Муҳаммаджон Холбеков. Экзистенциализм: Альбер Камю

Француз ёзувчиси ва файласуфи Альбер Камю (1913-1960) ўтган асрнинг 50-йилларида жаҳон интеллигенцияси тафаккури ва дунёқарашига катта таъсир кўрсатган ижодкорлардан саналади. Замондошлари унга “Ғарб виждони” деган шарафли ном бергандилар.

Альбер Камю 1913 йилнинг 7 ноябрида Жазоирда яшовчи француз оиласида дунёга келди. Ёш Альбер шу ердаги бошланғич мактабда саводини чиқарди. Аъло ўқигани учун у мактаб маъмурияти йўлланмаси билан лицейга ўқишга қабул қилинди. Бироқ, сил касалига чалиниб, бир муддат касалхонада ётиб даволанди. Бахтга қарши бу касаллик умрининг охирига қадар ундан аримади, адибнинг руҳий ҳолатига жиддий таъсир кўрсатиб, ҳаёти ва ижодида салбий ҳолатлар туғдирди.

1932-1937 йиллар Камю Жазоир университетининг фалсафа факультетида таҳсил олди. Бу йилларда у Андре Жид, Ф.М. Достоевский, Ф.Ницше асарларини катта қизиқиш билан мутолаа қилади. 1936 йил Камю “Неоплатонизм ва христианлик таълимоти” мавзусида магистрлик диссертациясини ҳимоя қилади. Диссертация мазмунида Платон фалсафасининг Аврелие Августин теологик фалсафаси ва диний таълимотига таъсири хусусида фикр юритилган эди. Шундан сўнг, у С.Кьеркегор, Л.Шестов, М.Хайдеггер ва К.Ясперснинг экзистенциализм фалсафасини қунт билан ўрганишга киришади. Айни пайтда даврининг машҳур ёзувчиси Андре Мальро прозасининг туб моҳиятини ифодаловчи “ҳаётнинг абсурдлиги” ғоясини ўрганиш билан машғул бўлиб, ўзи ҳам шу мавзуга яқин “Бахтли ўлим” номли илк қиссасини ёзади.

Альбер Камю талабалик йилларида француз коммунистик партияси ғояларига хайрихоҳ бўлиб, 1935 йилда шу партия сафига киради. Орадан кўп ўтмай Жазоирдаги халқ демократик ҳаракатида фаол иштирок этгани учун уни “троцкийчилик”да айблашиб, партиядан ўчирадилар. Шундан сўнг Камю сиёсатдан узоқлашиб, театр санъати билан шуғулланади, ўзининг “Меҳнат театри” труппасини тузади. Унда илк даъфа француз тилида  Ф.М. Достоевскийнинг “Ака-ука Карамазовлар” романини саҳналаштиради. Камюнинг ўзи Иван Карамазов ролини ижро этган эди. 1937 йилда у ўзининг “Авра-астар” номли илк эсселар тўпламини нашр қилдиради.

1938-1940 йилларда Камю Жазоирдаги бир қатор газеталарда муҳаррирлик қилади. 1940 йили рафиқаси Франсис Фор билан Парижга келади ва “Пари Суар” газетасида техник муҳаррир бўлиб ишга киради. Адиб шу йили ўзининг машҳур “Бегона” қиссасини ёзиб тугатади. Фашизмга хайрихоҳ бўлган Петен ҳукуматига рақиб журналистлар қаторида бўлгани учун Камю “Пари Суар” таҳририятидан ҳайдалади. Қамал қилинган Парижда қолишни истамаган адиб Оран шаҳрига кўчиб ўтади. 1941 йилнинг февралида “Сизиф ҳақида афсона” эссесини ёзиб тугатади. Айни пайтда Камю Қаршилик кўрсатиш ҳаракатининг фаол иштирокчисига айланади, Парижга қайтиб, яширин “Комба” газетасига муҳаррирлик қилади. 1942 йили адибнинг “Бегона” қиссаси ва “Сизиф ҳақида афсона” эссеси нашр қилинади. 1943 йилдан то умрининг охирига қадар Камю машҳур “Галлимар” нашриётида фаолият кўрсатади. Шу йили Камю Жан-Поль Сартр (1905–1980) билан танишиб, унинг ижодини тарғиб қилиш, пьесаларини саҳналаштиришда яқиндан кўмаклашади. 1947 йилда адибнинг “Вабо” романи нашр қилинади.

1947 йили Камю сўл ҳаракатчилар, жумладан Сартр билан алоқасини узади. Бирмунча вақт анархистлар ва сўл синдикалистлар билан алоқа ўрнатади, уларнинг органи бўлмиш “Либертер” журнали ва “Монд либертер” газеталарида ҳамкорлик қилиб, публицистик мақолаларини чоп эттиради. Жумладан, “Либертер” журналида адибнинг “Исёнкор одам” (1951) эссеси чоп қилинади. Адиб ушбу эссесида инсонни қуршаб турган муҳитнинг, у кечираётган ҳаётнинг абсурд (маъносиз)лиги ғояси анатомиясини тавсифлашга ҳаракат қилади. Ёзувчининг бу ғоясига сўл танқидчилар, жумладан, Сартр ҳам қарши чиққан эди.

