“Ҳа!”, адабиёт тарбия воситаси. Буни тан олмасликни мен адабий бодилик, деб тушунаман. Тўғри, адабиёт муаллим ёки ота-она каби бевосита тарбия билан шуғулланмайди, аммо у туйғуни, дидни, эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги тасаввур чегарасини, кўнгил ва қалбни тарбиялайди. Шунинг учун у тарбия воситасидир. Инсониятнинг бугунги кўплаб фожиаси маълум маънода адабиётдан узоқлашиши ёки у билан қалбларини тарбияламай қўйгани билан боғлиқ экани дунё алломалари ўртасида таҳлил қилинган ва қилинаяпти. Санъат, жумладан, адабиёт тарбияламаган қалб ваҳшийликка, ёвузликка, тубанликка мойил қалбдир. Чунки адабиёт билан тўлган қалбга ёвузлик кириб олиши қийин кечади, кўнгил майли ёвузлик томонга ўтишдан олдин у ерда адабиёт бунёд этган қўрғонларни, қалъаларни бузиб ташлашига тўғри келади. Адабиёт билан тўйинган қалб, онг – пойдевори мустаҳкам бинога ўхшайди. У залолатга бошловчи кўплаб зилзилаларга дош бера олади. Адабиёт ва санъат тарбияламаган қалб “энг паст балли силкинишларга” дош беролмай, тўкилиб кетади. Бу – асрлар оша исботланган ҳақиқат. Адабиётнинг кишилик онгу тафаккурида, маънавий олами, маданий тараққиётида тутган ўрнидан хабари бор, калом санъатининг нима учун пайдо бўлгани-ю унинг бош вазифаси нималигини билганларга бу гапларни гапириб ўтириш ортиқчадай туюлиши мумкин. Аммо хавотир-савол бекорга қўйилгани йўқ, афтидан. ХХI асрга келиб, адабиётнинг ҳаётда, ижтимоий муносабатларда, оммавий эътирофларда, тарбияда, “оломончилик диди ҳукмрон дидга айланган” (Ортега Гассет) паллада очиқчасига шубҳа қилинаётгани туфайли бир оғиз “Ҳа!” деб қўйишнинг ўзи ҳам етарли эмасга ўхшайди. Тан олиш қанчалик оғир ва ачинарли бўлмасин, адабиёт бугунги кунда ўзининг эллик йил олдинги ўрнини бутунлай оломон дидига – Ҳерман Ҳессенинг 1943 йилда ёзилган “Бисер ўйини” романида тилга олинган оммавий маданият унсурларига бўшатиб бераётгани айни ҳақиқат. (Романдаги асосий воқеа 2200 йилда юз беради. Олис келажакнинг тарихчи ровийси ўз давридан туриб, бош қаҳрамон Кнехт нуқтаи назаридан келиб чиқиб, ўтмиш – ХХ аср маданий ҳаёти ва жамиятини илмий, фалсафий-психологик таҳлил қилади. ХХ аср “фельтончилик”, бугунги тил билан айтилганда, оммавий маданият гуллаб-яшнаган давр. Бу даврда одамларни оломончилик кайфияти ўз чангалига олган. Асар ровийси бу кайфиятни “фельтончилик” маданияти, деб атайди. “Фельтон” немис тилида “кўнгилочар”, “эрмак” деган маъноларни беради. Одамлар юксак туйғулар, юксак мақсадлар қолиб, ҳаётларини эрмак ва кўнгилочар фаолият билан ўтказишади. Газеталар, оммавий матбуот, китоблар, асарлар, санъат намуналари ана шу мақсадда яратилади. Бу давр олимлари ҳам ҳақиқий илм билан эмас, “Фридрих Ницшенинг аёлларга муносабати”, “Россинининг севимли таоми”, “Бўйдоқ бўлишнинг ўзига хос фазилатлари” каби тадқиқотлар, тўғрироғи, олди-қочдилар билан шуғулланишади. Омма маиший ва эрмак маданиятга муккасидан кетган. Жамият эса уларни энг кераксиз, ҳаёт ва гўзалликка, инсоннинг моҳияти ва миссиясига зид ахборотлар билан манипуляция, муте қилиб туради. Бу давр одамлари бўш қолди дегунча ё олди-қочди ўқишади, ё турли шоулар, масхарабозликларни томоша қилишади, турли кроссвордлар, сканвордлар ва бошқа эрмак ўйинлар билан машғул бўлишади, санъат асари деб томоша қиладиганлари, мусиқа