Тарих Иккинчи жаҳон уруши арафасида адабиёт оламига кириб келган ёзувчилар зиммасига инсоният тарихидаги энг даҳшатли урушнинг илк кунидан сўнгги кунига қадар жанг майдонларида бўлиш, Рейхстаг устига Ғалаба байроғи ўрнатилгандан кейин эса бутун умрларини уруш мавзуига, Москва остоналарида, Украина адирларида, Белоруссия ўрмонларида, Варшава, Прага ва Берлинни фашизм зулмидан халос қилиш учун олиб борилган жангларда ҳалок бўлган солдат ва офицерларнинг жанговар ҳаёт йўлини тасвирлаш вазифасини юклади. Ва улар шу муқаддас вазифани шараф билан бажардилар. Шунинг учун ҳам улар “уруш авлоди ёзувчилари” сифатида қадрланиб келади.

Ўзбекистон Иккинчи жаҳон уруши жанггоҳларидан олисда жойлашган ўлка бўлишига қарамай, бир миллиондан зиёд ватандошларимиз, шу жумладан, юзлаб журналистлар, шоир ва ёзувчилар урушнинг илк кунидан бошлаб, жанг майдонларига сафарбар этилди. Уларнинг аксари қайтиб келмади. Ота-оналари ва фарзандлари бағрига омон-эсон қайтиб келганлари эса ўлжа қолган ҳаётларини уруш қаҳрамонлари образини яратишга, урушнинг инсоният бошига офат келтирувчи глобал қонли воқеа сифатида тасвирлашга бағишладилар. Шундай ижодкорлардан бири Ўзбекистон халқ ёзувчиси Шуҳратдир.

Шуҳрат (Ғулом Алимов) 1918 йили Тошкент шаҳрининг уламоси яшаган Ҳазрати имом маҳалласида, шоирнинг ёзишича, косиб оиласида туғилди. Лекин ХХ аср охирларида унинг уйида таъмирлаш ишлари олиб борилганда, эски деворлар орасидан 1937 йилнинг даҳшатли кунларида яширилган бир талай мўътабар диний китоблар чиққанки, улар Аминжон отанинг шу маҳалладаги ўқимишли кишилардан бири бўлгани ва замона зайлига кўра  косибчилик билан кун кечиришга мажбур бўлганидан дарак беради. Шуҳрат отаси тўғрисида сўз юритиб, унинг “бир оз мадраса кўрган, саводли, жуда дидли одам эди”, “зукко одам эди”, деб ёзгани, отаси Шуҳратни шўро мактабига ўқишга берганида эса, аммасининг “акам битта-ю битта ўғлини кофирликка берди”, деб ранжигани бежиз эмас.

Шундай оилада туғилган Шуҳрат мактабда физика ва математика фанларидан “аъло” баҳолар олиб ўқигани учун транспорт техникумида ўқишни давом эттиришни ихтиёр қилади. Билим юртида адабиёт тўгарагининг очилгани, тўгаракка зариф ва ориф шоирлардан бири Юнус Латифнинг раҳбарлик қилгани унинг тақдирини буткул ўзгартириб юборади. У тўгаракка қатнашиб, шеърият алифбосини ўрганади, юрагида яшаётган чақалоқ-шоирнинг “инга-инга”сини эшитиб, ғоят безовталанади. Ахийри, ўқишни Мақсуд Шайхзода, Ҳамид Сулаймон сингари фидойи домлалар дарс бераётган, қарийб ҳар ҳафтада Ҳамид Олимжон, Уйғун, Усмон Носир, Амин Умарий сингари шоирлар иштирокида шеърхонлик кечалари ўтаётган Педагогика институтига кўчиради. Кўп ўтмай, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг Маслаҳатчилар гуруҳига котиб бўлиб ишлашга таклиф этилади. Шу кундан бошлаб у бутун ҳаётини адабиёт билан боғлайди.

