди. 1949 йили театр илк маротаба Пушкин ижодига мурожаат қилиб, унинг иккита кичик трагедияси – “Хасис” билан “Тош меҳмон”ни саҳнага олиб чиқди. 1952 йили А.Гинзбург ва Ш.Қаюмов саҳналаштирган Н.Гоголнинг “Ревизор”и эса чинакам муваффақият қозонди. Спектакль ютуғида Ҳоким ва Хлестаков ролларининг ижрочилари Ш.Бурҳонов ва Н.Раҳимовнинг хизматлари катта бўлди.

Мумтоз драматургия намуналарини таржима қилиш ва саҳ­на­лаштириш тажрибалари актёрларга кўпқиррали, реалистик образларни гавдалантириш имкониятини берди, ўзбек саҳна усталари ва драматурглар ижодига самарали таъсир ўтказди.

1959 йили Москва шаҳрида бўлиб ўтган Ўзбекистон адабиёти ва санъати ўнкунлиги театр ва маданий ҳаётда муҳим воқеалардан бўлди. Декадада етакчи театрларнинг энг яхши спектакллари намойиш этилиб, ўзбек саҳнасининг жаҳон классикаси ва замонавий пьесаларни талқин қилишнинг янги қирраларини кашф этиш маҳорати, шунингдек, театр арбобларининг ижодий салоҳияти намойиш этилди. Шу билан бирга, интеграция жараёни кучайди, халқлар ўртасида ўзаро маданий ҳамкорлик алоқалари такомиллашиб борди.

1960 йилларда ўзбек театрининг бошқа халқлар ҳаётига бўлган қизиқиши кучайганлигини кўрамиз. Айниқса, Ўзбекистонда рус, украин, белорус, туркман ва бошқа халқлар адабиёти ва санъати декадаларининг ўтказилиши ҳамда Россиянинг Москва Бадиий академик театри (МХАТ), Малий театр, Маяковский театри, Таганка ва Сатира театрлари, Пушкин номидаги Ленинград драма театри жамоаларининг Тошкентдаги гастроллари ўзаро ижодий тажриба алмашинув жараёнида муҳим аҳамият касб этди.

Бу даврда ўзбек театри учун муҳим бўлган мавзу – хорижий Шарқ халқларининг ўз озодлиги ва мустақиллиги учун кураш мавзуси майдонга чиқди. Н.Ҳикматнинг “Туркия ҳақида ҳикоя” (реж. А.Гинзбург, А.Турдиев), “Бир севги афсонаси” (реж. А.Гинзбург, М.Уйғур), Р.Тхакурнинг “Ганг дарёсининг қизи” (реж. А.Гинзбург) сингари спектакл­лари театрнинг шу йўналишда олиб борган самарали изланишларидан бўлди. Энг яхши спектакллар барча компонентларнинг мутаносиблиги, уларнинг пьеса муаллифи интилган ягона ғоявий мақсадга бўйсуниши билан ажралиб туради. Режиссёрлар ўзларини нафақат пьесани талқин қилувчи ёки саҳнавий воқеаларни ҳаракатга келтирувчи, балки труппа тарбиячилари ва педагоглари сифатида ҳам намоён қилади. Режиссура роль устида ишлашнинг янги услуби ва янги саҳнавий тамойилларни дадил илгари суради.

Ушбу даврда саҳналаштирилган спектаклларнинг аксариятини юқори баҳолаш мумкин. Лекин, шундай бўлса-да, улар орасида, жазоирлик ёзувчи Муҳаммад Диб асари асосида саҳналаштирилган “Жазоир – менинг ватаним” (реж. А.Гинзбург) спектакли алоҳида эътирофга лойиқ. Гинзбург нафақат ижтимоий-сиёсий муаммоларнинг моҳиятини очиб бера олди, шу билан бирга, спектакль жанрини халқ қаҳрамонлиги сифатида тўғри белгилаб, романтик ва лирик чекинишлар, чуқур руҳий кечинмалар билан уйғунлашган, айнан шу драматургик манбагагина хос театр шаклини топа олди.

