1. Vobastalik

Alisher Navoiy merosi shunday buyuk bir xazinaki, undan xalqimiz tarixining eng qadim zamonlardan to XV asr oxirigacha bo‘lgan davriga tegishli deyarli har qanday masalaga oid munosabat, hech bo‘lmasa, muhim bir ma’lumot topasiz.

Xoja Bahouddin Naqshband (1318 – 1389) hayoti va faoliyati, xojagon-naqshbandiya ta’limoti tarixi, g‘oyalari targ‘ibi, bu tariqat vakillari hayoti va faoliyati bo‘yicha turkiy tilda ulug‘ o‘zbek shoiri, mutafakkiri Alisher Navoiy asarlaridan ko‘ra boyroq va mukammalroq boshqa biron manba yo‘q. Shuning uchun Naqshband va Navoiy masalasi faqat adabiyotshunoslikkina emas, amalda dinshunoslik, tasavvufshunoslik, falsafashunoslik, tarixshunoslik, ma’naviyatshunoslik, mafkurashunoslik va fanning yana ko‘plab sohalari izchil shug‘ullanishi lozim bo‘lgan mavzu hisoblanadi. Binobarin, hozirgacha bu borada bir qadar ilmiy ishlar dunyoga keldi va ilgari yaratilgan kitoblar chop etildi.

Navoiy asarlarida Xoja Bahouddin Naqshband ta’rifi masalasini yoritish uchun, avvalo, ulug‘ mutafakkir merosida ana shu buyuk avliyoga, umuman, naqshbandiya tariqatiga munosabat, shuningdek, shoir ijodida naqshbandiya ta’limoti g‘oyalari targ‘ibining ko‘rinishlari va yo‘nalishlarini aniqlab olish lozim.

Masalaga shu jihatdan yondashsak, quyidagi manzara namoyon bo‘ladi:

1. Xoja Bahouddin Naqshband hayoti va faoliyatini yoritish (“Naso­yim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat”).
2. Xojagon – naqshbandiya tariqati vakillari hayoti va faoliyatini yoritish (“Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat”, “Xamsat ul-mutahayyirin”, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Holoti Pahlavon Muhammad”, “Majolis un-nafois”, “Siroj ul-muslimin”, “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Tarixi anbiyo va hukamo”, “Arba’in”).
3. Naqshband va naqshbandiylar badiiy timsollarini yaratish (“Hayrat ul-abror”, “Lison ut-tayr”).
4. Badiiy asarlarda naqshbandiya ta’limoti g‘oyalarini targ‘ib etish (“Xazoyin ul-maoniy”, “Devoni Foniy”, “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ayi sayyor”, “Saddi Iskandariy”, “Lison ut-tayr”, “Mahbub ul-qulub”, “Siroj ul-muslimin”).

Bu yo‘nalishlarning har biri alohida-alohida tadqiqotga mavzu bo‘lgulik darajada katta qamrovga ega. Ammo ilmimizda hali masala aynan shu tarzda qo‘yilib, kompleks ravishda izchil o‘rganilganicha yo‘q. Bu yo‘nalishlar yuzasidan qarashlarimiz ham muntazam ravishda o‘zgarib, rivojlanib, takomillashib boryapti. Shuning uchun ham davrlar o‘tgani sayin ulug‘ avliyo Naqshband bilan dohiy shoir Navoiyni o‘zaro bog‘lab turgan talay rishtalarni izchil va teran o‘rganishga ehtiyoj kuchaygandan-kuchayib boraveradi. Chunki tasavvuf tarixida naqshbandiya eng so‘nggi mukammal tariqat ekani, Navoiy merosi milliy ma’naviyatimizning yuksak cho‘qqisi hisoblanishi, uning asarlarida bu tariqat muallifning asl e’tiqodi, mafkurasi yanglig‘ namoyon bo‘lgani inobatga olinsa, bu xususda so‘z yuritishning ahamiyati o‘z-o‘zidan ayonlashadi.

Shu tariqa hayot bilan falsafaning, falsafa bilan tasavvufning, tasavvuf bilan adabiyotning, adabiyot bilan g‘oyaning, g‘oya bilan so‘zning bir-biriga chambarchas aloqasi ochila boradi. Eng muhimi, shu asosda biz Naqshband bilan Navoiyning bashariyat shuuriy xazinasiga buyuk hissa bo‘lib qo‘shilgan durdona fikru g‘oyalaridan bugunimiz uchun bevosita kerak bo‘ladigan muhim jihatlarni ham topamiz.

 

2. Komillar komili

Odam Ato nasli orasi­dan Naqshbanddek komil insonlarning yetishib chiqqani – nainki bir xalq, balki butun bashariyatning buyuk baxti, mislsiz boyligi. Tasavvuf aqidasiga ko‘ra: “…Jumla mavjudot odamzodga shuning uchun sajda qiladiki, odamlar orasida komil inson (!) bor. Bas, jumla odamzod komil inson tufayli (sharafli)dir. Mavjudot ichra komil insondan ko‘ra ulug‘roq va donoroq narsa yo‘q, chunki komil inson eng pastdan eng yuqorigacha martabalardagi mavjudotlarning xulosasi (!) va qaymog‘idir (!) va farishtalar, ruhoniy mavjudotlar va arshu kursi, samovotu kavokib – hammasi komil inson xizmatidadirlar va hamisha komil inson tegrasini tavof qilurlar va komil inson ilm mazharidir (ko‘rinishidir. Bu va boshqa iqtiboslarda qavs ichida keltirilgan izohlar bizniki – S.O.), komil inson ilohiy zot (ya’ni Xudo) sifatlarining ham mazharidir”.