1940 йили институтни тугатган Шуҳрат ўша йилнинг кузида армия сафига олинади. Ҳарбий хизматни Озарбайжонда ўтай бошлаган вақтда Иккинчи жаҳон уруши бошланиб, Низомий Ганжавий ватани ҳам оловли ҳалқа ичида қолади. У хизмат қилган қисм доимий манзилидан олиниб, Кавказнинг душман кириб келаётган гўшаларига ташланади. Шуҳрат дастлабки жанглардан бирида жароҳат олади. Дастлаб тиббиёт хизматида, кейин ватанида даволангач, яна фронтга йўл олади. “1940 йил кузида армия сафига чақирилганимча Иккинчи жаҳон уруши бошланиб кетди, фақат урушнинг охирги йилидагина ярадор ва контузия бўлиб уйимга қайтдим”, деб ёзади Шуҳрат таржимаи ҳолида. Ва давом этади. – Гарчанд фронтда мунтазам ижод этолмаган бўлсам ҳам, қачонлардир бу севимли ҳунаримга қайтиш иштиёқи бир лаҳза ҳам хаёлимдан нари кетгани йўқ. Баъзан завқ-шавқимни ёки душманга бўлган нафратимни қоғозга тушириб қўяр эдим. Кейинчалик улар тўлдирилиб, “Шинелли йиллар дафтари” номли туркумни ташкил этди”^[1].

Агар 1940–1957 йилларда ёзилган шеърлардан иборат ушбу туркумни варақлай бошласак, бундай сатрларга назаримиз тушади:

Қирқинчи йил эди. Ноябрь беши,
Ёшлигим бешигин тебратди сафар…

Яхши қол, эй Тошкент, эй она шаҳрим,
Киндигим қони бор сенда, унутма!..                                

Окопдаман, кўзим ўнгидан
Бир-бир ўтар шонли лавҳалар.
Ширин ўйлар тинар, сўнгидан
Қалбим ўртар қонли лавҳалар…                               

Чегара чизиғин ўтди-ю солдат
Ўқ тегиб тўхтади метин тўшидан…
Жангчининг кўпдандир ошна бетига…

Бу сатрларнинг ўқир эканмиз, уларнинг уруш майдонларига бориб, қўл-оёқларидан айрилган жангчиларнинг фарёдлари-ю тўплар ҳайқириғини ўз қулоғи билан эшитган, навбатдаги жангдан кейин эса ўликлардан ҳосил бўлган тепаликлар-у куйиб вайрон бўлган шаҳар ва қишлоқларни ўз кўзи билан кўрган жангчи-шоирнинг қалами билан ёзилганига амин бўламиз…

“Мени прозага даъват этган омил нима, – деб ёзади Шуҳрат, – ҳозир ҳам аниқ билмайман. Лекин унга бўлган иштиёқ шундай куч билан туғилдики, йиллар ўтган сари мени янада ўз бағрига ола бошлади. Эҳтимол, бунинг сабаби ёшим улғайиб борганидан, Иккинчи жаҳон уруши фронтларида “улкан ҳаёт”ни бевосита ўз кўзим билан кўриб келганимдандир”^[2].

Агар шоирнинг биз мурожаат этаётган таржима ҳоли билан танишишда давом этсак, Шуҳратнинг урушдан кейинги даволаниш ва роман ёзишга чоғланиш кезларида “бир маҳаллар қулоғига кирган ёзувчиларнинг асарларини имкон борича кўздан кечиргани”, “шунчалик кўп нарса(ни) ўқиб чиққани”, “Мопассандаги маиший жозибадорлик”, “Жек Лондондаги романтик қаҳрамонлик”, “Чеховдаги ихчамлик ва аниқлик”, “Тургеневдаги ажойиб лиризм ва кўтаринкилик”, “Лев Толстойдаги кўлам ва психологик бутунлик” уни насрнинг сеҳрли олами сари етаклай бошлайди. “Шундан кейин, –  деб ёзади шоир, –  жиддийроқ бош қотириб, образларим устида кенгроқ ўйлаб, ўзбек солдат-офицерларининг Иккинчи жаҳон уруши майдонларидаги жонбозлигини кўрсатиш ниятида воқеани уруш арафасидан бошладим. Асосий материал бўлиб ўз биографиям хизмат қилди”^[3].

Шуҳрат ҳақидаги хотиралардан шу нарса маълумки, истеъдодли адиб Шукур Холмирзаевга устоз сифатида маслаҳат берар экан: “Кўпроқ француз адибларини ўқи! Улар воқеа ва ҳодисаларни қизиқарли тасвирлаш усулларини яхши билишган!..” деган эди. Чамаси, Шуҳратнинг ўзи ҳам илк романини ёзишдан аввал француз адибларидан кўп нарсани ўрганган кўринади. У уруш ҳақидаги асарида фақат ҳарбий машқлар, жанглар, аскарларнинг ярадор  ва ҳалок бўлишлари, номаълум тепаликларнинг душмандан озод қилинишидан иборат воқеалар китобхонни зериктириб қўймаслиги учун бош қаҳрамоннинг руҳий оламига чуқурроқ назар ташлашга, унинг севги, рашк ва ишқий изтроблардан холи бўлмаган ҳаётини ҳам тасвирлашни лозим, деб билган.