Бошқирд ёзувчиси Мустай Каримнинг “Ой тутилган тунда” драмасини режиссёр Б.Йўлдошев ҳурликка, мустақил фикрлашга интилган инсон ҳақ-ҳуқуқи тўғрисидаги ҳис-ҳаяжонга тўла, поэтик қисса сифатида талқин қилди. Режиссёр қадимий ривоятнинг янги, замонавий жарангини топиш мақсадида миллий фольклор анъаналари изидан бориб, оригинал талқинни топишга интилган. Шунингдек, В.Розовнинг “Оқшомдан тушгача”, Р.Ибрагимбековнинг “Яшил эшик ортидаги аёл” пьесаларига мурожаат қилинганлиги ҳам эътиборга лойиқдир. Пьесалар танлашда, спектаклларнинг маънавий-ахлоқий мазмун-моҳиятида, аниқ, лўнда психологик характерларда, муаммоларнинг мураккаб ечимида замонанинг долзарб маънавий муаммоларини англашга бўлган жиддий ҳаракат кўзга ташланади.

1970 йиллар саҳна юзини кўрган турли мавзулардаги таржима асарлар ҳақида сўз кетганда, В. Чичков асари асосида Б.Йўлдошев саҳналаштирган “Мен Чилига ишонаман” спектаклини алоҳида таъкидлаш лозим. Спектакль ўша даврда Чилида юз берган воқеаларга ўзига хос муносабат тарзида саҳналаштирилган. Ушбу сиёсий спектакль президент Альенде ҳаётининг сўнгги кунлари, президент тарафдорлари ва рақиблари ўртасидаги ўткир сиёсий бахс-мунозаралар ҳақида ҳикоя қилади. Энг қизиғи, театр ушбу мунозараларга томошабинни ҳам олиб киради. Саҳна воқеалари залга кўчиб, актёрлар томошабинлар билан ёнма-ён ўриндиқларга жойлашадилар. Сальвадор Альенде ролини Олим Хўжаев маромига етказиб ижро этади.

Театрнинг таржима драматургия билан ишлаш тажрибасини актёрларнинг ижрочилик маҳорати янада бойитди. 1979–1985 йиллар давомида саҳналаштирилган “Қароқчилар” (Ф.Шиллер), “Уйланиш” (Н.Гоголь), Антигона (Софокл), “Тирик мурда” (Л.Толстой), “Ҳар тўкисда бир айб” (А.Островский), “Отелло” (Шекспир) сингари жаҳон классикасининг бир қатор сара намуналарида театр ҳаёти учун муҳим бўлган янги тамо­йиллар ўз аксини топди. Турли режиссёрлар саҳналаштирган ушбу спектакллар саҳнавий талқинларининг бетакрорлиги, ўзига хос режиссёрлик ва актёрлик ижоди ҳамда безатиш санъати билан эътибор қозонди. Режиссёрлик соҳасида ворисийлик ва новаторлик, актёрлик санъатида анъаналарни янгилаш йўлидаги изланишлар кўзга ташланди.

Ўзбек театрининг кенг кўламли, ёрқин характерларни гавдалантиришга бўлган иштиёқи ҳамда ижрода улуғворликка интилиш хусусияти 1976 йили жамоанинг антик трагедияга мурожаат қилишига ва Софокл­нинг “Антигона”сини саҳналаштирилишига сабаб бўлди. Инсоннинг ҳақиқатни англашга бўлган интилиши грузин режиссёри Г.Алексидзе спектаклида бор бўйи билан намоён бўлади. Виждон уйғониши ғоясини режиссёр спектаклнинг бош мавзуси қилиб белгилайди. Бу мотив О.Хўжаев ижросидаги Креонт ижросида яққол кўзга ташланади.

