Alisher Navoiy

“Qaro ko‘zum…” Alisher Navoiyning olimlar, shoirlar tomonidan eng ko‘p va xo‘b o‘rganilgan g‘azallaridan biridir. Ushbu g‘azal tahliliga oid Erkin Vohidov, Matyoqub Qo‘shjonov, Alibek Rustamov, Ismatulla Abdullayev, Najmiddin Komilov, Abdulla A’zamov, Boybo‘ta Do‘stqorayev, Ismoil Bekjonov va kaminaning maqolalari e’lon qilingan. G‘azalning o‘quv adabiyotlaridagi tahlillari ham mavjud bo‘lib, unda asarning to‘liq matni qamrab olingan. G‘azalning ayrim baytlari yoki ba’zi xususiyatlarini tahlilga tortgan maqolalar ham bor. Masalan, Ibrohim Haqqulovning “Qaro ko‘zum, kelu…” (Bir bayt tahlili) maqolasi shular jumlasidandir. Tahlillar xronologiyasiga nazar solsak, birinchi maqola Ismatulla Abdullayev tomonidan 1975 yil 22 oktyabrda “Toshkent oqshomi” gazetasida “Mashhur g‘azallar tahlili” ruknida chop etilgan. Shu hisobdan kelib chiqsak, “Qaro ko‘zum…” g‘azalining badiiy jihatlarini o‘rganish 40 yillik tarixga ega.

G‘azal haqidagi fikrlar rang-barang bo‘lib, keyingi davrlardagi tahlillar tasavvufiy talqinlar bilan bog‘liq ravishda bahs-munozara tarzida yuzaga chiqqan. Bu bir g‘azalning mavzusi, mazmuni, obrazlari, lirik qahramoni, muallif dunyoqarashiga o‘nlab olimlarning turlicha nuqtai nazardan yondashuvlari, ba’zan ob’ektiv, ba’zan esa sub’ektiv baho berishlari mahsulidir. Bugun ana shu tahlillarni qiyosiy analiz qilish, umumlashtirish, sintezini yaratish mavridi keldi. Ammo, bu g‘azal tahlili shu bilan yakunlanadi, oxirgi va qat’iy hukm chiqariladi, degan gap emas. Tahlil natijalarini umumlashtirish fikrlarni oydinlashtiradi, yangicha qarashlarga yo‘l ochadi va tadqiqot keyingi bosqichda davom etaveradi, degan umiddamiz.

“Qaro ko‘zum…” g‘azalining birinchi tahlili 1975 yilda yaratilgan bo‘lsa, o‘n yillik tanaffusdan keyin, 1986 yildan avj nuqtaga ko‘tarilgan. Birin-ketin bir necha jiddiy ilmiy tadqiqotlar maydonga kelgan. Nima sababdan Navoiyning 2700 dan ortiq g‘azali orasidan aynan mazkur g‘azaliga ilmiy-ijodiy jamoatchilik bu qadar alohida va katta e’tibor qaratgan? Bu juda qiziqarli jumboq. G‘azal yuksak badiiy san’at darajasida yozilgani, ayni paytda maqom ohanglaridan “Ushshoq” kuyiga solinib, eng mahoratli hofizlar tomonidan o‘ta dardli ijro etilgani uchun keng xalq ommasining mehrini qozongan va shoiru olimlarning diqqat-e’tiboriga sazovor bo‘lgan. G‘azal tahlillarining qizg‘in tus olishi va yuqori sifat darajasiga ko‘tarilishi erkin ilmiy-ijodiy fikrga keng yo‘l ochilgan, mafkuraviy g‘ovlar olinib, tasavvuf ta’limotini o‘rganish imkoniyati tug‘ilgan Istiqlol arafasi va Mustaqillik yillariga to‘g‘ri keladi.