Шуҳрат Озарбайжонда ҳарбий хизматни ўтаётган вақтида бир гўзал озар қизи билан танишган. Шоир ўз ҳаётида рўй берган шу реал воқеа асосида “Шинелли йиллар” романида Элмурод билан Зебонинг муҳаббати тасвиридан иборат асосий сюжет чизиғини яратган.

Романда тасвирланишича, Зебо Элмуродни ишқий асарлардаги маъшуқалардек бутун қалби билан севади. У ҳатто Элмурод жанг қилаётган қисмга бориб, севгилисини нақд ўлимдан қутқариб қолади. Аммо Элмуроднинг ҳалок бўлгани ҳақидаги ёлғон хабарни эшитиб, душмандан қасос олиш учун жангга отланади ва орзусига эришолмай, жангда ўқ тегиб, ҳалок бўлади. Фронт ҳаётини тасвирлашга бағишланган романга бундай сюжет чизиқларининг киритилиши асарни “магнитлантириб”, китобхон қалбини эса тўлқинлантириб туради.

Шуҳрат “Шинелли йиллар” романини якунлаши арафасида совет давлати қатағон сиёсатининг навбатдаги тўлқини кўтарилиб, 50-йиллар аввалида Шайхзода, Шукрулло, Саид Аҳмад, Ҳамид Сулаймон, Наби Абдураҳмонов, Восит Саъдулла сингари шоир ва олимлар қатори у ҳам қамоққа олинади ва тинтув пайтида мазкур асар қўлёзмаси ҳам олиб кетилади. Сталин вафотидан кейин озодликка эришган Шуҳрат романни қайта қўриб чиқади, кўп нарсаларни олиб ташлайди, уни янги боблар билан тўлдиради. Дастлаб Тошкентда ўзбек тилида, кейин Москвада рус тилида неча минглаб нусхада нашр этилган роман кўп миллатли китобхонлар томонидан қизғин кутиб олинади. “Шулар завқлантириб юбордими ёки ички бир зарурат туғилдими (шу сўнггиси бўлса керак), –   деб ёзган шоир, – ҳар ҳолда яна бир романга қасд қилдим. Бунинг мавзуи ҳам, ибора жоиз бўлса, ўз биографиямдан. Лекин биографиям “Шинелли йиллар”даги каби бир восита, холос. Тўғри, “Олтин зангламас”даги ҳаётни мен яхши биламан, улар мен билан бирга бўлган, менга учраган кишиларнинг ҳаёти. Мен бу ҳаётнинг атрофидамас, нақ ичида бўлганман. Бу мавзуда бирор нарса яратмасам, кўнглим ўрнига тушмас эди. Буни виждоним тақозо этарди”^[4].

”Шинелли йиллар”ни бугун ўқиган китобхон ўтган асрнинг 20 – 50- ва ҳатто 80-йилларида   совет давлатининг ўз халқи бошига қандай кулфатларни солганини яхши билади. Қамоқхоналар ва лагерлардаги маҳбус-халққа бўлган ваҳшиёна муносабатни кўрган, хўрланган, калтакланган, бир бурда нон ва  бир пиёла сувга зор этилган кишиларнинг бу дўзахда инсонлик қиёфаларини йўқотиб қўйишлари ҳеч гап эмас эди. Шуҳрат “Олтин зангламас” романида шундай ҳолат ва шароитдан иборат Лагерлар салтанатига тушиб қолган кишиларнинг Ўзлигини – Инсонлигини сақлаб қололганини уларнинг шу салтанат устидан қозонган ғалабаси сифатида талқин қилган.

Танқидчиларнинг қайд қилишларича, Шуҳрат “Шинелли йиллар”да айрим воқеалар ва қаҳрамонлар характерини тасвирлашда ўзининг шу воқеалар ва шу қаҳрамонларга бўлган муносабатини ошкор қилмаган  ва ёзувчи томонидан “йўл қўйилган” бу лоқайдлик  асарнинг бадиий-эстетик қимматини маълум даражада туширган. Шуҳрат танқидчиларнинг шу фикрларини инобатга олибми ёки қалбидаги НКВД зиндони ва лагерларида олган жароҳатлари битиб улгурмагани учунми, “Олтин зангламас” романидаги қарийб ҳар бир воқеа ва қаҳрамон образини тасвирлашда ўзининг шу воқеа ва шу қаҳрамонга бўлган муносабатини яширмаган. Шу ҳол аксар китобхонларга манзур бўлган бўлса, таъқиб ва кузатув йилларида яйраб яшаган кимсаларнинг ёзувчини қоралаб, унинг устидан  ўнлаб ташкилотларга юмалоқ хатларни ёзиб, Шуҳрат асабининг бузилиши ва сиҳат-саломатлигининг ёмонлашишига  сабаб бўлган.

