Мураккаб адабий ва илмий-ирфоний асарларни шарҳлаш бизда қадимий анъана. Ибн Сино, Ибн Арабий, Жалолиддин Румий, Хўжа Ҳофиз, Мирзо Бедил асарлари турли даврларда шарҳланиб тушунтирилган. Баъзан алоҳида асарлар, баъзан бутун-бутун девонлар ёхуд алоҳида олинган асарлар (масалан, Саъдий Шерозийнинг “Гулистон” асари) маъно-мазмуни, ибора ва истилоҳлари тушунтирилган. Бу, биринчидан, машҳур асарлар ғоялари, маъносини соддароқ тарзда кенг ўқувчиларга тақдим этишга кўмаклашса, иккинчидан, шу баҳонада янги-янги асарларнинг яратилиши, ўлмас инсоний туйғулар, тафаккур ва ақлий-ижодий кашфиётларнинг ривожи, тўлишиб боришига сабаб бўлган.

Улуғ ўзбек шоири Низомиддин Алишер Навоий асарлари асрлар давомида турли даражада, турли тилларда изоҳланиб, шарҳланиб келинган. Бу унинг ўлмас ғояларидан кенг омманинг завқланишга кўмаклашган, таълим-тарбияда муҳим рол ўйнаган.

Бадиий асар, жумладан, ғазални шарҳлашнинг ўз талаблари бор. Биринчи шарт шуки, шарҳ бу ҳамма вақт асарнинг ўзини англаш учун ёрдамчи восита, у ҳеч қачон шоир асарининг ўрнини боса олмайди. Шарҳ, шу каби, том маънодаги адабий ­танқид ёхуд тадқиқот ҳам эмас, гарчи унда тадқиқотий ва интерпретацион хусусиятлар бўлса ҳам, шарҳнинг бош мақсади, таъкидлаганимиздай, асарнинг (жумладан ғазалнинг) қийин иборалари, кўп маъноли мураккаб ўринларини соддароқ қилиб тушунтиришдир. Шундай бўлгач, қадимги шарҳларда кўпроқ истилоҳлар, тасаввуфий-ирфоний ибораларнинг мағзини чақишга эътибор қилинган. Шу каби асардан-асарга, даврдан-даврга ўтиб келган тушунчаларнинг маъно ўзгаришлари, тимсол ва тамсиллар изоҳланган. Бунда дастлаб сўзларнинг луғавий маъноси, сўнгра тамсил (образ) сифатидаги роли, кейин шу асосда ­шаклланган маъно жилолари, оригинал бадиий нафосати, ифодавийлик жозибаси ҳақида гапирилган.

Биз ҳам Алишер Навоий ғазалларини шарҳлаганда шу усулдан фойдаландик, яъни: 1)асар тилидаги ҳозирги китобхонга тушунилиши қийин сўзлар луғатини бериш; 2) байтларнинг насрий баёнини тақдим этиш ва 3) ғазалнинг умумий мазмун-маъноси, бадиий хусусиятлари устида мулоҳаза юритиш. Ўйлаймизки, бу анча қулай усул бўлиб, амалий аҳамияти кўпроқ.

Энди бир икки оғиз сўз ғазал хусусиятлари ва ғазални ўқиш, ундаги сўзларни талаффуз этиш ҳақида. Зеро, ғазалдаги маъноларни тушуниш билан бирга ғазални ўз вазни-оҳанги билан ўқиш, талаффуз этиш ҳам жуда муҳим. Аслини олганда, ғазални тушунмай, ундаги сатрларни тўғри ўқиш амри маҳол, шу каби ҳар бир ғазал ўз вазни билан ўқилмаса, ундаги маънолар ёрқин ва таъсирчан чиқмайди. Воқеан, ғазал – бу мусиқа, шу боис ундаги сўз ва иборалар ҳам нозик, нафис, дилрабо. Битта сўзгина эмас, битта товуш ёки қўшимча нотўғри талаффуз этилса, оҳангига тушмаса, бутун асарнинг оҳори тўкилади, ғализлик ва дағаллик юз беради. Ғазал, айниқса, Алишер Навоий ғазаллари ғоят санъаткорона тўқилган ҳарир матога ўхшайди, ундаги айни шу нафислик, куй маромини озгина бузсангиз, сўзни белгиланган баҳр талабига риоя қилмасдан талаффуз этсангиз, ҳарир мато чок-чокидан ситилиб кетади. Эсдан чиқармайликки, Навоий ғазалларининг аксари рамал (фоилотул, фоилотул…) ва ҳазаж (мафойилун, мафойилун…) баҳрларида ёзилган. Муаллиф буни ўзининг “Мезон ул-авзон” асарида алоҳида қайд этиб, ҳар бир баҳрнинг имконият ва хусусиятлари, туркий тилни арузга тушириш йўлларини белгилаб берган.