Albatta, komil inson deyilganda, birinchi navbatda, Muhammad ­(s.­a.v.), so‘ng esa avliyo zotlar tushuniladi. Navoiy ham, tabiiyki, ana shu aqidada edi. U so‘fiylar duosi ijobat bo‘lishiga qat’iy ishongan. Masalan, “Majolis un-nafois” tazkirasida Mavlono Lutfiy haqida: “Bu faqir (ya’ni o‘zini ko‘zda tutyapti) borasida ko‘p fotihalar o‘qubtur. Umid ulkim, chun darvish (!) kishi erdi, ba’zi mustajob bo‘lmish bo‘lg‘ay”, – deydi. Demak, Lutfiyning aynan darvish, ya’ni so‘fiy kishi ekani uchun uning Navoiy borasidagi ayrim duolari ijobat bo‘lgan bo‘lishi mumkin.

Qadimgilar bilmay aytmaganki:

Mardoni Xudo Xudo naboshand,
Lekin zi Xudo judo naboshand.

Ma’nosi: (Xudodan judo emas.)
Avliyo Xudo emas.)

Chindan ham, “mardoni Xudo”, ya’ni avliyo zotlar Xudo emas, lekin ular Xudodan judo ham emaslar.

 

3. “Uvaysiylik” nima?

Xalqda: “Xudo – yor, pirlar – madadkor bo‘lsin!” – degan duo bor. Shuning o‘ziyoq bizda uzoq yillar zararli ta’limot sifatida nohaq qoralanib kelgan tasavvufning milliy hayotimizga naqadar chuqur kirib borib, uning ezgu g‘oyalari qon-qonimizga singib ketganidan dalolat beradi. Tasavvuf nafaqat hayot bo‘lgan shayxlarning nafasini, hatto ko‘p ilgarilar o‘tib kelgan ulug‘ avliyolarning ruhini ham tan oladi.

Inson ko‘nglini, aniqrog‘i, ruhini kamol toptirishning, kim biladi, deysiz, ehtimolki, bashariyat tarixidagi eng oliy darajasiga yetgan ana shu tasavvuf ta’limotining qat’iy qoidasiga ko‘ra, solik, ya’ni so‘fiy, albatta, bir pirning etagini tutib, unga murid tushishi – shart. Ammo shunday istisno hollar ham bo‘ladiki, qay bir so‘fiyni ilgari zamonlar olamdan o‘tib ketgan biror mashhur shayxning ruhi kelib tarbiyalaydi. Bundaylar u v a y s i y deyilgan.

Rivoyat qilishlaricha, Muhammad alayhi-s-salom olamdan o‘tar paytlarida sahobalar, ya’ni atroflaridagi suhbatlariga musharraf bo‘lgan zotlar u azizdan eski xirqalari, ya’ni to‘nlarini kimga berish lozimligini so‘rashibdi. Navoiy so‘zlari bilan aytilsa, ul zoti sharif (s.a.v.): “Debturlarki: “Uvays Qaraniyg‘a bersunlar va desunlarki, mening ummatimni duo qilsun”.^[1]

Yamanning Qaran degan yeridan bo‘lgan bu tuyaboqar Uhud tog‘idagi urushda payg‘ambarimiz(s.a.v.)ning muborak tishlari singanini eshitib, urib-urib o‘zining o‘ttiz ikki tishini sindirgan edi. Ammo Muhammad alayhi-s-salom bilan Qaraniy hech qachon yuzma-yuz ko‘rishmagan edi. Shunday bo‘lsa ham, Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat…”ida qayd etilishicha, Rasulilloh (s.a.v.) uni: “Ma’ni va ruhoniyat yuzidin tarbiyat qilib erdilar. Bu jihatdin har kishiningki, bu toifadin (ya’ni shayxlardan) zohir yuzidin (ya’ni bevosita hayotda tarbiya qilgan) piri ma’lum bo‘lmasa va mashoyixlaridin birining ruhi (!) oni tarbiyat qilg‘an bo‘lsa, oni “uvaysiy” derlar” (75).

Demak, “uvaysiy” degan tasavvufiy atama ana shu Uvays Qaraniyning ismidan olingan. Uvays Qaraniyning o‘zi esa musulmon olamida, xususan, adabiyotda juda mashhur edi. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat…”da ta’riflagan birinchi shayx ham – shu.