деб эшитадиганлари – барчаси шунчаки эрмак, кўнгилхушлик, жазава, кун ўтказиш воситалари, холос. Бу ўйинларда инсонни маънан бойитадиган, уни тозалайдиган, уни бани олам уйғунлигига, руҳ ва жисм бирлиги – ваҳдат ул-вужудга ундайдиган ҳеч нарса йўқ. Одамлар ўзларини иқтисодий ва сиёсий буҳронлардан чалғитиш учун, ичларидаги эртанги кун олдидаги хавотир ва қўрқувларини яшириш, ўзларини алдаш учун шундай фаолият билан машғул бўлишади. Ҳессе ровий тилидан бундай маданият ва жамият таназзулга маҳкум, деб хулоса чиқаради.) Мабодо шундай экан, бу хавотир ва савол ўз-ўзидан туғилгани йўқ. Йигирма йилча олдин Шукур Холмирзаев ҳам “Адабиёт ўладими?!” деган савол билан чиққанди. Гарчи ўша пайти ҳурматли адибимизнинг ўзи ҳам, шу баҳсда иштирок этганлар ҳам “Адабиёт ўлмайди!” деган ўта кўтаринки руҳдаги чиқишлар қилишган бўлса-да, адабиёт ўзининг таъсир ҳудудларини, қамров доирасини бутун дунёда ўтган йигирма йил ичида яна ҳам кўпроқ бой берди. Чинакам санъат асарлари, чинакам адабиёт тор доирадаги кишиларнинг кўнгил ишлари, ташвиш ва куйинишлари бўлиб қолаётганини кўриб турибмиз. Бугунги диднинг оломонлашуви ва муаммоларнинг глобаллашуви даврида адабиётга “тарбия воситаси” сифатида қаралаётгани йўқ. Чунки оломон бугун ўзининг кўнгил эрмагини, кўнгил эҳтиёжини бошқа воситалардан топиб олди – у бугун сериаллар, олди-қочдилар, шоулар, машшоқ ва масхарабозларнинг томошалари билан овора. Чинакам адабиётга эҳтиёж сезаётгани ҳам йўқ. Унинг диди, савияси, руҳи, тасаввурига шоу-бизнес, томошалар, шов-шувлар ва сериаллар “зеб” бераяпти, ўзига мослашатираяпти. Ҳессенинг башоратлари ХХI асрга келиб ўзининг исботини топмоқда. Ачинарли бўлса ҳам бугун дунё адабий диди, бадиий манзараси шу ҳолатда.

Аслида, дидга, савияга, ҳақиқий адабиётга ҳамиша ҳам хуруж бўлиб турган. Айнан шу сабабли ҳам биз ёзилган ҳар бир асарни адабиёт, деб қабул қилолмаймиз. Адабиётнинг ўз қонунлари ва талаблари бор. Ана шу қонунга ва талабга бўйсунмаганлар адабиёт бўлолмайди. Шулардан энг биринчи талаб – адабиёт ҳамиша эзгулик тарафида бўлган ва эзгуликни ҳимоя қилган, руҳни эзгулик томон бошлаган. Ана шу бирламчи қоидага амал қилинмаган бўлса, бундай асарни адабиёт, деб бўлмайди. Тарихда ёзганларини адабий асар сифатида эътироф этишларини истаганлар хоҳлаганча топилади. Адабиётнинг бош вазифасига тўғри келмаганларни вақт, барибир, ўчириб ташлайверган. Аммо бу ерда адабиётни қабул қилиш ўқувчининг савиясига, ёшига ва идрокига боғлиқлигини инкор қилиб бўлмайди. Кафка билан Киплингни, Фолькнер билан Марк Твенни бир хил қабул қилиб бўлмайди. Кафка билан Фолькнер ўқувчидан маълум бир тайёргарликни, сиз айтмоқчи бўлган, “хослик”ни талаб қилади. Шу сабабли Кафка ва Фолькнерни мактаб ўқувчисига тавсия қилиш, агар у алоҳида қобилият эгаси бўлмаса, бола руҳиятини синдиришдан бошқа нарса эмас. Кафка, Фолькнер асарларидаги “эзгулик” ўзини идроки баланд ўқувчига намоён қила олади. Оддий асарга кўниккан ўқувчида нохуш таассурот, ҳатто тескари таъсир ўтказиши ҳам мумкин. Сиз айтган ёшлар ҳали дунё адабиёти оқимлари ва услубларининг фарқига бормай туриб, инкор таъсирига тушиб қолган ўқувчилар. Лекин бу ҳолат Кафканинг ҳам, Фолькнернинг ҳам айби эмас, балки уларни ҳазм қилолмаган, улар ҳақида тўлақонли билимга эга бўлмаган ўқувчиларнинг айбидир.