Алишер Навоий асарларининг вазн хусусиятлари ҳақида профессорлар А.Ҳожиаҳмедов, А.Аъзамов, Д.Салоҳий, Н.Жабборов, Б.Тўхлиев, доцент И.Адизова яхши тадқиқотлар олиб бориб, талабаларга ёрдам берадиган фойдали амалий маслаҳатларни баён этганлар.

Аммо шунга қарамай, радио ва телевидение эшиттиришларига, ёш ҳофизларнинг мумтоз қўшиқларни ижро этишларига диққат қилсак, Навоий, Бобур, Машраб, Огаҳий ғазалларидаги сўз ва ибораларнинг бузиб айтилиши, арузий оҳангга мутлақо тўғри келмайдиган хониш ва декламациялар шоҳиди бўламиз. Бу кишини хафа қилади. Афтидан, нафақат филолог толиби илмлар, балки журналистлар, театр актёрлари, санъат даргоҳларида таҳсил олувчилар, айниқса консерватория талабалари мумтоз шеъриятни ўқиш, куйга солиб айтиш, хиргойи қилиш, сўзларини талаффуз этишни жиддий ўрганишлари лозим. Кузатишлар ғазални ўқиш ва куйлашда қуйидаги камчиликлар борлигини кўрсатмоқда. Чунончи:

1.Аруз вазнини билмаганлик оқибатида асарни бармоқ вазнига солиб ўқиш.

2.Ғазалдаги барча сўзларни сидирғасига сунъий равишда чўзиб ўқиш.

3.Арузнинг турли баҳрларида ёзилган ғазалларни бир хил баҳрда талаффуз қилиб, оҳанглар ранг-баранглиги, ҳар бир асарга хос жилони йўқотиш.

4.Асардаги сўзлар ва иборалар, мумтоз шеъриятга хос тил хусусиятларини бузиш.

Аввало, шуни таъкидлаш жоизки, аруз вазнида ёзилган асарлар, айниқса ғазаллар майин, оҳиста ўқишни талаб қилади, асар сўзларидаги ҳар бир бўғинга урғу бериш, баланд овозда зўр бериб (баъзан қичқириб) ўқиш мумкин эмас. Бу аруз вазни табиатига зиддир. Ғазал латиф ва нозик маъноли жанр бўлганлиги учун уни нафақат куйга солиб, қўшиқ қилиб куйлаганда, балки қироат қилиб ўқиганда ҳам ана шу майин, нафис оҳанг бузилмаслиги лозим. Бунинг учун эса аруз вазни, унинг баҳрларидан яхши хабардор бўлиш талаб қилинади. Негаки, айнан, “фоилотун”, “мафоилун”, “мустафъилун”, “файлун” каби шартли талаффуз ўлчовлари, уларнинг ўзаро алоқаси, қандай товушлардан тузилганини билган одамгина сўзлардаги товушларнинг қисқа ва чўзиқлигини англаб етади, товушлар комбинациясидан ҳосил бўлган баҳрни ­илғаб олади. Арузда сўзлардаги товуш ва бўғинлар баъзан алоҳида бир-бири билан қўшилиб талаффуз этилади.