Uvaysiylik haqidagi tasavvurni yanada oydinlashtirish maqsadida shuni eslatish kerakki, mashhur shoiramiz – Jahonotin Uvaysiy taxallusining ma’nosi ham xuddi ana shu tushunchadan olingan. Kim biladi, balki, uni ham qadim mashoyixlarimizdan birining ruhi kelib tarbiya qilgandir, hech bo‘lmaganda, Uvaysiyning o‘zi shuni orzulagandir. Birgina dalil: shoiraning “Uvaysiyman” radifli g‘azali shunday tugallanadi:

Vaysi(y) beriyozat deb sahl tut­ma, ey orif,­

Ishq aro nihon dardi bedavo Uvaysiyman.^[2]

 Birinchidan, “Vaysi(y)” – vazn taqozosiga ko‘ra, “Uvaysiy” so‘zining shartli ravishda qisqargan shakli, uni zinhor-bazinhor “vaysamoq” ma’nosiga aloqador so‘z deb tushunmaslik kerak. Ikkinchidan, tasavvufda solik pirning yo‘l-yo‘riqlariga bevosita amal qila borib, ruhni kamolga yetkazish uchun istilohda “riyozat” deb ataladigan maxsus qiyinchiliklar bosqichini bosib o‘tishi kerak. Bu – pirsiz amalga oshishi mumkin bo‘lmagan bir mushkul mashg‘ulot. Ayni matnda so‘zni bir yo‘la ham lug‘aviy va ham taxallusiy ma’noda qo‘llashdek badiiy san’at “ittifoq” deyiladi. Shoira orif, ya’ni so‘fiyga: “Riyozatsiz, deb menga ta’na qilma, men – uvaysiyman, ya’ni meni shayxlardan birining ruhi (o‘zi emas!) tarbiyalagan!” – deb pisanda qilayotibdi.

 

4. Ne-ne pirlar etagini tutib…

Ba’zi so‘fiylar bir necha pirning tarbiyasini olgan. Masalan, Naqshbandning ham pirlari ko‘p bo‘lgan. Navoiyda keltirilishicha: “Alarg‘a qabul nazari Xoja Muhammad Bobo Samosiydindur va odobi tariqat ta’limi zohir yuzidin Amir Sayyid Kuloldindur, andoqki, der ermishlar. Ammo haqiqat yuzidin alar uvaysiydurlar (ta’kid bizniki) va tarbiyat hazrati Xoja Abdulxoliq G‘ijdivoniy ruhidin (!) topibdurlar” (130).

Xoja Bahouddin tug‘ilmaslaridan burun Xoja Muhammad Bobo Samosiy buyuk bir shaxs dunyoga kelayotganini ona qornidagi bolaning hididan sezadilar: “…Xoja Bahouddin hazratlarig‘a alardin (Samosiydan) qabul farzandlig‘qa voqe’ bo‘lubtur va alardurlarki, Qasri hinduvon (ya’ni Bahouddin tug‘ilgan qishloq) o‘tarda der ermishlarki: “Bu tufrog‘din bir er isi keladur, bo‘lg‘ayki, Qasri hinduvon Qasri orifon bo‘lg‘ay”. To bir kunki, Sayyid Kulol manzilidinki, alarning xulafosidindur, Qasri orifon sori mutavajjih (borayotgan) erdilar, dedilarki: “Ul er isiki, bizning dimog‘imizda yetar erdi, ortuqroq bo‘lubtur, hamonki, ul er mutavallid bo‘lubtur” (tug‘ilibdi). Chun nuzul qilibturlar (mehmonlikka boribdilar), hazrati Xoja Bahouddin valodatidin (tug‘ilganidan) uch kun (o‘tgan) ekandur, alarning jaddi (ya’ni Bahouddinning bobolari) bar muomala alarning (Samosiyning) ko‘ksig‘a qo‘yub, alarni (Bahouddinni) ixlos va niyoz bila Xoja Muhammad Bobo nazarig‘a kelturubtur. Xoja Muhammad Bobo dedilarki: “Ul bizing farzandimizdur va biz ani qabul qilduq”. Va ashob sori boqib, debturlarki: “Bu ul erdurki, bizga aning isi kelib erdi, ro‘zgor (hayot)ning muqtadosi (yo‘lboshchisi) bo‘lg‘ay”. Va Amir Sayyid Kulolg‘a buyur: “Farzandim Bahouddin haqida tarbiyatu shafqatni darig‘ tutmag‘aysen va senga bihil qilmag‘aymen (kechirmayman), agar taqsir (xato, qusur) qilsang”. Amir dedikim: “Er bo‘lmag‘aymen, agar Xoja vasiyatig‘a taqsir qilsam” (126).^[3]

Demak, Naqshbandga Samosiy – “qabul nazari” yuzasidan, Amir Kulol esa zohiriy tarafdan, ya’ni tariqatga o‘rgatgani jihatidan – pir. Ammo Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy u kishiga haqiqat yuzasidan, ya’ni r u h i k ye l i b t a r b i ya l a g a n i tarafidan, ta’bir joiz bo‘lsa, b o t i ­n­ y­­ pir.

Xo‘sh, ikki asr oldin yashagan, milodiy 1179 yili vafot etib ketgan Abdulxoliq G‘ijduvoniyning ruhlari qanday yo‘l bilan Xoja Bahouddinga tarbiya bergan?