Асар ўз қамровига урушдан аввалги, 30-йилларда рўй берган ижтимоий воқеликни ҳам, уруш йилларидаги маиший ва жанговар воқелик манзараларини ҳам тортган. Шу ҳол асарга янги-янги персонажларнинг кириб келишини адибдан тақозо этган. Шундай персонажлардан бири Диловархўжа бўлиб, унинг исмиёқ қандай инсон эканлигини англатиб турибди. Агар худбинлик, ҳасадгўйлик, ичиқоралик Мирсалимнинг хатти-ҳаракатларини ғайриахлоқий ишларга йўналтирган куч бўлса, Диловархўжанинг хатти-ҳаракатларини йўналтирувчи куч унинг жамиятга ёт унсурлиги, заҳарли  мақсадидир.

ХХ асрнинг 20-йилларида рўй берган муҳим ижтимоий воқеалардан бири “босмачилик ҳаракати” эди. Совет даврида ҳам, мустақиллик даври тарихининг биринчи босқичида ҳам бу ҳаракат кескин қораланиб келди. Аммо жадидчилик ҳаракати, жадидларнинг эрк ва ҳуррият учун кураши  ижобий баҳоланаётган ҳозирги даврда “босмачилик ҳаракати”нинг келиб чиқиш сабаблари, мақсад ва моҳиятини чуқур ўрганган ҳолда шу ҳаракатни қайта баҳолашга зарурат сезилмоқда. Сир эмас, жадидлар Туркистонни большевиклар зулмидан озод қилиш учун дастлаб “босмачилик ҳаракати”ни қўллаб-қувватлаганлар. Аммо айрим қўрбошилар халқ ва ватан манфаатини унутиб, халққа озор берувчи кучга айланганларида, улар бу ҳаракатни тўхтатишни лозим, деб топганлар. Бу, уларнинг “босмачилик ҳаракати”га тўғри муносабатда бўлганларини тўла тасдиқлайди.

Мазкур роман ёзилган йилларда “босмачилик ҳаракати”га муносабат ўта салбий бўлгани учун Шуҳрат бу ҳаракатни ва унинг қатнашчилари образини “салбий” бўёқлар билан тасвирлаган. У шу сиёсий ақидадан келиб чиққан ҳолда романда “босмачилик ҳаракати” қатнашчиларини “яхши” ва “ёмон”ларга ажратмасдан, уларни ёппасига қоралаш йўлини танлаган.  Мафкуравий давр ёзувчилардан “босмачилар”ни худди шу тарзда талқин қилишни талаб қилгани учун Шуҳрат Диловархўжанинг “босмачи”, душман сифатидаги образини яратиб тўғри қилган. Зеро, ўша мураккаб даврда истиқлолсевар “босмачилар” билан биргаликда мол-мулкини тортиб олгани учунгина совет давлатини ёмон кўрган, совет давлати муассасаларида хизмат қилган миллатдошларининг уйига ўт қўйган кишилар оз бўлмаган. Шунинг учун ҳам романдаги “босмачилик ҳаракати” талқинини қоралаб бўлмайди.

Содиқ – Диловархўжанинг антиподи. Шунинг учун Шуҳрат Содиқнинг Диловархўжа гуруҳига қарши олиб борган курашини ёрқин бўёқлар билан тасвирлаган. Аммо тақдирнинг аччиқ ўйинини қарангки, кунларнинг бирида Содиқ ҳам, Диловархўжа ҳам бир қамоқхонада, бир камерада учрашиб қоладилар. Совет давлати назарида, уларнинг иккаласи ҳам халқ душманлари эди.

Ана шундай кескин зиддиятлар ва бир-бирига қарама-қарши кучлар тўқнашувида Шуҳрат яшаган тарихий давр фожиалари бадиий тажассмини топган. Романнинг асосий ижобий қаҳрамонлари ана шундай даҳшатли шароитдан чин инсон бўлиб чиқадилар.