Чунончи, Навоийнинг қуйидаги машҳур байтини олайлик:

Оразинг ёпқоч кўзумдин тўкилур ҳар лаҳза ёш,

Ўйлаким пайдо бўлур юлдуз ниҳон бўлғоч қуёш.

Рамали мусаммани мақсур (фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилун) баҳрида ёзилган ушбу байт сўзларининг тақтеъи (фоилотунларга тақсимланиши) қуйидагича:

О–ра–зинг–ёп/қоч–кў–зум–дин/тў–ки–лур–ҳар/лаҳ–за–ёш

Фо–и–ло–тун/фо–и–ло–тун/фо–и–ло–тун/фо–и–лун

Ўй–ла–ким–пай/до–бў–лур–юл/дуз–ни-ҳон–бўл/ғоч–қу–ёш

Фо–и–ло–тун/фо–и–ло–тун/фо–и–ло–тун/фо–и–лун

Кўринадики, вазн чорчўбасига тушириш учун ёпқоч, пайдо, юлдуз, бўлғоч сўзларининг аввалги бўғинлари ўзидан олдинги сўзга қўшиб талаффуз қилиниши керак. Аммо бу табиий ва равон чиқиши, сунъийлик юз бермаслиги лозим.

Энди товушларни чўзиб талаффуз қилиш ҳодисасига келсак, албатта, аруз вазнида ёзилган шеърларда бу жиҳатга эътибор қилиш лозим. Лекин бу ҳамма унли товушлар чўзиб талаффуз қилинади, дегани эмас. Чунончи, форсий ва туркий мумтоз шеъриятда кўпинча “о”, “и”, “е”, “у” унлилари баҳр талабига қараб баъзи жойда чўзиқ талаффуз этилса (яъни бир ярим ёхуд икки бўғин ўрнида), баъзи бир ўринда оддий қисқа бўғин тарзида талаффуз қилинади. Чунончи, “Бўлмаса ишқ икки жаҳон бўлмасун” мисрасида ишқ сўзи бир бўғин сифатида талаффуз қилинса, “Ишқ эрур дурру кўнгул дурж анга” мисрасида ишқ сўзи чўзиб (бир ярим бўғин ҳажмида) талаффуз қилинади. Шу каби Навоий “Лайли ва Мажнун” дос­тонидаги “Эй ишқ, ғариб кимёсен” мисрасидаги ишқ сўзи ҳам икки бўғин ҳажмида чўзиб айтилади. Таъкидлаш керакки, осмон, офоқ, остона, моҳпайкар, моҳрў, ошно каби сўзлардаги “о” унлиси кўп ҳолларда чўзиб талаффуз қилинади. Шунингдек, ёпиқ бўғинлар ва охирида икки ундош ёнма-ён келган сўзлар ҳам арузий шеърда чўзиб айтилади. Масалан, дўст, аржманд, судманд, мустаманд каби сўзлар шулар сирасига киради.

Энди туркий тилдаги “а” товуши ҳақида. Форс ва араб тилларида “а” қисқа унли ҳисобланса, туркий шеъриятда у гоҳ қисқа, гоҳида чўзиқ унли ўрнида келади. Айниқса, Навоий девонларида буни сезиш қийин эмас. Шоирнинг:

Кўргали ҳуснингни зору мубтало бўлдум санга,

Не балолиғ кун эдиким ошно бўлдум санга —

байтининг тақтеъи: фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилун. Яъни, рамали мусаммани мақсур баҳрида ёзилган. Бизни қизиқтираётган нарса шуки, байт радифидаги санга сўзининг охирги унлиси “а” чўзиқ унли сифатида қўлланилмоқда. Демак, бунда “а” товуши “о” ўрнида келган. Шунга асосан, санга сўзини санго деб ёзиш ҳам мумкин. Бундай сўзларда диққатни тортадиган яна бир нарса шуки, “нг” тарзида икки ундош билан ёзиладиган товуш аслида бир ундош(н)дир ва у бир товуш сифатида талаффуз қилинади.