Шу сабабли кейинги уч юз йил ичида, ўша сиз айтган де Саддан тортиб, Казанову Мазохларнинг наҳс ва тубанликдан, инсонни таҳқирлашдан лаззат олиш ҳисси тўлиб тошган ёзмишларини “ижод намунаси”, деб тавсия қилишганини кўз олдимизга келтирсак, унда адабиётнинг бош вазифасига нисбатан ишончсизлик уйғониши табиийдек туюлади. Умуман, сўнгги уч юз йилликда инсон табиат сирларини ўзлаштиргани, илм-фан тараққий этгани, дунё сирлари ва инсон анатомияси, руҳий-ботиний дунёси кашф этилгани сари адабиёт ва санъатнинг ҳам асл вазифасидан четлашиш, ётлашишни “ижод” деб даво қилиш ёки шарҳлашга интилишлар ҳам шунчалик қамровли ва кучли бўлди. Фаҳш, шаҳват, зўрлик мадҳ этиб ёзилган ёзишмаларни санъат асарлари, деб даъво қилганлар кўпайгани сари адабиётнинг ҳам бош ва азалий вазифаси атрофида шубҳа орта борди. Бугунги кунда бу хавотир фақат сизнинг саволларингизда эмас, бутун дунё адабиёти ва санъатида долзарб масала сифатида кун тартибга қўйилмоқда. Шунинг учун биз воқеликка, ҳаётга тик қарашимиз ва бор ҳақиқатни тан олишимиз керакка ўхшайди. Гап шундаки, агар “адабиёт керак эмас, адабиётнинг вазифаси тугади”, деган тушкун кайфиятни ифодаласак ҳам ёки “адабиёт тугагани йўқ, у ҳали ҳам инсонни тарбиялашда, олдинга бошлашда давом этаяпти, маёқ бўлаяпти”, дея умид қилсак ҳам, жавобимиз бугунги сўз санъатининг ҳолатига тўлиқ ташҳис қўйолмайди.

Аслида эса, анча сийқа, жўн бўлса-да, бор гап шу – адабиёт тарбия воситаси. Буни инкор қилиш тафаккурни, онгни, маънавиятни, инсонийликни, сўзнинг муқаддаслигини, умуман, инсоннинг муқаддаслиги ва уни илоҳият билан боғлаб турувчи ришталарни тан олмаслик, рад этиш билан баробардир.

Менимча, бу саволга асл жавоб бизни, барибир, ижод ўзи нима деган савол билан рўбарў қилаверади. Чунки ҳақиқий адабиёт бу ижод маҳсулидир. Ижод маҳсули бўлмаган нарса адабиёт бўлолмайди. Шундай экан, “ижод” ўзи нима? Биз қай ҳолатда асарни ижод маҳсули, дея оламиз? Ижоднинг ҳунармандчиликдан фарқи нима?! Қунт қилинса, ҳунарни ўрганса, ўзлаштирса бўлади. Бироқ ижодни ўзлаштириб, ўрганиб бўладими? Шу пайтгача “ўрганиб” ижодкор бўлганларни эшитганимиз йўқ. Ўрганиб олим бўлиши мумкин, бироқ ижодкор бўлолмайди. Ижодкорлик инсонда туғма бўлади. Буни ҳеч ким инкор қилолмайди. Мабодо, ижодкорлик кишида туғма бўлар экан, унда ижод қай маънодадир илоҳий ҳодисадир. Фақат бундай қобилияти бор киши уни юзага чиқишига имконият бериши қолади, холос. Имконият эса билимлар, ўқиб-ўрганишлар, “99 фоиз меҳнат-машаққат” эвазига яратилади. Ижодкорлик асл Маънони ўқий олиш ва бошқаларга етказа олиш қобилияти деганидир. Маъно – эзгулик шоҳсупасининг сўнгги поғонасидир. Бу хил қобилият инсон вужудига руҳ билан бирга киради ва ҳамиша яхлитликка, бутунликка, ўзагига, аслга қараб интилади, одамдан ҳам шуни талаб қилади. Айнан шунинг учун ҳам ижодкорлик – илоҳиятга дахлдорликдир.