Dunyoqarashi, nuqtai nazari, sifat va saviyasi qanday bo‘lishidan qat’i nazar, “Qaro ko‘zum…” g‘azali tadqiqi yo‘lida yuzaga kelgan har bir tahlil ilm uchun qadrli. O‘ndan ortiq tahlil mualliflari g‘azal mazmuni va badiiyatini yuzaga chiqarishda fikriy jihatdan hamjihat. Biz ushbu tadqiqotda mavjud imkoniyat doirasida g‘azal tahlillari sintezining ayrim qirralari haqida xulosalarni bayon etamiz, xolos.

Avvalo, g‘azalning barcha tahlillarida “Xazoyin ul-maoniy”dagi mukammal 8 baytli matn asos qilib olingan. “Ilk devon”dagi 7 baytli shakl­ga e’tibor berilmagan. Hatto, Abdulla A’zamov bunday fikr bayon etgan: “Xazoyin ul-maoniy” devonlaridagi barcha g‘azallar toq sondagi baytlardan tashkil topgan… Yanglishmasak, birgina “Qaro ko‘zum…” sakkiz bayt. Bu taajjubli holat, albatta. Uni faqat shunday izohlash mumkin: g‘azal ilhomning bir epkini bilan tug‘ilgan va shu holatda qog‘ozga bitilgan; unga turtki bergan hodisa Navoiy uchun aziz xotirot bo‘lgan bo‘lsa kerak, to‘qqiz baytga to‘ldirishni lozim topmagan”^[1]. Holbuki, “Satrlar silsilasidagi sehr” nomli kitobda g‘azalning to‘liq matni “Ilk devon”dagi 7 baytli holati bilan qiyosiy tahlil etilgan va asarning ijodiy evolyutsiya­si yoritilgan. “Ilk devon”da bo‘lmagan, maqtadan oldingi “Firoq tog‘ida topilsa tufrog‘im, ey charx, Xamir etib yana ul tog‘da ko‘hkan qilg‘il” bayti shoir shuurida kechgan ijodiy ishlov jarayoni mahsuli sifatida “Badoye’ ul-bidoya” devonini tartib berish chog‘ida Navoiyning o‘zi tomonidan kiritilgani aniqlangan edi^[2].

Ikkinchi muammo, g‘azaldagi tasvir va ifoda tasavvufiymi yoki dunyoviymi ekanligi bo‘lib, bunda deyarli barcha mualliflar majoziy ishq bilan haqiqiy ishq uyg‘un tasvirlangan degan nuqtai nazarda yakdil turadilar. Ammo, ayrim olimlar tahlillarida Navoiy faqat ishqi ilohiyni kuylagan, Navoiyda dunyoviy muhabbat umuman bo‘lmagan, degan nuqtai nazar ham mavjud. Nazarimizda, ushbu masalada Najmiddin Komilovning quyidagi fikrlari mezon bo‘lishi lozim: “Navoiy mansub bo‘lgan naqshbandiya ta’limoti qanoat va tiyilishni talab etsa-da, biroq dunyo go‘zalligidan huzurlanishni ham nazardan soqit etmaydi. Negaki, modomiki real dunyo Mutlaq ruh in’ikosi ekan, demak, uni sevish va undan bahra olish mumkin. Shu asosda insonning insonga muhabbati ham tabiiy va zaruriy deb topilgan, ya’ni majoziy ishq orqali ilohiy ishqqa qarab borish. Navoiy o‘zini ana shu “ishqi majoziy” kuychilari sirasiga kiritadi. Darhaqiqat, …sof tasavvufiy ma’noda va “ishqi haqiqiy”ni vasf etuvchi asarlar Navoiy ijodida asosiy o‘rinni egallamaydi”^[3].