Navoiyda aytilishicha, yoshlik chog‘larida Bahouddin bir kechasi chiqib, Buxoroning uch mozoriga boradilar. Har mozorda yog‘i to‘la, piltasi yog‘i ichiga solib qo‘yilgan chiroq ko‘radilar. Faqat yaxshiroq yonib, tuzukroq yoritishi uchun o‘sha piltalarni harakatga keltirish kerak ekan. Uchinchi muqaddas mozorda qiblaga qarab o‘tirgan paytlarida u tarafda devor yorilib, ajib bir manzara namoyon bo‘libdi. Voqeaning bu yog‘ini “Nasoyim ul-muhabbat…”dagi Bahouddinning o‘z so‘zlari bilan aytgan ma’qulroq: “Qibla devori shaq bo‘ldi (ajraldi, ochildi) va bir ulug‘ taxt paydo bo‘ldi va yashil parda ul taxt oldig‘a tortilg‘an va tegrasida jamoate va Xoja Muhammad Boboni alar orasida tanidim. Bildimki, ul xayl (to‘p, jamoa) g‘oyiblardindurlar (vafot etgan, ammo u dunyoda ruhi tirik kishilardandirlar). Oralaridin birov menga ayttiki: “Taxti Abdulxoliq (G‘ijduvoniy)dur va ul jamoat alarning xulafosi (o‘rinbosarlari) dindurlar”. Va birin-birin alarning otin atadi va Xoja Muhammad Bobog‘a yetganda dediki: “Alarni xud hayotlari chog‘ida ko‘rubsen va sening piringdurlar va senga bir bo‘rk (bosh kiyimi) beribdurlar va karomat qilibdurlarki, nozil bo‘lg‘an balo sening barakatingdan daf’ bo‘lg‘ay”. Andin so‘ngra ul jamoat ayttilarki: “Quloq tut va yaxshi eshitki, ulug‘ Xoja hazratlari sanga so‘zlar aytg‘usidurlarki, Haq subhonahu va taolo yo‘li sulukida sanga andin chora yo‘qdur”. Ul jamoatdin iltimos qildimki: “Hazrati Xojag‘a salom qilay va muborak diydorlarig‘a musharraf bo‘lay”. Pardani illayidin oldilar. Pire ko‘rdim nuroniy. Salom qildim. Javob berdilar va so‘zlarki, suluk mabda’ida (boshida) va oxirida kerakliktur, menga bayon qildilar va dedilarki: “Ul charog‘larki, ul kayfiyat bila sanga ko‘rguzdilar, ishorat va bashoratdur sanga bu yo‘l qobiliyat va iste’dodidin. Ammo iste’dod fatilasin (ya’ni mozorlarda ko‘ringan chiroqlardagi kabi piltasini) harakatg‘a kelturmak kerak, to yorug‘ay va asror (sirlar) zuhur qilg‘ay (ko‘ringay)”. Va yana buyurdilar va mubolag‘a qildilarki: “Borcha ahvolga qadamni amru nahy jodasig‘a (buyurilgan va man’ etilgan ishlar yo‘liga) qo‘yg‘il va azimat bila amal qil va sunnatni bajo kelturgil va ruxsatlar va bid’atlardin yiroq bo‘l va Mustafo (s.a.v.) ahodisini (Muhammad alayhissalom hadislarini) o‘zungga peshvo qil…” (131).

Hazrati Naqshbandning o‘zlari-ku uvaysiy edilar. Ammo olamdan o‘tganlaridan keyin u azizning ruhlari kelib kimsan – hazrati maxdum Abdurahmon Jomiyga tarbiya bergan. Navoiy piri va ustozi haqida shunday deb yozadi: “Zohir yuzidin o‘zlarin qutb ul-muhaqqiqin (Xudoni – Haqni izlovchilar qutbi) va g‘avs us-solikin (soliklar madodkori) Mavlono Sa’d ul-millati va-d-din (millatu dinning baxti) il-Koshg‘ariy muridi ko‘rguzurlar erdi, ammo, hamonki, uvaysiy (!) erdilar va Xoja Bahouddin Naqshband ruhoniyatidin tarbiyat topib erdilar” (185).

Naqshbandning qabuliy pirlari Muhammad Bobo Samosiy, zohiriy pirlari Amir Sayyid Kulol va botiniy^[4] pirlari Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy ekanini bilib oldik. Biroq bu zoti sharif bevosita yassaviya tariqati shayxlariga ham murid tushganlar. Hatto, ingliz tasavvufshunos olimi J.S. Trimingem Ahmad Yassaviy shajarasini sanaganda Bahouddin Naqshband nomlarini silsilada Xalil Otaning muridi sifatida ko‘rsatadi.^[5] Chindan ham, Bahouddin Naqshband yassaviy shayxlardan Xalil Ota xizmatida ham bo‘lganlar.

Navoiyning dalolat berishicha, Naqshband hazratlari bir kecha Hakim Ota, ya’ni milodiy 1186 yili vafot etgan so‘fiy va shoir Sulaymon Boqirg‘oniyni tushlarida ko‘radilar. Ul zot Bahouddinni bir darvesh ixtiyoriga topshiradilar. Bahouddin bu tushlarini ona tarafdan bibilariga aytsalar, u kishi: “Ey farzand, senga turk mashoyixi (yassaviya tariqati shayxlari)din nasibe bo‘lg‘usidur” (129), – deydilar. Bahouddinning ko‘ngillari o‘sha tushlarida ko‘rgan darveshni ko‘p tusaydi. Bir kuni Buxoro bozorida o‘sha tushlarida ko‘rganlari darveshni uchratib, taniydilar va u bilan tanishadilar. Oti Xalil ekan. O‘sha kuni bozorda u bilan yaxshiroq gaplasha olmaydilar. Oqshom uylariga odam kelib, Xalil chaqirtirayotganini aytadi. Kuz mahali ekan. Bahouddin bir oz meva (?) olib, o‘sha darveshning huzuriga boradilar. Unga tushda ko‘rganlarini aytmoqchi bo‘lib turganlarida Xalil: “Ulcha sening xotiringdadur, bizga ayondur. Bayon qilmoq hojat emas” (130), – deydi. Chunki ko‘p shayxlarga birovning ko‘nglidagi gapni aytmasidan ham uqib olish qobiliyati berilgan bo‘ladi.