Олам бутун эди, кейин парчаланди, зарраларга бўлиниб кетди. Зарраларга бўлиниш ҳамма фожианинг асоси бўлди. Дунё ана шу парчаланишнинг уқубат ва буҳронларини бошдан кечираяпти. Ижод эса зарраларни бутунликка томон ундайди, яхлитликка, бирикишга борадиган йўлларни кўрсатади, таҳлил қилади. Ана шу яхлитликка ундаши билан у яратган маҳсулотларнинг ҳаммаси тарбиявийдир. Яхлитлик ва уйғунликка ундамаган барча нарса тарбияга ҳам, инсонийликка ҳам зиддир.

Ижодкорлик илоҳий дахлдорлик, илоҳий уйғунликка борадиган йўл, илоҳий боғланиш, илоҳий англаниш, илоҳий гўзаллашиш, илоҳий гўзалликни тушунтириш, изоҳлаш, шарҳлаш, барча оламларни, табиат ва набототни, ҳайвонот ва мавжудотни руҳан бирлаштириб турадиган уйғунлик билан боғланиш, бирикишдир. Бу тушунча бизни фалак билан, ой-юлдузлар, кўзимизга кўриниб турган ва кўринмаётган бани олам – чумолидан тортиб, майса-шабнамлар билан боғлаб туради ва уларни бизга, бизни уларга яшаш учун, англаш учун, меъёр ва мувозанатни сақлаш, илоҳий ришталарни ҳис этиб туриш учун масъул қилиб қўяди. Мана шу масъулиятни англаш ва тан олишдан сўнггина ижодкорлик бошланади. Ижодкорлик ана шу оламий масъулиятни тушунтириб бериш, гўзаллик томон интилиш, гўзалликка, бирлашишга, яхлитликка йўл излаш дегани. Ҳар қандай ижод маҳсулотининг тагзаминида шу излаш ва изланиш туради. Мажозлар ҳам, образлар ҳам, бадиият ва поэтика ҳам ана шу жойда уйғунлашади, улуғлашади, гўзаллашади. Бу илоҳий вазифани тан олмаслик адабиётни бош вазифасидан чалғитаверади. Яхши ва ёмон, ёвузлик ва эзгуликка хизмат қилувчи китоб деган тушунчалар ана шу масъулият ҳиссидан келиб чиқиб баҳоланади, хулосаланади.