Бу орада Камю ЮНЕСКО қароргоҳида ҳам бирмунча хизмат қилади. Ташкилотга генерал Франко ҳукумати бошлиқ Испания давлати ҳам аъзо бўлиб киргач, адиб ундан узоқлашади. Айни пайтда у Европада кечаётган сиёсий воқеаларни диққат билан кузатиб боради. Шарқий Европа мамлакатлари, жумладан, Францияда авж олиб бораётган коммунистик партия фаолиятини қоралади. Бу ҳаракатнинг бошида турган, уни маблағ билан таъминлаётган СССРнинг олиб бораётган сиёсатига қарши чиқади.

1954-1956 йиллар Камю яна театр соҳасига қайтиб, ўз пьесаларини саҳналаштириш билан машғул бўлди. 1956 йилда адиб “Қулаш” қиссасини, бир йилдан сўнг “Қувғинлик ва Подшолик” ҳикоялар тўпламини нашр эттирди. 1957 йили Швеция академияси унга “адабиёт ривожига қўшган улуғ хизматлари, унда инсон виждонини реал воқеликка айлантиргани учун” халқаро Нобель мукофотини беради. Мукофот топшириш маросимида сўзлаган нутқида, адиб ўз ҳаёти ва ижодига назар ташлар экан, жумладан, шундай хулоса қилади: “… мен ўз замонимнинг галераси (кемаси)га михланганман, бошқаларга қўшилиб эшкак эшишим, кемада балиқ ҳиди анқиб турганлиги, жаллодларнинг бисёрлиги, бу ҳам етмагандек, нотўғри йўл олинаётганига қарамай, ундан тушиб қолмаслигим учун маҳкам кишанлаб қўйилганман”.

Альбер Камю ҳаётининг сўнгги йилларида қарийб ҳеч нарса ёзмади. 1960 йилнинг 4 январь куни яқин дўсти Мишель Галлимар билан унинг машинасида Провансдан Парижга қайтаётганларида автоҳалокатга учраб, 47 ёшида вафот этди. Адиб портфелидаги нарсалар орасида охирига етказилмаган “Биринчи одам” қиссаси қўлёзмаси ва ишлатилмаган темир йўл чиптаси топилади. Ким билсин, агар чиптадан фойдаланганида у омон қолган бўлармиди. Камюнинг жасадини Франция жанубидаги Лурмарен шаҳарчаси қабристонига дафн этадилар.

2009 йилда Франция Президенти Никола Саркози Камю хокини Париж Пантеонига кўчириб келиш таклифини айтганида адибнинг ўғли ва қариндошлари рад жавобини бердилар.

Альбер Камюнинг фалсафий қарашлари хусусида фикр юритадиган бўлсак, у ҳеч қачон ўзини донишманд файласуф, устига устак экзистенциализм тарафдори деб ҳисобламаганлигининг шоҳиди бўламиз. Нима бўлганда ҳам, экзистенциализм фалсафаси Камю ижодига таъсир кўрсатганлиги шубҳасиз. Айни пайтда, унинг экзистенциализм руҳидаги масалаларга шуурли ва ғайришуурий равишда мойиллиги, энг муҳими, болалигидан давосиз хасталикка чалинганлиги (ўлим яқинлигини доимо ҳис этиб яшаш) ва касаллик билан олишиб ижод қилиш экзистенциализмга яқин ғоя ва фикрларни илгари сурганлигини, қисман бўлса-да, изоҳлайди.

Экзистенциализмнинг йирик намояндалари – “диний экзистенциализм” пешвоси, немис файласуфи К. Ясперс (1883-1969), “атеистик экзистенциализм” раҳнамоси, француз файласуфи Ж.П. Сартрдан фарқли ўлароқ, Камю абсурд билан курашнинг ягона йўли унинг борлигини, у мавжуд эканлигини тан олиш деб ҳисоблаган. Камю яратган қаҳрамонлар бу ҳолатга тааллуқли бўлмаган, тақдир тақозоси билан вужудга келган мураккаб аҳвол, оғир шароит, мушкул вазият (ҳаётга таҳдид, яқинларининг вафоти, виждон азоби ва ҳоказо) таъсири остида руҳнинг, қалбнинг ана шундай ҳолат, кайфиятга келганликларига қарамасдан, уларнинг кейинги тақдири мутлақо ҳар хил. Камю фикрича, капитализм, коммунизм, социализм каби сунъий “изм”лар, жамиятни мажбуран яхшилашга бўлган турли-туман ва хилма-хил “уриниш”лар – абсурднинг юксак даражадаги кўринишидир. Инсонпарварлик ва демократия тарафдори бўлган Камю “ғайриинсоний ва золимона ҳаракат воситасида жабр-зулм ва адолатсизлик билан курашиш ундан-да катта ситам, жабр-жафо ва истибдод адолатсизликнинг авж олишига сабаб бўлиши мумкин, деб ҳисоблаган.