Албатта, бу ерда аруз баҳрларининг барча қоидалари устида тўхтамоқчи эмасмиз. Бироқ мумтоз шеъриятимизда аруз вазни талаби билан узоқ йиллар анъана сифатида шаклланиб қолган жиҳатларга қисқа тўхтаб ўтишни жоиз деб ҳисоблаймиз. Булар қуйидагилардан иборат:

1)Икки хил кўринишда талаффуз қилинадиган сўзлар. Чунончи: гаҳ-гоҳ, шаҳ-шоҳ, маҳ-моҳ, не-на, бўлур-ўлур, эди-эрди, даға-доғи, яна-ёна, барча-борча, Аллоҳ-Оллоҳ, яра-ёра, кофир-кофар, билан-била-ила, учун-чун, Мусо-Мусий, Исо-Исий, Фаредун-Афредун, Искандар-Скандар, Лайли-Лайло, бараҳмон-барҳаман, гулистон-гулситон ва ҳоказо. Шу каби ташдид-икки ундош ёнма-ён келган икки, етти, саккиз, тўққиз, сирр, дурр каби сўзлар вазн талаби билан баъзан ики, ети, тўқиз, сир, дур шаклида ёзилиши ҳам мумкин.

2) Айрим атоқли отлар ва қўшимчаларни қисқартириб айтиш. Масалан: Жамшид-Жам, Жаброил-Жибрил, Ҳабибуллоҳ-Ҳабиб, агар-гар-ар, лекин-лек, кошки-кош, балки-бал каби.

3)Сингарманизм (унлилар мувофиқлиги) ҳодисасининг тўлиқ амал қилиши: бўлур, этуб, бўлубтур, кўзум, ўқунг, кўнгул ва ҳоказо.

4)Уюшуқ бўлаклар кетма-кетлигида “ва” боғловчиси ҳамма вақт “у” деб талаффуз қилинади.

5)Мумтоз адабиётда Хитой мамлакати Хито (ёки Чин), Арманистон — Арман, Европа — Фаранг, Уйғуристон — Хутон, Туркия — Рум (Румо) тарзида, қадимги юнон олимлари номи арабийлашган шаклда (Арасту, Афлотун каби) келтирилган.

Ғазални ўқиш “ёйи ваҳдат” (е) билан келадиган сўзлар баъзан “и” деб, аксинча изофа бўлиб келган “и”ни “е” деб ўқиш ҳам ғазал маъносининг бузиб талқин қилинишига сабаб бўлмоқда. “Ёйи ваҳдат” (е) бир киши ё бир нарсага ишорадир. Изофа бўлиб келган “и” эса –нинг қўшимчаси(қаратқич келишиги)га тўғри келади. Масалан: “Ваҳдате бўлғай муяссар жом била май ичраким, жому май лафзин дегон бир сўз ила қилғай адо” байтининг маъноси қуйидагича: “Жом билан май орасида шундай бир бирлашув, ягоналашув ҳосил бўлдики, жом билан май сўзларини бир сўз билан ифодалаш мумкин бўлади, яъни уларнинг маъноси бир тушунчада мужассамлашади”. Агар бу байтнинг биринчи сўзини “ваҳдати” тарзида ўқисак, ҳеч бир маъно чиқмайди.

Навоийнинг “Қаро кўзум” деб бошланадиган ғазали Тошкент ироқи куйида ашула қилиб ижро этилишини биламиз. Баъзи хонандалар ғазалнинг “Навоий, анжумани шавқ жон аро тузсанг, онинг башоқлиқ ўқин шамъи анжуман қилғил” деган мақтаъидаги “анжумани шавқ”ни “анжуману шавқ”, “шамъи анжуман”ни “шамъу анжуман” тарзида бузиб талаффуз қиладилар. Ниҳоятда қўпол хато бу! “Анжумани шавқ” шавқу завқ, руҳий кўтаринкилик йиғини. Анжуману шавқ-чи? Йиғилиш ва шавқ демак. Маъно йўқолган, ғазал таровати, шоир ҳислари бутунлай йўқолган. Шу каби шамъу анжуман бирикмаси (шамъ ва йиғин) ҳеч бир маъно ифодаламайди.