Театрнинг мумтоз драматургияни ўзлаштиришдаги изланишларининг ўзига хос якуни сифатида “Тирик мурда” (Л.Толстой) спектаклини келтириш мумкин. Унда ёрқин ифодавий шакл ҳамда инсоний муносабатлар ва характерларнинг руҳиятини чуқурроқ англаш орқали драманинг ижтимоий-маънавий конфликтини очишга бўлган ҳаракатлар кўзга ташланади. Режиссёр Б.Йўлдошев ва рассом Г.Брим маиший ҳақиқатга яқинлик билан театрга хос ифодавийликни уйғунлаштирган ҳолда кучли бадиий таъсирчанликка эришади. Рассом Фёдор Протасовнинг ҳалокатига шерик бўлган жамиятнинг муайян образини яратади. Саҳна ичкарисида, тўрпардалар ортида, бўй баравар турли ҳолатларда қотиб қолган маникен-фигуралар тимсолида XIX аср охири буржуа жамиятининг вакиллари хира тортиб туради.

1986 йили Р.Ҳамидов Ч.Айтматов романи бўйича “Асрга татигулик кун” спектаклини, сўнгра “Кориолан” трагедиясини саҳналаштирди. Шекспир пьесасини танлар экан, Р.Ҳамидов унда халқ ва инсоннинг фуқаро сифатида ўзлигини англашдек долзарб масалани кўрди. Кориолан ва Рим халқининг фожиаси спектакль воқеаларининг асосини ташкил қилади. Ушбу давр мумтоз репертуарнинг янада қизиқарлироқ намунаси М.Вайль саҳналаштирган Гоголнинг “Ревизор”и бўлди. Режиссёрнинг пьесага диққат билан, жиддий ёндашуви сабаб, ижтимоий-сиёсий сатиранинг ўткир қирралари яққол бўртиб чиқади.

Хилма-хил миллий саҳна маданиятлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни тадқиқ қилиш борасида ХХ асрнинг 80-йиллари охирларида Марказий Осиё мамлакатларида навбатма-навбат ўтказиб келинган “Наврўз” театр фестивалларининг алоҳида ўрни бор. Ушбу театр форумларида саҳна ижодиётини қайта кашф қилиш, янги таъсирчан тузилмани идрок этиш ва уни оригинал ифодавий воситалар билан жонлантиришга бўлган уринишлар кўзга ташланади. Натижада ранг-баранг бадиий тузилмаларнинг ўзаро “туташиши” содир бўлади. Ушбу фестиваллар жонли театр жараёнининг кўзгусига айланди.

Фестивалда тажриба ва дастурлари хилма-хил бўлган турли-туман театрлар мавзу, жанр ва услубий жиҳатдан ранг-баранг спектакллар кўрсатишди. Жамоалар жаҳон ва миллий мумтоз асарлар билан бир қаторда, замонавий пьесаларга ҳам мурожаат қилишди. Бу ерда турли авлод режиссёрларининг ҳам анъанавий, ҳам экспериментал спектакллари намойиш қилинди, улар саҳна санъати ривожидаги икки йўналишни белгилаб беришди; ўйин-театри, томоша, хатти-ҳаракат театри ва рамзий-театр, одамзод ва унинг курраи заминдаги ўрни хусусида фалсафий мушоҳада.

Бу фестиваллар ўзаро маданий алоқалар жараёнининг ҳар томонлама самарали эканлигини тасдиқлади. Минтақа мамлакатлари саҳна тажрибаларини қўллаш – репертуарнинг, ифодавий саҳна воситаларининг, қизғин режиссёрлик изланишларининг, ижрочилик маҳоратининг кенгайиб, бойиб боришига ижобий таъсир кўрсатди. Ушбу фестивалларда Ҳамзанинг “Майсаранинг иши” (реж. Б.Йўлдошев), Ш.Бошбековнинг “Темир хотин” (реж. О.Салимов), “Номаълум Ҳамза” (реж. А.Абдуназаров) спектакллари юқори ўринларга сазовор бўлганлигини ҳам алоҳида таъкидлаш лозим.