Shu tariqa Bahouddin olti yil Xalil Otaning xizmatini qilib, uning tasavvuf yo‘lidagi suhbatlaridan bahra topadilar. Keyinroq Xalil Ota Movarounnahr mamlakatiga podshohlik ham qiladi. Bahouddin u kishining podshohlik davrida ham yana olti yil xizmatda bo‘lib, shayx tarbiyatini oladilar. Pir va murid xoli qolganlarida tasavvufdan suhbat qurar, ko‘pchilik ichida esa ular shoh va mulozim kabi muomalada bo‘laverar edilar. Bu haqda Bahouddinning o‘zlari: “Xaloda (xoli qolganda) xos suhbatining mahrami erdim va maloda (ko‘pchilik orasida) saltanat odobin rioyat qilur erdim” (130), – deydilar.

Bahouddin Naqshband yosh paytlari yana bir yassaviy pir – Qusam Shayxdan ham ta’lim olganlar.

Bir kuni Amir Sayyid Kulol shogirdlarini yonlariga chaqirib, shunday dedilar: “…Ey farzand Bahouddin! Xoja Muhammad Bobo nafasi vasiyatin sizning borangizda ba joy kelturdum…” Dedilarki: “Har ne tarbiyat bobida bormen, sening haqingda ko‘rguzubmen. Sen farzand Bahouddin bobida ko‘rgizgil”. Andoq qildim” (128). Keyin o‘z ko‘ksilariga ishorat qilib: “…Bu emchakni sizning uchun quruttum va sizing ruhoniyatingiz qushi bashariyat bayzasidin (tuxumidan) chiqdi. Ammo sizing himmatingiz shahbozi (ov qushi) balandparvoz tushubtur. Emdi ijozattur. Har yerda matlubdin (talabdan) ise (biron hid) dimog‘ingizga yetsa, tilang va talabda o‘z himmatingiz mujibi (sababi) bila taqsir (qusur) qilmang” (128).

Demak, Amir Sayyid Kulol o‘zlaridagi bor bilimni shogirdlariga berib bo‘lgan, ammo shogirdning iste’dodi juda baland va unda bundan ham yuqoriroq darajalarda ta’lim olish ishtiyoqi kuchli edi. Bahouddin pirlarining ana shu gaplariga amal qilib, ilm istabon yassaviya tariqati shayxlarining mashhurlaridan bo‘lmish Qusam Shayx oldilariga – Naxshab, ya’ni hozirgi Qarshiga bordilar. Navoiy keltirgani ma’lumotga ko‘ra, Bahouddinning Qusam Shayx bilan uchrashuvlari juda qiziq kechgan.

…Darveshlar davrasi. To‘rda pir, ya’ni Qusam Shayx o‘tiribdi. Qovun yeyilyapti. Shayx oldiga bir notanish shogird salom berib kiradi, ta’zim bajo aylab kirib kelgan bolaning qadrini yerga urgandek, shayx hozirgina yeb bo‘lgani qovun tilimining po‘chog‘ini uning oldiga otadi. Yigit hech ikkilanmay po‘choqni olib, chaynay boshladi. Chaynay-chaynay, batamom yeb qo‘ydi. Shayx hech narsani sezmagandek, yana bir tilim qovunni paqqos tushirib, po‘chog‘ini mehmon yigitning oldiga irg‘itadi. Yana o‘sha ahvol: yigit po‘choqning bunisini ham yeb qo‘ydi. Shayx tashlagan uchinchi po‘choq ham bemalol hazm qilindi.

Xo‘sh, nima gap o‘zi? Nahotki, kimsan – Xoja Ahmad Yassaviy xonadonidan bo‘lgan zamonasining mashhur shayxi mehmon yigitga nisbatan shunchalar bepisandlik bilan munosabatda bo‘lsa?!

Navoiy voqeaning o‘zinigina bayon qiladi, uni sharhlab o‘tirmaydi. Chunki tasavvufdan boxabar o‘sha davr kishilari uchun ishoraning o‘ziyoq yetarli edi. Biroq biz uchun so‘zu suxansiz – qovun po‘chog‘i “til”i bilan gaplashilgan bu “suhbat” sharhga juda-juda muhtoj.

Qusam Shayx gap-so‘zsiz ham yosh yigitning bu yerga ilm istab kelganini biladi. Xo‘sh, qani, shogird butun izmini ustozga topshirishga tayyormi-yo‘qmi? Qolaversa, ilm olish mahali pirdan juda og‘ir, inson g‘ururiga tegadigan vazifalar topshirilsa, uni ham bajarishni ko‘ngliga tugib kelganmi bu yigit yo bu bir shunchaki hoyu havasmi? Bunday o‘ta muhim va nozik savollarni so‘z bilan ifodalashga hech bir hojat yo‘q. Negaki, so‘fiylik, avvalo, kishi ko‘nglini anglash ekan, ko‘ngilni haddi a’losida soflagan, ya’niki takomilga yetkargan komil insonlar uchun gap-so‘zsiz ham bir-birlarini anglashlari tabiiy hol-ku. Demak, Qusam Shayxni shogirdlik istab kelgan yigitning ana shu jihatdan qay darajaga yetgani, ya’ni uning fahmu farosatini ham imtihon qilish tuyg‘usi chulg‘agani rost.