Ushbu muammo, “Qaro ko‘zum…” g‘azalida, Navoiy nazarda tutgan lirik qahramon va boshqa badiiy obrazlar talqinida ham namoyon bo‘ladi. Alibek Rustamov “Adiblar odobidan adablar” nomli kitobida chop etilgan “Qora ko‘z kim?” sarlavhali sharhida “Navoiyning manzurini yigit emas, qiz deb tushuntirish, inson emas, Xudo deb talqin etish noma’qul”, deb hisoblaydi. Uningcha, “Hech kim, jumladan, Navoiy shaklsiz oliy vujudga “qorako‘zum” deb murojaat qilmaydi, undan inson qiyofasiga kirishni talab qilmaydi va uning “yuzidagi ter”ni ko‘rib o‘lmaydi”. Navoiyning tasvir ob’ekti Xudo emas, balki inson degan fikrga qo‘shilish mumkin. Lekin mana bu fikr munozarali: “Endi Navoiyning bu g‘azalidagi manzuri yigitmi, qizmi degan savolga yigit deb javob berishimiz kerak bo‘ladi. Chunki it bilan o‘qdan uning ovchiligi ma’lum. Uning yigitligini tan olmaslikka harakat qilish Navoiyning ishqi ma’naviy ishq ekanligini hisobga olmaslik natijasidir”^[4]. Navoiyning ma’shuqi obrazi ovchi yigit bo‘lsa, “Sochingni boshdin-oyoq chin ila shikan qilg‘il” misrasini qanday tushunish kerak? Abdulla A’zamov ham bu talqinga tanqidiy yondashib, Navoiyning manzuri yigit bo‘lsa, nima uchun buni “yigit” radifli g‘azallaridagidek aniq ifodalamagan, deya savol qo‘yadi va quyidagi xulosani bayon etadi: “G‘azalning maqsadi – konkret jinsli va yoshli ma’shuq emas, umumlashtiruvchi (abstrakt) manzur siymosiga murojaatdan iborat”^[5]. Alibek Rustamov talqinida “ma’naviy ishq” tushunchasi “do‘stlik” tushunchasi bilan chalkashtirib yuborilgan. Do‘stlik, piru muridlik, ustoz shogirdlik munosabatlari ishq emas, balki batamom boshqacha tushuncha. Ularni insoniy mehr, ixlos, havas, sadoqat bog‘lab turadi, zinhor ishq-muhabbat emas. Har bir tuyg‘uni o‘z nomi bilan ifodalagan ma’qul, toki Navoiyning pok va porloq shaxsiyatiga ham, tasavvufiy ishq namoyandalariga ham ma’naviy zarar yetmasin.

Boybo‘ta Do‘stqorayev “Hurriyat” gazetasining 2009 yil, 22 iyul sonida e’lon qilgan “Alisher Navoiyning “Qaro ko‘zum”i kim bo‘lgan?” sarlavhali maqolasida “qaro ko‘z”ni “o‘lim farishtasi – Azroil obrazi” deya talqin etadi. Uning sharhida: Navoiy “Azroilni manzura, mahbuba tarzida ifoda etadi… G‘azalning mehvari bo‘lgan fikr ham “o‘lim falsafasi”dir”, degan xulosani bayon etadi. Olim har qancha samimiy, maroqli tahlil yaratmasin, bu fikr ham ishonarli emas.

Ayrim tahlillarda Navoiyning g‘azaldagi manzuri komil inson, piri murshid ekanligi g‘oyasi ilgari surilsa ham, shoirning o‘zi kimga ishora qilinayotganini aniq ifodalamaganligi sababli, bu fikr ham mavhum va taxminligicha qoladi. Zotan, bunday tahlil mualliflari ham “komil inson”, “piri murshid” deganda erkak kishini nazarda tutganlar.

Tahlillarda boshqa badiiy obrazlar – ko‘z, it, ot, soch, gulob, boshog‘liq o‘q – atrofida ham qizg‘in munozara kechgan. “Itingga g‘amzada jon rishtasin rasan qilg‘il” misrasidagi “it”ni – “ovchi yigitning iti” deya talqin etishga asos yo‘q. It faqat ovchida bo‘lmaydi. Bu nuqtai nazardan kelib chiqsak, boshqa shoirlarning g‘azallaridagi “it” obrazini ham “ovchi iti” deb tushunishimiz kerakmi? Masalan, Munisning:

Iting ko‘rsam, manga uns aylasun deb,
Berurman gah ko‘ngulni, gah bag‘irni

baytini olaylik. Qaysi asosda uni “ovchi iti” deyish mumkin?