Ижоднинг моҳиятини англамасак ва ижоднинг илоҳийлигини тан олмасак, адабиётнинг вазифаси ҳақидаги барча жавобларимиз пуч ва шунчаки вайсақилик бўлиб қолаверади. Чунки худди фалсафанинг бош масаласи каби ижодкорлик, ижодни қандай тушуниш ва тушунтириш адабиётни тушунишнинг ҳам бирламчи масаласидир. Энг аввало, ижодни барчага хос бўлган таассуротдан, қизиқиш ва эҳтиросдан, майл ва истаклардан, ҳавас ва кўникмадан, ҳунар ва, А.Қаҳҳор айтганидек, “косибчиликдан” фарқлай олишимиз зарур. Шундагина адабиётнинг, санъатнинг муқаддас вазифасини тасаввур қила оламиз ва нималар санъат бўлади, нималар бўлолмайди, деган саволга жавоб бера оламиз. Чунки ҳунар маҳсули моддийлик, ижод маҳсули эса руҳонийликка ўхшайди: бири – тирикчилик эҳтиёжини қондиради, иккинчиси – қалб, руҳ эҳтиёжини. Шу жиҳати билан у илоҳий ҳодисадир. Бугун бизга “ижод маҳсули” деб тавсия қилинаётган кўплаб маънавий маҳсулотлар, аслида, устаси фаранг бўлган саноатчилар ва турли ҳунарларнинг маҳсулотларидир. Бугун ўзини ижод намуналари сифатида кўрсатаётган, бу намуналарни шов-шувлар билан эътироф эттираётган бутун бошли тижорат, реклама, манипуляция саноати ишлаяпти. Бу улкан индустрия де Садларни ҳам ортда қолдирмоқда. Бугун улар бутун бошли шаҳар аҳолисини киприк қоқмай, завқ билан қириб ташлайдиган суперқаҳрамонларни, фаҳшни гўзалликдан баҳра олиш деб талқин қиладиган ва фахрланадиганларни, одамларнинг чўнтакларини ўмаргани, одам ўлдиргани учун қаҳрамонлик сифатида талқин этилувчиларни яратмоқда, бу маҳсулотлар инсоният минглаб йиллар сайқал берган фазилатларни вайрон қилиш, путурдан кетказиш, инсонни моҳиятдан узиб қўйиш, санъатнинг асосий мазмуни бўлган гуманизмдан чекиниш билан шуғулланишяпти. Бу маҳсулотлар ҳам, бу қаҳрамонларнинг маънавий дунёси ҳам, аслида, ижоднинг туб моҳиятига зид. Аммо улар бугунги замоннинг қаҳрамонлари сифатида талқин этилаяпти ва шу талқин биланоқ ижод ҳам, унинг илоҳий завқи ҳам оммавий тарзда инкор қилинмоқда. Эзгулик, шафқат, меҳру муҳаббат, гўзаллик, инсонпарварлик учун курашган қаҳрамонлар бугун эскилик қолдиғига айланиш арафасида турибди. Бу қаҳрамонларни ҳақиқий ижод яратаётгани йўқ, бадиийлашган саноат яратяпти. Бошқача айтганда, турли манфаатларга хизмат қилаётган ижоддан холи “ҳунармандлар санъати” пайдо бўлаяпти. Бугун бу каби “косибчилик” маҳсулоти бўлган китоблар ҳам тўлиб тошиб ётибди. Шу туфайли ҳам сиз қўлингизга олган нашр “ёмон китоб” ёки “яхши китоб” бўлиши табиийдир. Ижод ёвузликка хизмат қилмайди, унинг илоҳий асоси бунга изн бермайди. Ўзининг бош миссиясидан ташқари ҳолатда ижод сунъийлашади, ўз қиёфасини, завқини йўқотади, оддий “косибчиликка” айланади. Косиб эса ким пул тўласа, ўшанинг ковушини тикиб беради. Косибчиликни ҳар қандай қунти ва ҳафсаласи бор одам эгаллай олади, лекин ҳамма ҳам ижодкор бўлолмайди. Бугунги маънавий дунёнинг фожиаси ижод билан косибчиликнинг фарқига бормаётганидадир, бошқача айтганда, косибчиликни ижод деб қабул қилишаётганидадир. Ижод йўқ жойда воқелик ҳам, туйғулар ҳам, инсоннинг ўзи ҳам сунъийлашади, унда илоҳий-табиий завқ қолмайди. Бугунги глобал-оломончилик ижоддан кўра ҳунар маҳсулотлари билан тўйинмоқда. Бошқача айтганда, ХХ асрга келиб, табиий маҳсулотлардан