Shu nuqtai nazardan qaralsa, Qusam Shayx uch bor Bahouddinning oldiga po‘choq tashlash bilan bo‘lg‘usi shogirdni obdon sinab oldi. Navoiy matnidagi “g‘oyati talab haroratidin” degan kalimalarda gap ko‘p. Po‘choqni yeyish bilan Bahouddin: “Men Sizning oldingizga ilm istab keldim, bu yo‘lda nimaiki mashaqqat chekishga to‘g‘ri kelsa, men bunga tayyorman”, – demoqchi bo‘ldi.

Pir kutgan javobini olgan edi. Navoiyda Qusam Shayxning po‘choq tashlashi voqeasi “ikki-uch qatla’” takrorlangani yoziladi. Keling, ozgina mulohazaga erk beraylik-da, shuni uch marta^[6] deb hisoblaylik, chunki Jomiy “Nafahot ul-uns…”da “uch marta” deb, ya’ni aniq qilib yozadi. So‘fiylar shu qadar zehnkor kishilarki, ana shu uch marta po‘choq tashlashning zamirida ham muayyan ma’noyu mazmun bo‘lishi mumkin. Ehtimol, ushbu voqeada ham bir muhim sir yashirindir?

Bilamizki, tasavvufda avval shariat, keyin tariqat va so‘ngra haqiqat bosqichlari mavjud.

Birinchi marta po‘choq tashlanganda pir shogirddan: “Shariatdan ilming bormi?” – deb so‘ragan bo‘lsa, ajab emas. Po‘choqni yeb qo‘yish bilan shogird: “Bor. Lekin Sizdan yana ta’lim olishga mushtoqman!” – degandir.

Ikkinchi bor kelib tushgan po‘choq: “Tariqatdan xabardorliging qalay?!” – degan savol edi, balki. “Bexabar emasman. Ammo Sizning tarbiyangizga muntazir bo‘lib keldim!” – degan javob edi, ehtimol, ikkinchi po‘choqni yeb qo‘yish.

Uchinchi daf’a tashlangan po‘choq: “Haqiqat ilmini bilasanmi?” – degan so‘roq bo‘lishi mumkin. “Bilaman, – demoqchi, shekilli, shogird uchinchi po‘choqni yeyish bilan. – Biroq Sizning ta’limingiz yetmay turibdi!..”

Agar shunday bo‘lsa, pir kutgan javobini olgan edi.

Xo‘sh, bu va’dalar-ku yaxshi-ya. Ammo shogirdning ilm talabi borasidagi bardoshi qandoq ekan? Bunga chiday olarmikan? Axir, tasavvuf uchun sabru chidamning ayricha ahamiyati bor-ku! Binobarin, tojik tasavvufshunosi Muhammadqul Hazratqulovning bu haqdagi fikrlari e’tiborli: “Tasavvuf adabiyotida keltiradilarki, sufiyning iymoni ikki qismdan iborat. Uning avvalgi yarmini sabr va keyingi yarmini shukr tashkil etadi. Sufiylarning e’tiqodiga ko‘ra, har bir farzni oxiriga yetkazish va har bir ma’siyatni tark etish sabrsiz amalga oshmaydi, zero tariqatga kirgan solik boshiga tushgan mushkulliklarning barisini sabru toqat bilan kutib oladi. Sobir shunday kishiki, u haqiqat ma’rifati uchun sabrni bo‘yniga oladi va qiyinchiliklardan shikoyatu e’tiroz qilmaydi. “Tazkirat ul-avliyo” muallifi (yani Farididdin Attor) sabrni so‘fiy hayotining eng yaxshi jihati deb biladi”.^[7]

Endi Bahouddin sabrini sinashning gali kelgan edi.

Po‘choq yeyish voqeasi bo‘lgan mahalda bir xodim kirib, Qusam Shayxga, uch tuyayu to‘rt otni yo‘qotganini bildiradi. Shayx ataylabdan Bahouddinga qarab: “Ani yaxshi tutingiz!” (129) – deydi. Xizmatchilar Bahouddinni o‘g‘ri hisoblab, ustlariga shu darajada tashlanadiki, hatto, Xojaning badanlaridan qon ham chiqadi. Shunda ham miq etmaydilar. Agar u kishi sabrsizlik ko‘rsatib o‘zlariga nisbatan tuhmat qilinayotganini aytganlarida yoki asabiylashib, muridlar bilan talashib ketganlarida, pirning: “Tasavvuf yo‘lidagi darajasi hali juda ham past ekan”, – degan bahosini olgan bo‘lar edilar. Tasavvuf yo‘liga kirgan, Haqqa yetishni orzulagan solik ruhiyatida metindek iroda va o‘ta kuchli chidam bo‘lishi kerak emasmi? Axir, bu dunyoda jiddiyroq bir maqsadga erishmoq uchun ham odam bolasida qanchalar matonat shakllan­g­an bo‘lishi lozim-ku!

Bahouddin ustozning bu imtihonidan ham eson-omon o‘tadilar. Namozshomga borib esa yo‘qolgan uch tuyayu to‘rt ot o‘zi kirib keladi.