Badiiy adabiyotda to‘qima tushunchasi bor. Biroq, ilm-fanda “ilmiy to‘qima” tushunchasi bo‘lmasa-da, yosh tadqiqotchilardan katta olimlargacha g‘azal tahlillarida “ilmiy to‘qima”ga zo‘r berish holatlarini kuzatish mumkin. Ular g‘azal matnida bo‘lmagan, shoir hatto ishora ham qilmagan obrazlarni o‘ylab topib, to‘qib chiqaradilar va tahlilga bemalol tatbiq etadilar. Shunday “ilmiy to‘qima”lardan biri “ovchi” bo‘lsa, ikkinchisi “kiprik” obrazidir. Go‘yoki Navoiy “boshog‘liq o‘q” iborasida yor kiprigini nazarda tutgan. Holbuki,

Navoiy, anjumane shavqi jon aro tuzsang,
Aning boshog‘liq o‘qin sham’i anjuman qilg‘il

baytida “kiprik” obrazi yo‘q. G‘azaldagi so‘z, obraz, iboralarga uzoq-uzoqdan o‘xshash qidirib topadilar va uzundan-uzoq behuda muhokama yuritadilar. Oqibatda, Navoiy asarlarida qayta-qayta tilga oladigan “So‘z uzaldi-yu, maqsad yiroqda qoldi” qabilidagi tahlil paydo bo‘ladi. Jumladan, Ismoil Bekjonovning “O‘z. AS”ning 2012 yil 3 avgust sonida chop etilgan “Boshoq – kamon o‘qi” sarlavhali sharhi “Qaro ko‘zum…” g‘azali tahlili bunga misoldir. Olimning so‘zshunos sifatida monand obrazlarni sinchkovlik bilan qidirib topishi va qilni qirq yorgandek tahlil etishi tahsinga sazovor. Biroq u “Qaro ko‘zum…” g‘azali matnidagi obrazlarga tabiiy ravishda tatbiq etilmagan. Chunki Navoiy “jon aro” “boshog‘liq o‘q” deganda yorning kiprigini ham, allaqanday ovchining kamonidagi boshoqlik o‘qni ham nazarda tutmagan. Balki oddiygina “jon” so‘zi o‘rtasidagi “boshog‘liq o‘q”qa o‘xshaydigan “alif” harfini nazarda tutgan, xolos. Bu bilan: “bordiyu shavq anjumanini tuzsang, mening jonim-ruhim ana shu anjumaningni yorituvchi, nurafshon etuvchi, anjumanning shavqiga shavq bag‘ishlovchi sham’i shabiston bo‘lsin”, demoqchi bo‘lgan.