кўра сунъийлашган, гибридлашган маҳсулотлар ошқозон эҳтиёжини қондираётгани каби сунъий санъат маҳсулотлари маънавий эҳтиёжни қондирмоқда. Сиз келтирган, гарчи у даҳоларга мансуб бўлса-да, лекин моҳияти билан ижоднинг бош миссиясига зид яратилган кўплаб асарлар ҳам шундай маҳсулотлардан бошқа нарса эмас. Сунъийлик ижодга хос эмас, шундай экан сунъийлик инсон манфаати ва интилиши меваси, табиийлик эса илоҳий неъматдир. Тирикликнинг парадоксини қаранг: тараққий этган мамлакатларнинг деярли барчасида табиий, экологик тоза маҳсулотларни топиш муаммо бўлиб бораяпти. Табиий маҳсулотларни бугун бир ҳовуч энг бадавлат кишилар истеъмол қила олади. Бошқаларнинг қурби, чўнтаги кўтармайди. Худди шунингдек, бугунги кунда бир ҳовуч, Ортега Гассет таъкидлаганидек, “жамиятнинг хос кишилари”гина ҳақиқий ижод маҳсулотини “истеъмол” қилмоқда. Ҳақиқий ижод маҳсулотини тушунишга кенг оломон “онг” чўнтагининг қурби етмаяпти. Оломон ҳали табиийлик билан сунъийлик, илоҳият билан залолатнинг маъносига тушунгани йўқ: буни фақат ижод маҳсулотлари тушунтиради, саноат маҳсулотлари эмас. Аслида ҳам санъат асарини азалдан фақат хос кишилар тушунган ва шарҳлаган, бошқаларга ҳам тушунтирган. Мана шундай кишиларгина тафаккурнинг, дид ва савиянинг, санъатнинг, ижодкорликнинг эртанги кунини белгилаб берган. Фақат шу хос кишиларгина ижодни илоҳийлик билан боғланиш, илоҳийликка қайтиш, илоҳийлик билан тўйиниш, инсонни олам ва фалак билан боғловчи ришта, деб қабул қилган. Ҳозир ҳам шундай. ХХ асрнинг дастлабки 70 йилига хос бўлган оммавий китобхонликдан келиб чиқиб, “адабий дид шу паллада тараққий этганди”, деган хулоса қилиб бўлмайди. Оммавийлик санъатнинг қадрини белгилайдиган омил эмас. Бугунги бадиий индустрияси санъатни оммавийлигига қараб баҳо бериши унинг чинакам ижод маҳсули эканидан эмас, оломонга, унинг диди ва кайфиятига мослашиб, кўпроқ фойда олишни кўзлаётганини билдиради, холос. Омма диди қанчалик юксалмасин, ўзининг тирикчилик доирасидаги тасаввуридан баландга кўтарилолмайди. Навоийни ўз замонида ҳам, бугун ҳам фақат хос кишилар, кўнглида ижодий маҳсулотга эҳтиёжи бор кишилар тушунган, тушунади. Лекин бу ҳолат Навоий даҳосига заррача дахл қилолмайди. Ижод адабиётнинг илоҳиятга дахлдорлиги, илоҳият билан боғланувчи, боғлаб турувчи маҳсулот эканини белгилайди. Такрор бўлса ҳам, айтиш керакки, ижодкорлик илоҳиятга дахлдорлик, илоҳиятни, ғайб ва кўз олдимиздаги мўъжизани англаш, ўзини шу илоҳиятни, шу мўъжизанинг бир қисми эканини ҳис этиш, ана шу ҳис этилганларни бошқаларга етказиш дегани. Мен фикримга диний-руҳонийона тус бермоқчи эмасман. Ижодкорликнинг асл моҳиятини тақводорлару диний тасаввурлар ҳам тушунтириб беролмайди. Тақводорлик ҳам буни англашга ожиз. Чунки ижод мутаассиблик, бадбинлик, худбинлик, динлар ўртасидаги чегаралар билан ҳам келишолмайди. Агар асар ҳақиқий ва биз тушунган ижод намунаси экан, у эскирмайди, йўқолмайди, бой берилмайди. Уни нечта киши ўқишидан қатъи назар, яшаб қолаверади. Инсоният адашиб-адашиб бўлса ҳам, барибир, бу маҳсулотларга эҳтиёж сезади, Камю айтмоқчи, дўзахда ҳам ижод инсонни ўз кўнглига қайтаради, орзу-истакларини қайтадан бунёд этади, унинг номини ва шарафини яна юксакликка олиб чиқади.