1993 йилнинг октябрь ойида Тошкент шаҳрида ЮНЕСКО билан ҳамкорликда “Театр: Шарқ-Ғарб” биринчи халқаро театр фестивали бўлиб ўтди. Ушбу фестиваль Ўзбекистон мустақиллиги эълон қилингандан кейинги дастлабки энг йирик маданий тадбир бўлди, десак муболаға эмас. Ўтмишда шу каби тадбирларни ўтказишда талаб қилинадиган мафкуравий бўёқлардан мутлақо холи бўлган ушбу театр форуми, бир томондан миллий маънавий қадриятларни тиклашга, иккинчи томондан жаҳоннинг илғор маданий жараёнларини эътироф этишга қаратилган чинакам оқилона маданий сиёсатни намойиш қилди. Ўзбекистон Президенти И.Каримов фестиваль қатнашчиларига табрик хатида жумладан шундай дейди: “Сизнинг фестивалингиз турли минтақалар маданиятининг энг яхши ютуқлари намойиши ҳисобланади, у инсонларни маънавий покланишга, эзгуликнинг тантанасига ва янги ижодий парвозларга даъват қилади, деб умид қиламан ”.

Фестиваль турли жанр ва услубий йўналишларга эга бўлган театрларнинг кўригига айланди. Ўн саккизта мамлакатдан келган иштирокчилар томошабинларга 23 та спектакль тақдим этди. Фестиваль географияси Япониядан Швециягача, Гонконгдан Лондонгача бўлган мамлакатларни қамраб олди. Дастурдан анъанавий маиший театрлар билан экспериментал театрлар, опера билан қўғирчоқ, ёшлар театрлари билан академик театрлар ёнма-ён жой олди. Шунингдек, Ўзбекистон театрларининг спектаклларидан иборат алоҳида кенг кўламли маданий дастур ҳам тузилди. Фестиваль спектакллари саҳнавий шакл, ифода воситалари, миллий-маданий анъаналар ва жаҳон театрлари тажрибаларидан кенг миқёсда фойдаланиш соҳасида атрофлича мушоҳада юритишга туртки берди. Айни пайтда, фестиваль саҳнавий кўптиллилик самара берганлигини, иштирокчилар ва томошабинларни бир-биридан ажратиб, яккалаб қўймаганлигини намойиш қилди.

Фестивалда Туркманистон ёш томошабинлар театри “Аждодлар нидоси” спектаклини кўрсатди. Саҳналаштирувчи режиссёр А.Хў­жақулиев немис ёзувчиси Томасс Манн романининг сюжет чизиғини XVIII аср туркман мумтоз шоири Андалиб достонига пайванд қилади.

Панжоблик Чандигарха ҳинд театр труппаси олиб келган “Нага Мандла” спектакли мозийга юз тутган Шарқ анъанавий театри синкретик тамойилларининг яшовчанлигини тасдиқлади. Сўз ва мусиқа, рақс ва плас­тика, маънодор хатти-ҳаракат ва имо-ишоралар тилининг ғаройиб ритм ва мелодиялардан иборат таъсирчан гармониясида кундалик ҳаёт, афсона, борлиқ ва иллюзия бир-бирига қоришиб кетган воқеа ҳосил бўлади.

Ўзбек режиссёри Б.Йўлдошевнинг Навоий достони асосида саҳ­налаштирган, Искандар Зулқарнайн ҳаётидан ҳикоя қилувчи “Искандар” спектакли зўр қизиқиш билан кутиб олинди.

Бишкек ёшлар театрининг япон драматурги Д.Киносита пьесаси асосида режиссёр В. Пази саҳналаштирган “Турна пати” спектакли очкўзликнинг қурбони бўлган севги ҳақида ҳикоя қилади. Режиссёр япон эстетикасининг тагмаъноли поэтик оламини чуқур ҳис қилган ҳолда уни нафис моҳирлик билан саҳнага олиб киради.