“Биродар Карамазовлар” романи қаҳрамони Иван Карамазовнинг “Ҳамма нарса мумкин” деган сўзлари – эркинликнинг ягона ифодаси”, – деб ёзган эди Камю. Абсурд, ҳаётнинг бемаънилиги (“Ҳамма ерда абсурд ҳукмрон”) хусусида; ҳаёт ўткинчи, ўлим ҳақ эканлиги (“ўзининг ким ёки нима эканлигини англаш – ўлимни англаш демакдир”) хусусида; “Худонинг лаънатига учраган” ёвуз ва қабиҳ ташқи оламдан узоқлашиш, бегоналашиб кетиш, бешафқат ҳаётда ёлғизликни чуқур ҳис этиш (“ҳамма нарса менга ёт”) хусусидаги фикрлар – Камю прозаси ва драматургиясида доимий ва ўзгармас мавзудир. Бироқ экзистенциализмнинг ишлатилавериб авра-астари чиққан ушбу “қолип”и Камюнинг ҳаётий тажрибаси орқали “тўғрилаб” борилган. Ўта камбағал, бир бурда нонга муҳтож бўлган оилада ўсган Камю учун “инсон қисмати”, “инсоннинг пешонасига ёзилгани ва насиб этгани” ҳар доим “инсон ҳаёти, у борлиғининг шарт-шароити”, яъни ҳеч қачон унутилмайдиган қашшоқлик, нотавонлик, инсонга номуносиб тарзда безиё, роҳат-фароғат кўрмай кун кечиришни олдиндан тақозо этган, бунга замин яратган, шу мезон билан ўлчанган. Бундай мудҳиш шароит, яшаш учун тўғри келмайдиган мушкул вазият Камюнинг “исёнкорона” ҳаракатига кўп жиҳатдан замин яратган, уни рағбатлантирган, қалбига олов пуркаган. Камюнинг сиёсий фаолиятдан имкон борича узоқлашганлигига қарамасдан, “соф санъат”, “санъат санъат учун”, жамиятнинг энг сара аъзоларига тушунарли бўлғувчи “элитар санъат”га ишонмовчилик ва аксинча, оддий халқ учун тушунарли бўлган санъатни қадрлаш, муносиб баҳолаш адиб ижодининг негизини ташкил қилган. У “тарих юки”ни ўз елкасида кўтариб ёруғликка олиб чиқди, ҳаёт қийинчиликларига бардош берган қаҳрамонларни унутмасликка ҳаракат қилди, десак янглишмаган бўламиз.

Альбер Камюнинг “романтик экзистенциализми” Жазоирдаги дастлабки ҳаётий таассуротлари мевасидир. У ўзининг замондоши, аниқроғи “табиатни узоқ кузатиш ва узоқ мушоҳада қилиш азобидан халос бўлган” замондоши ҳақида ёзиш ниятида қўлига қалам олгани хусусида кўп бор айтган. Ҳақиқатдан ҳам, Камюнинг илк асарларида табиат гўзаллигига маҳлиё бўлиш, оламнинг турфа рангларга бурканишини кузатиш, ўзини шу олам мавжудоти, унинг суюкли фарзанди эканлигини ҳис этиш, янада аниқроқ қилиб айтганда, Жазоир денгизи ва қуёшидан баҳраманд бўлиш устун туради. Экзистенциализм руҳидан бегоналашиб кетаётгани, ҳаётдан узоқлашиб бораётганини ҳис этган Камю “табиат билан доимий алоқа”да, “ҳаётнинг хайрихоҳлиги”, “муҳаббат илтифоти”га бўлган эҳтиёжидан фориғ бўлолмайди: унинг “абсурд ҳукмронлик қилади, муҳаббатни қутқаради”, деган пурмаъно сўзлари унинг асарларининг умумий ғоясига айланади.