Иккинчи жаҳон уруши ҳақиқат ва адолатнинг ғалабаси билан тугади. Шундан сўнг уруш йилларида, айниқса, урушнинг дастлабки ойларида рўй берган аччиқ ҳақиқат юзага чиқди. Маълум бўлишича, минглаб жангчилар – минглаб совет кишилари – урушнинг дастлабки кунларида турли сабаб-ларга кўра душман томонига ўтиб, советларга қарши курашган эканлар. Жангчиларнинг куни кеча отаси “қулоқ” қилиниб, мол-мулки давлат фойдасига мусодара қилингани ёки жангга қурол-яроқсиз ташлангани, ё жанг майдонида жиддий жароҳат олганлиги сабабли душманга асир тушгани ёки асир тушишга мажбур бўлгани мутлақо эътиборга олинмади. Уруш тугагач, уларнинг бир қисми қўлга олиниб, Сибирь лагерларига олиб бориб ташланди, иккинчи қисми эса америкаликлар ёки инглизларга асир тушиб, улар идора қилган зоналарда яшади. Масаланинг нозик томони шундаки, вақт ўтиши билан хорижда қолган ватандошларимизнинг муайян қисми тадбиркорлиги, меҳнатсеварлиги, яхши инсоний фазилатлари туфайли қадди-қоматларини тиклаб, мамлакат ичкарисидаги қариндош-уруғларига қараганда осуда ва фаровон турмуш кечира бошладилар. Кейинчалик шундай кишилар манглайига “ватангадолар” деган мудҳиш тамға ёпиштирилди.

“Жаннат қидирганлар”, – деб ёзган Шуҳрат, – бошқача роман. Унда деярли ўз таржимаи ҳолим йўқ. Агар учраса ҳам Умматали образига сал-пал юққан. Лекин романда менинг идеалим бўлган образлар бор. Менинг назаримда, она-юртга бўлган муҳаббат, миллий ифтихор кишидаги нозик ва муқаддас, азиз ва сўнмас ҳисдир. Буларнинг ўрнини на молу дунё, на шони шараф, обрў, йўқ, ҳеч нарса тўлдиролмайди. Шу олийжаноб ҳислар билан яшаган одам ноҳақликка, ҳар қандай оғир ва мусибатли кунларга бардош беради, улардан ғолиб чиқади ва мурод-мақсадига етади. Бу олийжаноб ҳисни давр ва тарих оқимидан айириб қисқа ўйлаган шахс эса доим кўнгли вайронликда яшаб, умрини тугатади.

Романда мен айтмоқчи бўлган гап шу”^[5].

Чиндан ҳам, адиб ва шоир “Жаннат қидирганлар” романида она  Ватанни қўмсаб яшаган, она Ватанининг тарихи ва тарихий сиймолари билан фахрланган кишилар образини биринчи режага олиб чиққан ва меҳр билан тасвирлаганки, асарнинг аҳамияти ва тарбиявий қиммати шу нарса билан белгиланади.

Шуҳрат ижодини мана  шу уч роман безаб туради.

Шуҳрат бу эпик асарлардан ташқари, шеъриятда ўнлаб шеърий тўпламлар, “Шинелли йиллар дафтари”, “Кавказ дафтари”, “Дунай соҳиллари” “Одамлар ва обидалар” сингари шеърий туркумлар ҳамда “Мардлик афсонаси”, “Гулдурсин”, “Сўлмас чечаклар”, “Жамила”, “Қувғинди” сингари достонларни яратди. Драматургияда истеъдодини синаб кўриб, “Беш кунлик куёв”, “Қўша қаринглар”, “Она қизим” сингари саҳна асарларини ўзбек томошабинларга тақдим этди. Бадиий таржима соҳасида ҳам жавлон уриб, Генрих Гейне, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Адам Мицкевич, Тарас Шевченко, Муҳаммад Воқиф асарларини, шунингдек, япон, вьетнам ва озарбайжон шоирларининг шеърларини ўзбек тилига таржима қилиб, уларни ўзбек халқининг ҳам адабий мулкига айлантирди.

 «Жаҳон адабиёти» журнали, 2018 йил, 4-сон

_________________

^[1] Шуҳрат. Танланган асарлар. Уч жилдлик. 1-жилд. Шеърлар, балладалар. – Т., 1969. – Б. 8.

^[2] Ўша манба. – Б. 6.

^[3] Ўша манба. – Б. 8.

^[4] Ўша манба. – Б. 9.

^[5] Ўша манба. –  Б. 10.