Англиялик “Трестл компания” театри ҳамда Қозоғистоннинг Талгар ниқоб ва марионеткалар театрлари спектаклларида нафақат ифодавий воситалардаги фарқлар, балки театр тилининг муштарак хусусиятлари ҳам кўзга ташланади. Англияликлар спектаклида рассом ва актёрлар ўз қўллари билан тайёрлаган ниқобдан бошлаб, хурсандчилик ғам-қайғу билан алмашиниб турадиган, воқеа-ҳодисалар одамларнинг бир-бирларига бўлган муносабатлари тўғрисида мушоҳадаги ундайдиган томошанинг ўзигача – ҳамма нарса ғайриоддий, ўзгача кўринади. Буни қарангки, бир оғиз ҳам сўз айтмай, ўз ниқоблари орқали, кулиб, ҳазиллашиб, жўн усул билан ҳам биз ҳақимиздаги кўнгил тубида яширин гапларни изхор қилиш мумкин экан; биз киммиз, қандаймиз – яхшими, ёмонми, ёқимтойми, ёвузми, кулгили ёки баджаҳлми? Спектакль персонажлари ҳар доим ҳам ёқимтой эмас, бироқ улар ҳамиша бизнинг зиддиятли, мураккаб дунёмизнинг заррачаларини орқалаб юришади.

Фестивалда намойиш этилган спектакллар моҳиятан икки гуруҳга – тажриба-эксперимент шаклидаги изланишлар ҳамда муайян анъанавий руҳдаги спектаклларга ажралиб қолди. Я.Купала номидаги Белорус театрининг “Яширин мактублар” (Ф.Достоевский), Ғалиасқар Камол номидаги татар театрининг “Нур сочса-да, иситмайди” (А.Островский), Моссовет театрининг “Олтин кўлда” (Э.Томпсон) сингари академик услубдаги спектакллари саҳна санъатида сўз ва профессионал актёрлик маҳоратининг муҳим жиҳатларини кўрсатди.

Ноанъанавий йўналишда “Резолю” (Гонконг) театрининг “Баланд иморатнинг икки хизматчиси” (П.Хандк), “Пандора стейдж” (Финляндия) театрининг “Марварид таққан аёл” (К.Хурмеринт) “Сукунат” (Япония-Германия) театрининг “Қум” (Ш.Ото) спектакллари намойиш этилди. “Тембр” (Франция, Россия) театрининг “Уч опа-сингил” (А.Чехов), Саҳна санъати институтининг (Италия, Швеция) “Халқ” спектакллари эса ифодавий нутқ оҳанги бўйича тажриба йўналишида тақдим этилди.

Ўтган асрнинг 90-йиллари давомида ҳамда XXI асрнинг дастлабки ўнйиллигида ўзбек театр санъатининг дунё саҳна майдонлари бўйлаб интеграциялашув жараёни кучайди. Етакчи театрларимизнинг хорижий мамлакатларга гастроллари, Италия, АҚШ, Германия, Исроил сингари мамлакатлардан таклиф этилган режиссёрлар томонидан саҳналаштирилган спектакллар бунга мисол бўла олади.

Анъанавий қолиплардан халос бўлиш, янги саҳнавий ифода воситаларини излаб топишга астойдил интилиш Ўзбек драма театрида америкалик режиссёр Давид Каплан саҳналаштирган Шекспирнинг “Қирол Лир” спектаклида яққол кўзга ташланади. Саҳналаштирувчи (саҳна безатувчиси ҳам унинг ўзи) воқеаларни мавҳум Альбион соҳилларидан Шарққа кўчиради. Шарқона услуб оҳанглари рассом З.Носирова тайёрлаган саҳна анжомлари ва либосларда моҳирона акс этган.