“Бегона” романи қаҳрамони Мерсо айнан шундай “экзистенциалист романтик” қиёфасида намоён бўлади. Муаллифнинг ўзи романнинг икки – метафизик ва социал маъносига тўғридан-тўғри ишора қилган. Муаллиф Мерсонинг ғалати хатти-ҳаракатларига изоҳ бераркан, биринчи навбатда унинг “урф каталог”ларига қараб ҳаётга бўйсунишни хоҳламаслигига эътибор қаратади. Муаллиф “Бегона” сюжетини “расмиятчилик учун қабул қилинган одоб-ахлоққа ишонмаслик” ташкил қилади, деб ҳисоблаган. Оддий одамнинг жамият билан тўқнашуви, яъни ҳар қандай одамни “урф каталоги” бўйича яшашга, “қатъий қоидалар доирасидан, расмий қабул қилинган қараш”лардан узоқлашмасликка ўргатувчи жамиятга рўбару келиши романнинг иккинчи қисмида янада равшанлашади, муросасиз оҳангда янграйди. Мерсо ушбу доира қонунларидан чиқиб кетади, аниқроғи ўзида ушбу қоидаларни инкор қилишга куч топа олади. Натижада уни суд қилишади, айблашади ва жазога тортишади. У ўзига нотаниш, мутлақо бегона одамни ўлдиргани учун эмас, балки қоидаларга бўйсуниб яшамаганлиги учун – онасининг дафн маросимида мириқиб қаҳва ичганию, сигарета чекиб ўтиргани учун жазога лойиқ деб топилади. Мерсо – Худонинг яратган ғофил бандаси, у бироз телбанамо, чунки у бошқа олам – табиат оламига бутунлай мансуб мавжудотдир. Қотиллик пайтида у ўзини коинотнинг бир парчаси, самовий манзаранинг ажралмас бир бўлагидек ҳис қилади, унинг ҳаракатларини эса гўё само жисмлари, яъни қуёш бошқаргандек туюлади. Қотилликкача Мерсо табиий, оддий одам қиёфасида кўринса-да, бироқ у узоқдан-узоқ ва ҳеч бир сабабсиз қуёшга тўғри тикилиб қарай олади. Мерсо – келгинди, ўзга сайёралардан келган мавжудот; унинг сайёраси – мавжланиб турувчи денгиз ва чарақлаб турган қуёшдир. Мерсо – романтик, бугунги ҳаётга кечикиб келган оташпараст одам. Бу фикрни инкор этмаган ҳолда, Мерсони “экзистенциалист романтик” десак ҳам бўлади. Жазоирнинг аждарнафас қуёши, чўғдек қизиган қуми, қирғоққа тинимсиз урилиб турувчи денгиз тўлқинлари Мерсонинг хатти-ҳаракатларига таъсир қилади, уни “турткилаб” туради. Мерсонинг жиноий хатти-ҳаракатларини социал жиҳатдан асослаб бўлмайди, расмий одоб-ахлоққа қарши исён деб ҳам бўлмайди. “Бегона” романида рўй берган қотиллик – жаҳон адабиётидаги яна бир сабабсиз, ҳеч нарса тақозо этмаган қотилликлардан биридир. Мерсони иккиланмасдан  Ф.М. Достоевскийнинг “Жиноят ва жазо” романидаги Раскольников ёнига қўйиш мумкин. Улар ўртасидаги ягона фарқ шундаки, Мерсо нима мумкин, нима мумкин эмаслиги ўртасидаги чегара хусусида бош қотирмайди, рухсат берилган ва тақиқлаб қўйилган нарсалар хусусида ўйлаб ҳам кўрмайди, – ўз-ўзидан тушунарли-ку, эркин инсон учун ҳамма нарса мумкин! У мутлақо эркин, унга ҳамма нарсага ижозат берилган. Раскольников эса бу ҳақда кўп ўйлайди.

Ақлдан оздирувчи фикр. Лекин ўйлаб кўрсак, “абсурд ҳукмрон” бўлганлиги учун ҳам Мерсо мутлақо эркин, ўзини абсурд дунё қаҳрамонидек сезгани учун ҳам эркин, бу дунёда Худо йўқлиги, маъно йўқлиги, ягона ҳақиқат – ўлим ҳақ эканлиги учун ҳам у мутлақо эркиндир. “Бегона” романи ўлим сюжетидан бошланади, унинг марказий нуқтасини ҳам ўлим ташкил қилади, ҳикоянинг давомида ўлим мавзусидан четга чиқилмайди ва ниҳоят, романни ўлим якунлаб беради. Роман охирида ҳамма нарса ўлим тарозисида тортилади, баҳоланади. Хулоса шуки, дунёдаги ҳамма нарса, тирик жон ҳам ҳеч қандай қимматга, баҳога эга эмас, ҳеч қандай аҳамият касб этмайди. Фақат ўлим муқаррар. Мерсо ўлим жазосига маҳкум этилгани билан дунёда ҳеч нарса ўзгармайди. У худди бошқа ғофил бандалар каби ўлимга маҳкум этилган, лекин бусиз ҳам вақти-соати келганида ўлади-ку. Беихтиёр одамнинг одам устидан ўлим ҳукмини чиқаришга ким рухсат берибди, деган савол туғилади. Мерсо судланиши мумкин эмас, у судга бўйсунмаслиги ҳам мумкин, лекин ҳамма учун бирдек қоида уни мажбурлайди. Ҳаётнинг бемаънилиги, қабул қилинган ўлим ҳақидаги ҳукмнинг бемаънилиги уни гуноҳидан, жиноятидан озод қилади. Мерсо том маънода яшамайди, у шунчаки кун кечиради, у худди оддий бир ҳужайра каби ҳаракатланади. Унинг “яшаш режа”си ҳам йўқ. У яшашга асос бўлувчи бирорта ғоядан ҳам мосуво. У бир сониядан иккинчи сониягача, фалакнинг гардиши билан тирикдир. Ж.П.Сартр асарда ҳикоя қилиш услубининг қурилишига эътибор бераркан, “… ҳар бир жумла – бу ўткинчи лаҳза, кўз очиб юмгунча ўтадиган сония <…> ҳар бир жумла оролга ўхшайди. Биз ҳам жумладан жумлагача, фанодан фаногача сакраб-сакраб ҳаракатланамиз” [1]деб ёзади.