Ёки Зебунисо ғазали билан айтиладиган “Самарқанд ушшоғи”ни олайлик. Ғазалнинг охирги байти қуйидагича:

Закоти ҳусн агар медиҳи барои худо,

Биё ки Зебунисо ҳамчу ман гадо инжаст.

(Худо йўлида ҳусн закотини бермоқчи бўлсанг,

Келгинки Зебунисо мен каби гадо бундадир).

Бу қўшиқни ўндан ортиқ хонандалар ижро этадилар, аммо ҳаммаси ҳусн сўзини ҳусни деб талаффуз қиладилар. Энди диққат қилинг: закоти ҳусни иборасидан на тожик тилида, на ўзбек тилида бирор маъно чиқмайди. Ҳамма гап шундаки, қўшиқни дастлаб ижро этган киши ҳусн сўзини чўзиб икки бор талаффуз этган. Бу – аруз вазни талаби, шундай қилмаса оҳанг бутун бўлмайди. Кейинги ижрочилар бу чўзиқликни “и” деб шу андоза билан талаффуз қилишга одатланганлар. Улардан лоақал бирортаси шоиранинг китобини варақлаб ўқимаган, бир-биридан ўзлаштириб, хатони такрорлаб келмоқдалар.

Шунингдек, ғазалдаги сўзларни ҳозирги кўринишда талаффуз қилиш ҳам оҳангни бузишга олиб келади. Шамъни шам, ғайрни ғайир, васлни васил, тамаъни тама, суръатни сурат (ёки аксинча), қатъни қат, манъни ман тарзида ўқиб, ҳам сўз маъноси ва ҳам вазнни бузувчи “ғазалхонлар” анча. “Шаъи шабстон” дейиш ўрнига “Шами шабистон” дейиш маҳбуба жамоли таърифида айтилган ибора ўрнига рангсиз, таъсирсиз ташбеҳни тақдим этиш билан баробар.

Шу тариқа, мумтоз шеърият, жумладан, Навоий ғазалларининг ўзига хос тили, тасвирий воситалари ва арузий оҳангларга мувофиқлаштирилган жиҳатлари бор. Навоий ғазалиётида аруз вазнининг рамал ва ҳазаж баҳрлари кўп қўлланилган дедик. Айниқса, рамал баҳрида ёзилган ғазаллар кўпчиликни ташкил этади, айтиш мумкинки, девонларнинг қарийб ярми шу баҳрда ёзилган ғазаллардан иборат. Шунга қарамай, ҳар бир ғазалнинг мазмун-маъносидан келиб чиқадиган ритмий хусусияти бор, ҳар бири алоҳида жозиба ва таъсир кучига эга.

Буларни ёзишдан мақсад шуки, биз ўсиб келаётган авлодга мумтоз шеъриятни англаш, ундан руҳий лаззатланишни ўргатар эканмиз, ғазал, рубоий, достонларнинг ҳар бирини ўз вазни-оҳангида ўқиш лозимлигидан, ғазал мутолааси қандай бўлишидан ҳам сабоқ бериб боришимиз лозим. Мактаб ва олий ўқув юртларида адабиёт дарслари, тўгаракларда шунга эътибор қилинса яхши бўларди. Шу каби радио ва телевидение каналларида, театр саҳналарида чиқиш қиладиган ғазалхон бошловчилар, сухандонларни тарбиялаш лозим. Айниқса, мумтоз қўшиқларни ижро этувчи хонандаларни бу жиҳатдан пухта саводхон қилиш керак. Улар Лутфий, Навоий, Бобур, Машраб ғазалларини оҳанги билан ифодали ўқиш маҳоратини эгаллашлари шарт. Бўлажак ҳофиз нафақат мусиқа чалишни, нотани билиши, балки айни вақтда доимий равишда шеърий асарларни ўқиб ­бориши, сўз санъатининг чинакам мухлиси бўлиши даркор. Шунда унинг қўшиғи яна таъсирчан, дилтортар бўлади.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2011 йил 39-сонидан олинди.