Ижодкор ўзини ўраб турган оламдан, ўзи яшаётган муҳитдан, атрофидаги одамлардан, ўзининг кўнглидан, руҳидан “ўқиган”ларини бошқаларга етказиш учун ёзади. Ҳар бир даврнинг ўз битиги бор. Уни ўқиш ва ёзиш ижодкорликдир. Кийимлар, қуроллар, бадиий воситалар, шиорлар, одатлар, урфлар даврлар ўтиши билан эскиради, аммо эзгулик ва ёвузлик, гўзаллик ва хунуклик, улуғлик ва тубанлик, яъни дастлабки бадиий асарлар мажозий тарзда таърифлаган “Раҳмон ва шайтон ўртасидаги кураш” мавзуси эскирмайди. Бу кураш жараёни шаклини, қиёфасини, исмини ўзгартириб, даврга мослашиб, давр талаб қилган ниқобларга, кўринишларга ўтиб туради, холос. Инсон кўнглида эзгуликка, гўзалликка, шафқатга, меҳрга, муҳаббатга озгина эҳтиёж турар экан ва буларга қарши хавф-хатар мавжуд экан, ижодкорга иш топилади. Фақат ижодий ифоданинг шакли ўзгариши мумкин, лекин моҳият ўзгармайди. Ҳатто виртуал олам ҳам, барибир, ижодга суянади, ундан куч-қувват олади. Агар ижодкорлик бўлмаса, виртуал олам фақат физик олам бўлиб қолади, тасаввурлар, мўъжизалар, илоҳий кечинмаларни туйиш ва завқ олами эмас. Инсон кўнглини ўзиники қилишни истаса, виртуал олам ҳам азалий қувват бўлган ижодга суянади, у билан ўзининг имкониятларини кенгайтиради, у билан битим тузади, шундай экан, келажакда ҳам, гарчи бизнинг тушунчамиздаги босма адабиётнинг шакли ўзгарса-да, янги даврнинг ўз қиёфасидаги адабиёти бўлади. Чунки адабиёт инсонга ўз қалбини, ўз илдизини, ўз моҳиятини эслатиб, боғлаб туради – бу илдиздан узилган тараққиёт эса муқаррар таназзулга қараб кетади. Қанчалар даҳо бўлмасин, қанчалар буюк саналмасин, шу масъулият унутилиб ёзилган ҳар қандай даҳонинг ёзганлари – адабиёт эмас. Шу сабабли мен Достоевскийни, Жойсни ва улар каби турли қутбга тааллуқли асарлар битганларни беҳад ҳурмат қиламан, уларнинг асарларини ҳар йили бир марта қараб, ўзим учун керакли нарсаларни оламан, аммо уларнинг мен тасаввур қилган адабиётдан ташқаридаги қарашларига, ёзганларига қўшилмайман. Мен учун адабиётдан ташқаридаги қарашларда Достоевский шунчаки босқинчи юрт вакили, империянинг маддоҳи ва мафкурачиси, холос. Шу нарса маълумки, бу улуғ адиб ҳақиқий адабиётга қайтганда, ҳақиқий гўзалликни мадҳ этганда, “Ака-ука Карамазовлар”, “Жинлар”, “Жиноят ва жазо”, “Телба” каби буюк асарларни яратган паллада адабиётдаги илоҳий яхлитликни кўра олган, илоҳий гўзалликни ҳис қилган, ана шу яхлитлик ва оламий гўзалликка таяниб, “Дунёни гўзаллик қутқаради!” деган, асло империянинг маддоҳи бўлган паллада эмас. Биз даҳо ва ижодкор Достоевский билан босқинлар эвазига ўзини қудратли қилиб олган мамлакат вакили бўлган, ўлжага кўз тиккан босқинчилар қаторида турган Достоевскийни фарқлашимиз керак. Начора, унинг – бошқа буюк истеъдодларнинг қисмати буюклик билан бирга замон, давр худбинлиги, бадбинлиги қутбида ўзини намоён қилиб туради.