Асар тили ва услубининг алоҳида таъкидланган совуқлиги, босиқлиги ва ҳиссиётсизлиги бош қаҳрамоннинг лоқайд ва бепарво характерига мос келади. Камю тилга оид ифода этиш воситаларининг одатдан ташқари қисқа ва унчалик бой бўлмаган томонларини бўрттириб кўрсатишни амалда қўллайди. Бунинг оқибатида тадқиқотчилар Камю услуби – бу “классицизм руҳи”даги услуб, ёзувчи бизларни “XVII аср буюк тамойиллари”га қайтармоқчи, дея ўз фикрларини исботламоқчи бўладилар. Бу бир жиҳатдан тўғри. Бу ерда тилга оид ифода воситаларининг етарли эмаслиги, одатдан ташқари қисқалиги ва унчалик бой эмаслигида, ҳис-туйғулар деярли йўқлигида қандай “буюклик” мавжуд, деган саволни бериш ўринли бўлар эди. Франциялик адабиётшунос Пьер-Анри Симон фикрича, Камю “бизнинг ҳақиқий дунёмиздан фарқли ўлароқ анча издан чиққан, вайрона ва беўхшов дунёни яратишда, оддий одамлардан кўра кўпроқ ақлдан қолган, эс-ҳушини йўқотган ва майиб-мажруҳга айланган одамни тасвирлашни кашф этганлиги билан ўз меҳнатини анча енгиллаштирди”[2] . Ушбу фикрни исботлашга ўзида журъат топган Пьер-Анри Симон, эҳтимол, бошқалардан кўра ҳақиқатга яқинроқдир.

1942 йили адибнинг “абсурд ҳақида эссеси” – “Сизиф ҳақида афсона” асари нашр этилди. Бу асарида Камю ўлим ҳақидаги фикр-мулоҳазаларини, яъни ўз-ўзидан бегоналашиб кетиш, воқеликни билиб бўлмаслик, яшаш маъносини англашнинг мумкин эмаслиги, эркинликнинг ягона манбаи сифатида абсурдни кўрсатиш хусусидаги мушоҳадаларини бир жойга тўпларкан, абсурд дунёнинг бош қаҳрамони ролига афсонавий Сизифни танлайди. Сизифнинг тер тўкиб бажараётган иши бемаъни, бемақсад; маъбудлар амри билан у харсанг тошни чўққига кўтариб чиққанида тош яна пастга қараб қулайди ва ҳаммасини янгидан бошлашини у яхши билади. Яна шуни биладики – у чўққига чиққудек бўлса маъбудлардан ҳам юқорилайди, тақдир устидан ғалаба қилади, демак, тошни кўтариш унинг азалий иши ва мақсадига айланади. Шуни билишнинг ўзи кифоя, буни англаш эркинликни кафолатлайди. Санъат асари ҳам абсурд дунёга мансубдир, бироқ ижод жараёни хаос қоплаган дунёда эс-ҳуш, энг муҳими тафаккурни сақлаб қолишга, ақлни йўқотмасликка имкон беради.

Шу аснода Камю ижодида романтик руҳдаги оптимизмнинг яна бир манбаи – санъат пайдо бўлади. У томонидан юксак қадрланган, муносиб баҳоланган француз романи тақдирни енгиш, тақдир зарбаларига бардош берувчи қудратли куч сифатида намоён бўлади. Муаллиф романнинг бадиий макони ва замонида тақдирни “шакл”га солади, уни “санъат қоида”лари асосида қуради. Бу хусусият шак-шубҳага ўрин қолдирмайди, шунинг учун ҳам у бадиий адабиётда азалдан мавжуддир. Камюнинг ўзи ҳам классик анъаналарга содиқ қолиш, уларга риоя қилишдек юксак хислатларни сақлашга ҳаракат қилган.

Қаҳр-ғазабга тўлган маъбудлар Сизифни бемаъни ва мақсадсиз ишни бажаришга маҳкум этдилар. Бу билан уларда бемаъни, фойдасиз ва умидсиз меҳнатдан даҳшатлироқ, шафқатсизроқ жазо йўқ, деган тушунча пайдо бўлди.

Камю эса ушбу афсонанинг қаҳрамонини абсурд одам деб ҳисобларкан: “У ўзининг олижаноб ва қабиҳ ҳис-туйғуларида ҳам, азоб-уқубатида ҳам ўзгармайди, абсурдлигича қолади”, деб ёзади. Сизиф ердаги ҳаёти, жиловланмаган эҳтирослари, худоларга бўйсунмагани ва дунёни чиндан севгани учун жазога маҳкум этилган. Қаҳрамоннинг қисқа вақт тўхтаб, тин олиш пайти, яъни поёни йўқ азоб-уқубатлардан бир дақиқа бўлса-да, кутилган ҳолати қизиқарлидир. Айнан шу дам Сизиф ҳушига келади, унга ҳис-туйғулари яна қайтади. Ёки тош қайтадан пастга юмалаётганда, меҳнатдан бир зум фориғ бўлган Сизиф бемаъни меҳнатидан қутилганини ҳис этиб, ўзини эркин ва озод сезади, ҳатто бахтли одамдек қувонади ҳам. Афсонанинг фожиавийлиги Сизифнинг онгли равишда бемаъни ишни бажараётганида, абадул-абад тошни кўтаришга маҳкум этилганлигини англашида асосланган, десак тўғрироқ бўлади.