Бироқ Шарққа мослаштириш режиссёрнинг асосий мақсади эмас деб ўйлаймиз. Бу воқеа ва қаҳрамонларни томошабинларга яқин­лаштиришнинг шунчаки шакли, холос. Давид Каплан инсон масъулияти моҳиятини англашга калит қидиради, ҳаёт лаззатларидан онгли равишда воз кечишни асослайди. Ўз ихтиёри билан дунёдан воз кечиш, олий ҳақиқатни англашга интилиш. Шундай ёндашувнинг мавжудлигини инкор қилиб бўлмайди. Афсуски, зўр бериб, қаттиқ ишлаш, 8–10 соатлаб репетициялар, охир-оқибат, барибир аниқ саҳнавий шакл ва юксак актёрлик ижросини таъминлай олмади.

Б.Йўлдошев Алишер Навоий асари бўйича саҳналаштирган “Искандар” спектакли Францияда намойиш этилиб, катта муваффақият қозонди. Спектаклда Навоий ролини француз актёри Француа Шатто зўр маҳорат билан ижро этди.

Ўзбекистон давлат академик рус драма театрида К.Гольдонининг “Икки бойга бир малай” пьесаси бўйича итальян режиссёри Себастьяно – Мария Сальвато саҳналаштирган “Арлекино” спектакли ҳам самарали ҳамкорлик ютуқларидан бўлди.

Санкт-Петербург шаҳридаги “Балтийский дом” ва Москвадаги Халқаро Чехов фестивалининг доимий иштирокчисига айланган Ўзбекистон Ёшлари театрининг Н.Абдураҳмонов томонидан саҳ­налаштирилган спектакллари томошабинлар томонидан зўр қизиқиш билан кутиб олинди.

Ўзбек Миллий академик драма театри Истамбул шаҳридаги Халқаро фестивалда “Қирмизи олма” (муал. Э.Хушвақтов, реж. М.Абдуллаева) спектакли билан иштирок этди. Шунингдек, Миллий, Муқимий, Қорақалпоғистон, Сурхондарё, Хоразм, Қўқон, Ёш томошабинлар, Ўзбекистон Ёшлари, Республика қўғирчоқ театрлари Қоҳира халқаро театр фестивалида, яна бир қатор театр жамоаларимиз дунёнинг турли минтақаларида ижодий сафарларда бўлиб қайтди. Тошкент шаҳрида ташкил қилинган “Ҳумо” халқаро театр фестивалида эса ҳамдўстлик мамлакатлари ҳамда Германия, Япония, Франция, Исроил театр жамоаларининг спектакллари намойиш этилди.

Бир сўз билан айтганда, ҳар қандай театр маданияти бошқа миллий-маданий гуруҳлар ва минтақалар маданиятларининг ўзаро таъсиридан холи бўлолмайди. Зеро, бу маданият марказлари, ижодкорлар ва маданият истеъмолчилари ўртасидаги ўзаро амалий ва информацион алоқалар жараёнининг юзага келишига, шунингдек, турли маданий анъаналар, маданиятнинг миллий шакллари, маданий мерослар, янги маданий ютуқлар ўртасидаги мутаносиблик, маданиятлараро тажриба алмашинуви сингари яхлит қадриятлар тизимининг қарор топишига ҳам хизмат қилади. Айни чоғда буни турли маданий қадриятлар ва меъёрларни бирваракайига “текислаб”, бир қолипга солиш деб тушунмаслик даркор. Маданиятлар муштараклиги ҳар бир маданиятнинг эркин ривожланишига, турлича қараш ва урф-одатларга, маданий ҳамкорликнинг ранг-баранг шаклларидан фойдаланишга ҳурмат билан муносабатда бўлишни тақозо қилади.

Рус тилидан Омонулла Ризаев таржимаси

“Жаҳон адабиёти”, 2016 йил, 6-сон

____________________

^[1] Кафе-шантан – ашула ва рақс ижро этиладиган очиқ саҳна.

^[2] “Советский театр” // 1930, № 9-10, 10-б.