Ana shunday jiddiy sinovlar bilan boshlangan Qusam Shayx va Bahouddin Naqshband aro piru murid­lik shu darajaga yetdiki, shogird uch oycha ustoz xizmatida bo‘lib, uning eng sevimli talabasiga aylandi. Oxiri ustoz u kishiga duo berib: “To‘qqiz o‘g‘lum bor. Sen borchadin ulug‘roq va muqaddamroq (ustunroq). …Bu nav’ talabgorlig‘ki, senda ko‘ribmen, toliblardin hech qaysida ko‘rmaymen” (129), – dedi. “To‘qqiz o‘g‘lum” deganda Qusam Shayx farzandlarini ko‘zda tutganmi yo muridlarini – bu ochiq ma’lum emas. Hoynahoy, Shayx Bahouddinni eng ulug‘ shogirdlari qatorida tilga olyapti.

Qusam Shayx har gal Naxshab­dan Buxoroga kelganida unga alohi­da hurmat ko‘rsatar edilar. Qusam Shayx umrining oxirida shu muridi yurti­­da yashadi va Buxoroda vafot etdi. Qab­ri – ­o‘z yurtida.

 

5. Xojalik bilan rost kelmaydigan bandalik

Bunday o‘ylab qaralsa, bu dunyoda o‘zi bor-yo‘g‘i birgina ijtimoiy muammo bor. Qolgan jamiki muammolar – nazarimda, ana shu bosh masalaning bo‘laklari, tarmoqlari yoki oqavalari.

Bu – bosh muammo, nima?

Bu – mehnat va mahsulot taqsimoti, kishilarning ishlashga va, aksincha, mehnat tufayli barpo etilgan boyliklarga egalik qilishga munosabatlari.

Naqshbandiya tariqati jahonning ana shunday eng muhim ijtimoiy muammosi – mehnatga va uning natijasida erishiladigan boylikka munosabat masalasiga nihoyatda jiddiy e’tibor beradi. “Dil – ba yor-u, dast – ba kor!” shiori soliklarning mehnat qilib turib ham tasavvuf bilan mashg‘ul bo‘lishi mumkinligini isbotlaydi va shunga undaydigina emas, hatto, so‘fiyni o‘z mehnati, ya’ni qo‘l kuchi bilan tirikchilik qilishga ham da’vat etadi. Agar har kim o‘z mehnati ila tirikchilik o‘tkazsa, boyliklarga faqat mehnati darajasidagina ega bo‘lishga intilsa, bu dunyoda nohaqlik yuz bermaydi, ijtimoiy adolat tan­ta­na qiladi.

Naqshbandiya yo‘liga kirganlar uchun bu shunchaki bir g‘oya emas edi. Ular shu aqidalariga qat’iy amal qilib yashar edi. Bu tariqat jahon­ning ana shu, eng asosiy deyayotganimiz, ijtimoiy muammosini har kimning o‘zi adolat bilan hal etishiga chorlar ­edi.

Navoiy tazkirasi­da Naqshband­ning o‘zgalar mehna­ti­dan foydalanmasliklari aytila­di: “Derlarki, alarg‘a hargiz qul va dadak (cho‘ri) bo‘lmas ermish. Alardan bu ma’nida so‘rubturlar. Alar debturlarki: “Qachon bu bandalig‘ xojalig‘ bila rost kelur?!” (132).

Demak, agar inson Allohning quli bo‘lsa-yu, u yana qanday qilib birovni o‘ziga qul qilib oladi?

Naqshbandiya xojalikni emas, mehnatkashlikni targ‘ib qilgani jihatidan ham o‘z davri uchun ulkan ijtimoiy hodisa edi va bu hozir uchun ham nihoyatda ahamiyatli. “Qachon bu bandalig‘ xojalig‘ bila rost kelur!” degan so‘zlar –hammaning ham Alloh oldida teng bir banda ekanini targ‘ib qilishdir!

 

6. Janoza oldidan o‘qilgan bayt

Har bir musulmon banda vafot etganidan keyin unga janoza o‘qiladi. Hazrati Naqshbandning bu boradagi bir gaplari – nihoyatda mutaassir. U kishining aytishlaricha, Abu Sa’id Abulxayr degan bir shayxdan: “Sizning janozangiz illayida qaysi oyatni o‘qisunlar?” – deb so‘rabdilar. Shayx shunday javob beribdi: “Oyat o‘qumoq ulug‘ ishdur. Bu baytni o‘qusunlarki: 

Chist az in xo‘btar dar hama ofoq kor,
Ma’nosi: Do‘st rasad – nazdi do‘st, yor – ba nazdiki yor”
(133).

“Do‘st – do‘st yoniga, yor – yor yaqiniga yetsa, butun olamda bundan yaxshiroq yana nima bor?”

Bu yerdagi “do‘st” so‘zi ham, “yor” ham tasavvufiy ma’noga ega. Baytda so‘fiyning Allohga yetishuv orzusi aks etgan. Birinchi bor qo‘llangan “do‘st” va “yor” – so‘fiyni, ya’ni oshiqni, ikkinchi bor qo‘llangan “do‘st” va “yor” Allohni, ya’ni ma’shuqni anglatadi. Albatta, oshiq uchun bu dunyoda ma’shuqqa yetishdan oliyroq baxt bormi?!