Камю замонавий одам ҳаётини ушбу афсона билан таққосларкан, ҳаёт фожиали ва кўп жиҳатдан бемаъни деб ҳисоблайди. Одамларнинг хатти-ҳаракати, яшаш учун кураш олиб боришлари чархпалак айланишига ўхшайди, бир зайлда кечади ва ҳеч қандай фойда келтирмайди. Қаҳрамоннинг ақли расолиги, эс-ҳуши жойидалиги, онги аниқ-равшанлиги тақдир устидан ғалаба қозонади ва азоб-уқубатларни хурсандчиликка, шод-хуррамликка айлантиради. Бу бахт Сизиф чин қалбдан севган гўзал дунё ва ширин ҳаёт ҳақидаги хотирада мужассам бўларкан, унинг юраги “чўққига чиқиш учун кураш” билан тўлиб-тошган. Камю фикрича, Сизифни бахтли одамдек тасаввур қилиш лозим. Шубҳасиз, Камю қадим юнон мифологиясидан олинган машҳур афсонага янги ҳаёт бағишлайди. Сизифнинг иши замонавий инсонлар меҳнати билан бир хил эканлиги хусусидаги фикрни рад этиб бўлмайди. Кўп одамлар янгилик яратмайдилар, кашфиёт ва ихтиро қилмайдилар, фақат бир зайлдаги харакатлардан иборат юмушини кундан кунга бажараверадилар. Сизифнинг бахти шундаки, у, бир қарашда бемаъни ва бефойда бўлиб кўринган ишида ўзича маънони кўради.

Альбер Камю асарлари ва фалсафаси хусусида аниқ бир тасаввур ҳосил қилиш осон эмас, чунки унинг адабий ва фалсафий асарларида баён этилган қарашларни ҳар хил алпозда, турлича талқин қилиш имкониятига эга бўламиз. Айни пайтда ушбу фалсафанинг ўзига хос хусусияти, йўналиши ва муаммолар мажмуи тарихчи ва файласуфларга уни экзистенциализмнинг бир кўриниши сифатида баҳолашга замин яратди. Ҳақиқатдан ҳам, Камю дунёқараши ва ижодида Ғарб фалсафаси асрлар оша босиб ўтган йўлнинг ўзига хос хусусиятлари намоён бўлди.

Камю дунё, умуман объектив воқеликнинг реаллигидан шубҳаланмаган, унинг тадрижий ривожланиши, тўхтовсиз ҳаракатланиши муҳимлигини англаб етган. Унинг фикрича, дунё ақл-идрокка асосланиб қурилмаган, у хаотик. Дунё инсонга нисбатан шафқатсиз. Адоват руҳи билан суғорилган дунё инсонга доимо таҳдид солиб туради. Бу адоватли, шафқатсиз, тажовузкор дунё минг асрлар ошиб бизгача етиб келди. Бу дунё ҳақида биз билганимизни ишонарли деб бўлмайди; тўрлаган билимимиз етарлича асосга эга эмас, тажрибада исботланмаган. Дунё ҳар доим кўз ўнгимиздан ғойиб бўлади, тутқич бермайди, ўзгариб туради. Ҳаёт, объектив борлиқ хусусидаги тасаввурида Камю “борлиқ ўзини фақат шаклланишида намоён қилиши мумкин, шаклланиш эса мавжудликсиз, реал тарзда борлиқсиз ҳеч нарса, йўқ нарса”, деган ақидага асосланади.

Ёзувчи фикрича, борлиқ онгда акс этади, лекин “инсон ақл-идроки орзу-умидлар оламида ҳаракатланмагунча ўзининг тўлиқ ифодасини топмайди. Агарда у уйғонса, ҳамма нарса ўзаро уйғунлашиб кетиб, яхлит ҳолга келади, муайян тартибга тушади. Агарда ташқаридан бирон бир таҳдид келса, хавф-хатар туғилса, ушбу дунё парчаланиб, худди ойна каби синиб, минглаб бўлакларга бўлиниб кетиши мумкин. Ундан кейин инсоннинг дунёни билиш қобилияти, ақли-заковати учун беҳисоб ялтираб турувчи синиқ ойна парчалари қолади. Уни териб олиш эса инсон ақлига боғлиқ”. Камю шу тариқа дунёни ўзгартиришнинг ягона манбаи деб билишни кўрсатади, айни пайтда, билимдан ўйламасдан, бемаъно фойдаланмасликка ундайди.

Камю илм-фан дунё ва инсон хусусидаги билимларимизни чуқурлаштиради ва кенгайтиради дегувчи пурмаъно фикрга қўшилади, лекин бу билимлар ҳали етарлича мукаммал эмаслигини таъкидлайди. Унинг фикрича, илм-фан бугунги кунгача ҳам энг муҳим, энг долзарб, яъни ҳаёт маъноси, дунё мавжудлигининг мақсади, бутун борлиқ, яъни ўсимлик ва ҳайвонот, умуман тирик организмнинг яшаш маъноси ҳақидаги саволга жавоб беролмайди. Одамлар бу дунёга, бу тарихга тасодифан тушиб қолишган. Улар ўлимга маҳкум этилган ва ҳаёт кўз ўнгимизда гўё абсурд дунёдаги бемаъни ҳаракат, яшаш учун курашдек намоён бўлади. Ушбу адоватли, тажовузкор, совуқ ва иссиқ, зулмат ва ёруғ, машриқ ва мағриб, шамс ва қамар, ҳаёт ва ўлимдан иборат дунёда Инсон нима қилмоғи лозим?