Ижод масъулияти унутиб ёзилган ва бизга адабиёт қиёфасида тақдим этилган битиклар кўп. Айнан шунинг учун ҳам китобни фарқлаб ўқитиш керак. Бу зарур. Айниқса, болаларга, ҳали Ғарб тафаккур тарзи, адабий оқимлари ва услубларининг фарқига бормаганлар танлаб, саралаб ўқиши керак. Ғарб тафаккурининг қанчалар оҳанрабо бўлмасин, барча намуналари ҳамма учун бирдек ўқишли ва тушунарли эмас. Хусусан, мен Жойснинг сиз келтирган боби манзараларига умуман эътибор бермайман, мени бу саҳнадаги шаҳвоний майллар тасвири эмас, адибнинг инсон онгу шуурини қанчалар чуқур, маҳорат билан, табиий тасвирлаётгани, адибнинг устамонлиги қизиқтиради ва мен Жойсга хос бўлган онг оқими ости тасвирларидаги эркин ифодага ва табиийликка маҳлиё бўламан. Албатта, кимдир шу саҳифалардаги сиз келтирган манзараларга эътиборни қаратар?! Шунинг учун ҳам Жойсни ўқишдан олдин уни ўқишга тайёргарлик керак. Дўкондан пичоқ сотиб олаётган харидорларнинг мақсади ҳар хил бўлади: кимдир оддий рўзғор учун, кимдир эса қотиллик учун, бошқа биров яна бошқа мақсад учун. Пичоқ – сотиб олаётган одамнинг барча мақсадига хизмат қила олади. Шунинг учун китоб ўқишдан мақсад ўзи нима? Китобдан одам ўзи излаган нарсасини топади. Мабодо шундай экан, инсон қалбини забт этиш учун абадий курашнинг қутблари бўлган “Раҳмон” сўз орқали ўзининг қудратини, гўзаллигини, таъсирини намойиш этгани каби, “шайтон” ҳам сўз санъатидан ўз мақсади йўлида фойдаланишга уринади. Шунинг учун сўз санъати, маълум маънода, эътиқодлар, мақсад ва манфаатлар, майл ва истаклар кураш тушадиган саҳна ҳамдир. Бу саҳнага ижод масъулиятидан келиб чиқиб баҳо бериш, фарқлаш мумкин. Шу сабабли ҳам китобларни саралаб ўқитиш зарур ва шарт. Ёшга қараб, савияга қараб, тайёргарликка қараб. Кўпгина Ғарб мамлакатларининг мактаб дарсликларида, мутахассислик бўлмаган коллеж ва университетларда Кафка, Жойс, Фолькнер каби улуғ адиблар асарлари ўқитилмайди. Улар ҳақида умумий тушунча бериш билан чегараланади. Уларнинг асарлари ҳали тафаккур тарзи бу адиблар бадиий услуби ва ҳаётга қарашларидан бехабар бола, ёшлар руҳиятига салбий таъсир қилиши мумкинлиги инобатга олинган. Бу билан мазкур адиблар ижоди инкор қилинмаган, аксинча, тайёргарлиги йўқ ёшлар иҳота қилинган. Бу тажриба барча миллатга хос. Ҳазрат Навоий Атторнинг “Мантиқ ут-тайр” асарини болалигида ўқиб, мутаассир бўлиб қолгани учун ота-онаси бу китобни ўқишни таъқиқ қилганини эслашнинг ўзи кифоя. Ҳамма ҳам ҳазрат Навоий каби Аттор фалсафасини болаликдан тўғри англайвермайди. Аслида, Мансур Халложнинг “Аналҳақ” деган эътирофи ва унга берилган ҳукм тагида ҳам ана шу таъқиқни бузгани, хос кишилар тушуниши мумкин бўлган ҳақиқатни оммага ошкор қилгани учун жазо ётади. Бу тарихий воқелик бизга абадий ибрат бўлиши керак. Хос кишилар тушунадиган масалаларни оммага ошкор қилиш – оммани жазавага тушириш дегани. Жазава эса шайтоний жунбушдир. Хос кишилар ва омма диди орасида фарқ ҳали йўқолгани йўқ, афсуски, бугунги оломончилик даврида йўқолиш ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас. Аксинча, оломончилик бугун ҳукмрон дидга, ҳукмрон савияга айланаяпти: чинакам санъат асари қолиб, оломон кайфиятига мос думбул, мўрт асарларни адабиёт деб тарғиб қилиш, дидни мослаштириш жараёни кенг миқёсда давом этаяпти. Бугун бу муҳорабага ҳақиқий санъат асарлари дош беролаётгани йўқ. Бу – ачинарли ҳол. Лекин, барибир, умид бор. Дид бир куни чинакам мўъжизага, чинакам ҳайратга, илоҳий завққа – яъни чинакам ижодга ва ижодкорга муҳтож бўлади: муҳтожлик эҳтиёжни келтириб чиқаради. Эҳтиёж эса чинакам дидни, чинакам адабиётни туғиб беради…

“Шарқ юлдузи” журнали, 2015 йил, 1-сон