Shayx Abu Sa’id Abdulxayrning bu vasiyatini eslagan Xoja Naqshbandning o‘zlari ham janozalari oldidan bayt o‘qishlarini vasiyat qilganlar: “Andin so‘ngra alar debturlarki: “Bizning janozamiz illayi­da bu baytni o‘qusunlarki, bayt:

Muflisonem, omada dar ko‘i tu,
Lavhashalloh, az jamoli ro‘i tu”
(133). 

Mazmuni: “Sening ko‘changda sening yuzing jamolidan “Alloh yi­­roq etmasin” deb yurgan gadolarmiz”.

“Sen” deyilganda, shubha­siz, Alloh nazarda tutilgan.

Bu ma’lumot tasavvuf vakillarining hayoti she’riyat bilan naqadar chambarchas bog‘lanib ketganidan dalolat beradi.

 

7. Mohiyat

Islom ta’limoti Navoiy uchun bir bepoyon dengiz bo‘lsa, tasavvuf suvini ana shu dengizga quyadigan bir daryo yanglig‘ edi. Naqshbandiya tariqatini esa ana shu daryoning eng katta irmog‘iga o‘xshatish mumkin. Ulug‘ shoir islom ta’limoti dengiziga tasavvuf daryosi, tasavvuf daryosiga naqshbandiya irmog‘i orqali suzayotgan bir kema yanglig‘ ijod etdi. Shuning uchun bobokalonimiz umr bo‘yi ana shu o‘ziga eng yaqin irmoq suvlaridan ko‘p ichgan. Turkiy so‘z san’atida esa hali hech bir sohibi qalam naqshbandiya irmog‘i suvlaridan ulug‘ o‘zbek shoirichalik qonib-qonib no‘sh etmagan bo‘lsa kerak. Naqshbandiya irmog‘i esa, asosan, hazrati Naqshband bulog‘idan suv oladi.

Bir narsani unutmaslik kerak: ayrim shoirlarimiz, masalan, Ah­­mad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy uchun tasavvuf – m a q s a d, adabiyot esa ­­–­­­ ­ v o­­­ s i t a edi. Ba’zi sohibi qalamlar nazdida, masalan, Navoiy uchun adabiyot – m a q s a d, tasavvuf esa – v o s i t a edi. Boshqacha aytganda, Yassaviyu Boqirg‘oniy odamlarni tasavvuf orqali tarbiyalamoqchi bo‘ldi. Buning uchun ular adabiyotga suyandi. Navoiy kishilarni adabiyot orqali ezgulik sari yetakladi. Buning uchun u tasavvufga suyandi.

Navoiy ijodida tasavvuf bilan adabiyot oliy darajada o‘zaro uyg‘unlashdi. Bu uyg‘unlikning asosini esa naqshbandiya tashkil etadi. Navoiy zamonasining eng peshqadam ziyolisi sifatida davr uchun rasm bo‘lgan tariqatni qabul qildi va o‘z ijodi bilan uning yanada ommalashishi, teranlashishi, ta’sirchan bir mafkuraga aylana borishiga ulkan hissa qo‘shdi.

Navoiyda naqshbandiylik izlarini qidirish adabiyotimiz tarixining keyingi davrlarini o‘rganish uchun ham juda-juda asqatadi. Chunki o‘zbek adabiyoti Navoiydan keyin g‘oyaviy-e’tiqodiy jihatdan naqshbandiyasiz yashay olmas edi hisob. Navoiydan keyingi mashhur shoirlarimiz bo‘lmish Bobur, Mashrab, Ogahiy ijodida ham naqshbandiya g‘oyalari targ‘ibi izchil davom etdi.

Sultonmurod Olim, filologiya fanlari nomzodi

“Jahon adabiyoti”, 2013 yil, 3-son

_____________________

^[1] Alisher Navoiy. Asarlar. 15 jildlik. T.: 1958.75-bet. Bundan keyingi shu nashrdan olingan parchalarning sahifasi qavsda berib boriladi.

^[2] Uvaysiy. Ko‘ngil izhori. T.: 1983. 122-bet.

^[3] X. Hasanov, G.Navro‘zovning ‘‘Hazrat Amir Kulol‘‘ (Buxoro-Kogon: 1993. 12-bet) risolasida Amir Kulol tavalludi milodiy 1305 yil deb ko‘rsatiladi va uning Bobo Samosiy bilan ilk uchrashuvi o‘n yoshida yuz berganligi aytiladi. Bahouddin tug‘ilganda Amir Kulol o‘n uch yoshda va hali piri bilan uchrashmagan bo‘lib chiqadi. Yo Amir Kulol tavalludi, yo piri bilan uchrashuvi sanasida xatolik bor.

^[4] Pirga nisabatan qo‘llangan “qabuliy” va “zohiriy” sifatlarini Navoiydan olib, “botiniy”ni esa mohiyatdan kelib chiqib ishlatyapmiz.

^[5] Trimingem Dj. S.Sufiyskiye ordenы v islame. M.: 1989. S. 58.

^[6] Nuriddin Abdurahmon Jomiy. Nafahot ul-uns min hazorot ul-quds. Tehron: 1370. Sah. 288 (Arab yozuvida).

^[7] Hazratqulov M. Tasavvuf. Dushanbe: 1988. Sah. 49.