Камю бизни бу саволга кечиктирмай жавоб топишга чорлайди. Авваламбор, инсон “ҳаёт нима, у яшаб ўтишга арзийдими, умуман яшаш, ҳаёт кечиришда маъно борми, йўқми?”, дегувчи мураккаб бир саволга жавоб бериши лозим. Фалсафанинг ушбу бамаъни саволига жавоб топиш – ўта мураккаб фалсафий муаммони ечиш демакдир. Камю фикрича, “қолган барча нарса… иккинчи даражалидир. Яшашга интилиш, тўлақонли ҳаёт кечириш учун тиришиш, инсоннинг дунёга бўлган меҳр-муҳаббати билан ўлчанади, “ушбу муҳаббатда дунёдаги жамики азоб-уқубат, жабру жафо, қийноқ ва ситамлардан кучлироқ нарса мужассам”дир”. Дунёвий муҳаббат инсонга ҳаётни севиш ва ҳаёт ўртасидаги тафовутни, келишмовчиликни енгиб ўтишга имкон беради. Гарчи ушбу тафовут устунлик қилгудек бўлса, дунёда абсурд ҳукмронлик қилади. Инсонга беназир ақлу заковат, зеҳн, тафаккур, энг муҳими, онг ва тил берилганки, у дунёни муайян тартибга солиши, эзгулик ва ёвузлик хусусидаги тушунча ва тасаввурига мос равишда уни ўзгартириши лозим.

Альбер Камю яшаш бу – абсурдни чуқур ва кенг тадқиқ қилиш, унга қарши исён кўтариш, деб ҳисоблайди. “Мен абсурддан, – деб ёзади адиб, – учта натижа (хоҳласангиз манфаат, хоҳласангиз сабоқ) кутаман – абсурд менинг исёним, менинг эркинлигим ва менинг эҳтиросимдан ҳосил бўлади. Ақлимни ишга солиб, ўлимга итоаткорона бўйсуниш қоидасини яшаш қоидасига айлантираман ва ўз жонимга қасд қилишни рад этаман”.

Ёзувчи фикрича, инсон танлаш ҳуқуқига эга: ё ўз даврига мослашиб яшаш ё уни ўжарона рад этган ҳолда қарши курашиш, лекин давр билан битим тузиши ҳам мумкин. Кейингисида “ўз даврида яшаб абадиятга ишониш” тамойили устун туради. Қизиқ ҳолат, абадиятга ишониш Камюга унчалик ҳам хуш келмайди. Унинг фикрича, дунёдаги абсурддан, яъни дунё бемаънилигидан азалий ва абадий қадриятларга эътиқод қилиш, кундалик ҳаёт иллюзиясига шўнғиб кетиш ёхуд бирорта ғояга эргашиб яшириниш, бошқача айтганда, абсурд босимини тафаккур ёрдамида пасайтириш мумкин.

Энди мазкур сонда эълон қилинаётган “Калигула” пьесаси тўғрисида икки оғиз сўз. Рим императори Калигула (янги эранинг 12-41 йиллар) нинг исми илк бор Альбер Камю кундалигидаги ёзувлари орасида (1937 йил январида) “Калигула ёхуд ўлим мазмуни. 4 парда” кўринишида учрайди. Ўша пайтлар Камю инсон қисматининг бартараф қилиб бўлмайдиган фожиавийлиги, пешонага ёзилгани муқаррар рўй бериши хусусида чуқур ўй-мулоҳазалар юритиш билан банд эди. Унинг фикрича, ҳаётдаги хатти-ҳаракат, феъл-атвор хусусиятларини бахтли ёки бахтсиз тақдирдан ахтариш лозим. “Атроф- муҳит, умуман бизни ўраб тургувчи воқелик абсурд эмас, балки гўзал ва нафосатли бўлиши мумкинлигига ишонч туфайли замонамиз муқаррар ҳалокатга учрамоқда”, – дегувчи Калигуланинг охирги сўзларини адабиётга эндигина қадам қўйган драматург шундай тасаввур қилади.

Дастлаб пьеса “Калигула, ёхуд Қиморбоз” деб номланиб, шубҳасиз, Камюнинг Ф.М. Достоевский ижоди хусусидаги фикр-мулоҳазалари билан боғлиқ бўлган. У пьесасига рим тарихчиси Светонийнинг “Ўн икки Цезарь ҳаёти” асарида тасвирланган давр сарҳадларидан келиб чиқувчи умумий маъно-мазмунни бағишламоқ ниятида эди. Анахронизм, яъни бир даврни тасвирлашда бошқа бир даврга хос хусусиятларни унга тааллуқли қилиб кўрсатиш ёхуд ўз замонасига мос келмайдиган эски қарашлар, урф-одатлар, турмуш тарзини тасвирлашдан қочиб, Камю ўз замонасига ҳамоҳанг, даврга мос келувчи фожиани саҳнага олиб чиқмоқни мақсад қилган. Фожиа марказида – императорнинг метафизик руҳидаги исёни турибди, унинг асосий ғояси, қолаверса бошланғич нуқтаси – Достоевскийнинг “Ҳукм” асарида акс эттирилган “руҳан ва жисмонан зўриққан” қаҳрамонининг руҳий ҳолати, тушкунлик кайфияти билан айнан мос келади.