Garchi “Qaro ko‘zum…” g‘azali tahlili 40 yil mobaynida izchil davom etgan bo‘lsa-da, barcha tahlillarni ham g‘azal tadqiqini takomillashtirishga hissa qo‘shdi, deb bo‘lmaydi. Tahlillarda saviya jihatdan faqat yuksalish emas, balki pasayish, orqaga qaytish, mavjud tahlillarni mantiqan tak­rorlash holatlari ham kuzatiladi. Masalan, Ismatulla Abdullayev g‘azalga 1975 yilda yozgan ilk sharhida “g‘amzada” so‘zini “g‘amza – noz-karashma” ma’nosida talqin etgan. Mazkur satrlar muallifining 1987 yil, 27 fevralda “O‘z. AS”da chop etilgan “G‘azal va tahlil” maqolasida uning sharhi tanqid qilinganidan keyin shu maqolaga yozgan raddiyasida: “Bizning tahlilimizda “g‘amzada – g‘am chekkan, jabrlangan” so‘zi noto‘g‘ri talqin qilingan, buning uchun gazetxonlardan uzr so‘raymiz”, deya xatosini mardlarcha tan olgan. Oradan 20 yil o‘tgandan keyin 2006, 2010 yillarda chop etilgan Respublika umumta’lim maktablarining 8-sinf “Adabiyot” darsligida Sultonmurod Olimov mazkur xatoni yana takrorlagan. Ya’ni, “Qaro ko‘zim…” g‘azali sharhini bayon etish jarayonida: “Oshiq… itiga g‘amza payti jon rishtasidan ip qilishni aytadi”^[6], deb yozgan. Nahotki, olim “g‘amzada” so‘zining ma’nosini bilmagan? Nahotki, g‘azal tahlilining tarixiy takomilini kuzatmagan va tuzatilgan xatoni ko‘rmagan? Axir, bir g‘azalga sharh yozayotgan olim o‘zidan oldingi shorihlar tajribasini ko‘rishi kerak emasmi? Bizning Respublika Ta’lim markaziga va matbuotdagi rasmiy-tanqidiy murojaatlarimizdan keyin Sultonmurod Olimov ushbu xatoni darslikning 3-nashrida tuzatdi, lekin “Qaro ko‘zim…” va boshqa g‘azallar talqinidagi talay kamchiliklar bartaraf etilmay qolgan.

Umuman, g‘azal tahlillari asarning mazmun-mundarijasi, badiiy obrazlar tizimi, shoirning san’atkorlik mahorati haqida yaxlit, qamrovli tasavvur hosil qiladi. “Qaro ko‘zum…” g‘azali to‘g‘risidagi barcha tahlillarni umumlashtirganimizda, 150-bet atrofidagi bir manba vujudga keldi. Biz mazkur g‘azal tahlillarini uzoq yillardan beri o‘rganib kelarkanmiz, bir g‘azal haqida tadqiqot kitobi yaratish mumkinligi haqida o‘yladik. “Qaro ko‘zum…” g‘azali tahlillari tadqiqi timsolida mana shu loyihaning birinchi namunasi amalga oshdi. Ushbu tajriba shuni ko‘rsatadiki, Alisher Navoiy va boshqa shoirlarning ko‘p tahlil va tadqiq etilgan g‘azallari to‘g‘risida ham ana shunday tadqiqot yaratish mumkin va zarur. Chunki bu sohalarda hali yechimi topilmagan muammolar ko‘p va tadqiqotlar, albatta, davomiy bo‘lishi lozim.

“Sharq yulduzi” jurnali, 2016 yil, 3-son

__________________
Nusratullo Jumaxo‘ja 1953 yilda tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining (hozirgi O‘zMU) o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan. Filologiya fanlari doktori. Olimning “Poetik tasvirda peyzajning roli”, “Turdi nazmi badiiyati”, “Munis g‘azaliyoti” kabi ilmiy monografiyalari nashr qilingan.

^[1] A. A’zamov. Nazmning yettinchi osmoni. “Jahon adabiyoti”, 2004 yil, fevral soni. 162-bet.

^[2] N. Jumaxo‘ja. Satrlar silsilasidagi sehr. “O‘qituvchi”, 1996, 17-18-betlar.

^[3] N. Komilov. Ma’nolar olamiga safar. “Tamaddun”, T., 2012, 171-bet.

^[4] A.Rustamov. Adiblar odobidan adablar. “Ma’naviyat”, 2003, 108-109-betlar.

^[5] A.A’zamov. Ko‘rsatilgan manba. 161-bet.

^[6] Cultonmurod Olim, Sunnat Ahmedov, Rahmon Qo‘chqorov. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik-majmua. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan. G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. T., 2006, 124-bet. Ikkinchi nashri “O‘zbekiston” nashriyot-matbaa ijodiy uyi bilan hamkorlikda. T., 2010, 90-bet.