Севикли аёли (Цезония – М.Х.) нинг жасади олдида ёш император “оддий ва очиқ-ойдин, бир оз бемаъни ва чидаб бўлмас ҳақиқат”ни англаб етади: “Одамлар ўлади ва улар бахтсиздирлар”. Ўлганлари учун бахтсиздирлар; “ҳақиқат”га ишонмаганликлари учун бахтсиздирлар; ўлим ҳақида ўйламаганлари учун, ўз-ўзига ва бошқаларга ёлғон гапирганлари учун бахтсиздирлар; майда-чуйда қизиққанлари, арзимас манфаат ва қабиҳ ниятлар, худбинларча хатти-ҳаракат қилганлари учун бахтсиздирлар”.

Инсонлар тўккан кўз ёшларнинг сабаби ушбу “разолат” ва “қабоҳат”да ётибди. Аммо Калигулани ўраб олган зодагонлар бундай ҳаётга ташналик билан чирмашиб олганлар. Бу борада Ф.М. Достоевский “Ҳукм” асари қаҳрамонининг: “Улар яшашга бажонидил рози бўлишади, лекин ҳайвонларча, яъни ҳалқумига келгунча еб-ичиш, ғафлат босиб ухлашу ин қуриб, насл қолдириб яшашга розидирлар. Бу каби “инсонларча” яшаш – талон-торож йўли билан мол-дунё орттириш демакдир”, дегувчи сўзлар муҳим аҳамият касб этади. Ўз жонига қасд қилган кишининг файласуфона фикрлари Камю пьесасида экзистенциал руҳдаги “кўз очилиш” шаклида ифодаланади. Яна бу каби “кўз очилишларнинг” тагмаъноси қалб оғриғи, руҳий хасталик Камю онг ва тафаккурида “ҳаётдаги қисмат”, “ёзмиш”даги мавҳум, метафизик руҳияти ўй-фикрлар билан қоронғилашади. Пьеса қаҳрамонининг хатти-ҳаракатлари шахсий заифлик, ношудлик, бу дунёда бирор нарсани ўзгартира олмасликдан ожизлигини чуқур ҳис этиш билан астойдил курашга қаратилган. У вужудига кириб олган, онгини заҳарлаган иблисдан қутилмоқчи бўлади-ю, бу курашда ўзи ҳам иблисона йўл тутади.

Дарвоқе, мавжуд дунё борлиғи билан Калигулани қаноатлантирмайди. Бу дунёда ўлиш ҳам мумкин, бахтсиз бўлиш ҳам мумкин – буни ҳеч ким кўрмайди ва бу ҳақда ўйламайди ҳам. Шунинг учун Калигулани ўраб олган муҳит, манфаатпараст ва тамаъгир зодагонлар ёлғон ва сохта кўринади. У дилемма олдида турибди: “Нима қилиш керак: ёлғонда яшашми ёки даҳшатли ҳақиқатни кўришми?”. Ёш император тақдирга қарши чиқиб: “Мен ҳақиқат ила яшамоқчиман?”, дея хитоб қилади. Бутун борлиқ саробдан, зодагонларнинг “ақли расолиги” ёлғон, фисқу фужур, гина-кудратдан иборатлигини тушуниб етган Калигула қалбида борлиқнинг “зеб-зийнат ва безак”ларига қарши норозилик туғилади. Унинг фикрича, дунё “энг юксак маъно”дан маҳрум бўлган, ҳаёт эса – сохта ва мунофиқона. Пьесанинг асосий ғоясидан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, ҳаёт маъноси масаласини муаллиф ўлим муаммосининг қай тарзда ҳал этилишига боғлиқ ҳолда кўриб чиқади. Ушбу муаммонинг моҳияти шундаки, нариги дунёга эшик Камю учун ҳам, у яратган персонаж учун ҳам ёпиқдир. Ноумидлик ва бутун мавжудотнинг азалий ва абадий ўзгармас бирламчи асоси – руҳ (Худо) га интилиш билан вобаста ҳолда Калигула танлаган йўлини белгилайди.

Ўз вақтида ёзувчига яқин дўст, кейинчалик эса муросасиз рақиб бўлган Ж.П. Сартр Ғарбий Европанинг маънавий, ижтимоий ҳаётида Камюнинг эгаллаган ўрни ва маънавий қиёфаси ҳақида қуйидаги фикрни билдиради: “Камю бизнинг асримизда, қолаверса, улкан дарёдек оқиб ўтаётган тарихда Монтень, Ларошфуко, Вольтер, Дидро, Руссо каби эзгуликка йўғрилишни, саховатпеша бўлишни ўргатувчи moraliste, яъни маърифат ва маънавият тарғиботчиси бўлди. Уни аввало, файласуф, кейин эса ижодкор деса бўлади. Унинг мероси француз адабиётида абадий қолажак. Камюнинг сабот-матонатли, соф ва нозик, жиддий ва эҳтиросли инсонпарварлиги даврининг қақшатқич ва хунук нишоналарига қарши кураш олиб борди. Бу курашда ким ғолиб чиққанлигини келажак кўрсатади. Лекин у ўз сўзи билан инсонлар қалбида маънавий қадриятларни мустаҳкамлаган санъаткордир”.

Муҳаммаджон Холбеков,

филология фанлари доктори, профессор

“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 11-сон

__________________

[1] (Sartre J.-P. Interprétation de l’Etranger. Paris, 1970. p. 56).

[2] (Simon P.-H. Histoire de la litérature française. Tome II, Paris, 1957. p. 194).