Замондошларимизнинг Чўлпон ижодиёти билан анча кечиккан танишуви нисбатан яқиндагина “Кеча ва кундуз” романи орқали рўй берди. Эндиликда кундек равшанки, Чўлпоннинг бадиий насри халқимиз маънавий маданиятининг муҳим қисмини ташкил этади. “Кеча ва кундуз” романини ўқир экансан, беихтиёр ёзувчи маҳоратининг сири, жозибаси нимада экан, деб ўйлаб қоласан киши. Мазкур асар тўғрисида қатор адабий-танқидий мақолалар, номзодлик ва докторлик диссертациялари ёзилди. Кейинги йилларда бутун бир чўлпоншунослик вужудга келди. Деярли барча гап айтиб бўлинганди.

Гап шундаки, ёзувчи асарлари поэтикаси, унинг маҳорати XX аср ўзбек романчилигига у киритган тасвирий усуллар ва воситаларда кўринади. Чўлпон асарларида сўзлар кутилмаганда янгича маъно касб этади. Унинг тилга муносабати ҳар бир сўзнинг ички шаклини эстетик идрок этишга интилишда кўринади, шу боис ҳар бир сўз — образнинг ҳаракатини бадиий ифодалашга интилади. Чўлпон ижодиёти тўғрисидаги илмий-танқидий ишларни ўрганиш ёзувчи насрий асарлари баёнининг ўзига хос томонлари тўғрисидаги тадқиқотлар деярли яратилмаганлигини кўрсатади. Фикримизча, Чўлпонга хос баён услубининг энг муҳим жиҳатларидан бири воқеликни киноявий тасвирлашдир. Чўлпон романида инсониятни ўраб турган дунёнинг ғаройиботлари тўғрисида фикр юритаётган ҳикоячининг киноявий позицияси сезилиб туради. Хаста воқеликни фожиий қабул қилиш ёхуд унга киноявий муносабат адабиёт учун янги усул эмас. Бу усул Гоголь, Гофман, Набоков ва бошқа қатор ёзувчиларга хос хусусиятдир.

Лекин биз бу ерда Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз” романидаги киноявий тасвир характерини аниқлашни ўз олдимизга мақсад қилиб қўйганмиз. Мазкур вазифани бажариш учун биз “Кеча ва кундуз” асари билан В.Набоковнинг “Қатлга таклиф” романини солиштиришга ҳаракат қилдик.

Биринчи қарашда ҳар иккала асар учун муштарак нарса XIX аср адабиётида кенг ишланган майда киши мавзуси деб қаралиши мумкин. Гап Цинциннат ва Зеби образлари устида кетаётир. Улар учун умумий бўлган хусусият ҳамма нарсада тобелик ва итоаткорлик. Уларнинг итоаткорлиги шу даражадаки, муҳитга заррача қаршилик кўрсата олмайдилар. Зебининг қатъияти Акбарали мингбошига турмушга беришлари биланоқ барбод бўлади. Цинциннат эса узлуксиз хўрланади, хотини эса эрига хиёнат қилишни одатга айлантиради. Лекин тақдирнинг ҳазилини қарангки, айни ана шулар суд курсисига ўтиришади. Фақат фарқи шуки, “Қатлга таклиф”да ўқувчи Цинциннат ўлимга ҳукм қилинганини асар охиригача билмайди, Зебининг “гуноҳи” эса китобхон учун “очиқ ва ойдин”. Бунинг устига Зебининг аҳволи Цинциннатга қараганда яхшироқ. Чунки Зеби саводсиз, ёш, тажрибасиз бўлганлиги туфайли суд унинг устидан чиқарилаётган ҳукм — қатлни сургунга алмаштиради. Зеби ҳам, Цинциннат ҳам вазиятнинг қурбони бўлишади. Бу қаҳрамонлар шу даражада ожиз ва нотавонки, улар ўзларини ҳимоя ҳам қилолмайдилар.

Лекин бизнинг мақола олдига қўйган мақсадимиз Чўлпон ва Набоков асарларидаги майда одамлар мавзуини таҳлил этиш эмас. Бизни ҳар иккала ёзувчи услубидаги муштаракликлар, “Кеча ва кундуз” ва “Қатлга таклиф” романларидаги умумийликлар қизиқтиради.

Матнларга мурожаат этайлик. Гап шундаки, Чўлпон ва Набоков романларида киноянинг турфа хил ранглари учрайди. Бу асарларда маъюс, кишининг раҳмини келтирадиган киноя ҳам, кескин заҳарханда ва фош этувчи киноя ҳам бор. Зеби, Цинциннат сингари майда одамларнинг тақдирини ҳал этадиган қози, прокурор, адвокат ва жаллод сингариларнинг қиёфалари зўр киноя билан тасвирланади. Набоков ва Чўлпон асарларидаги драматик коллизиялар икки аспектда кўрсатилган. Бу бир томондан очиқ киноявий тарзда, иккинчи томондан нимтабассум, енгил кулги тарзида амалга оширилади.

Ҳар иккала асардаги киноя бир-бирига уйғун бўлмаган нарса ва ҳодисаларнинг тўқнашувидан келиб чиқади.

Масалан, Набоковда: “ундан тамаки, саримсоқ ва оми одамнинг ҳиди келарди” (В.Набоков. Сайланма, 396-бет.) мисраларини учратсак,

Чўлпонда: “…учинчи қатордаги энг чекка курсида оппоқ ва зўр саллали чол — жоме мачитининг ингичка овозли имоми ўтирарди” (Чўлпон, Сайланма, II жилд, 257-бет.) каби сатрларга дуч келамиз.

Бу ерда ёзувчиларнинг “сўзни жонлантириш”га, жарангдорлигини маъно билан уйғунлаштиришга интилишларини кўрамиз. Тўғри, бу адабиёт учун янгилик эмас. Лекин Чўлпонда ҳам, Набоковда ҳам бу усулнинг функцияси қизиқарли, кутилмаган сўзлар танланади. Масалан, “оппоқ” сўзини ўқиган китобхон табиийки, бу сўзнинг синонимини, масалан, чиройлига ўхшаш сўзни кутади. Лекин Чўлпон кутилмаганда бир-биридан узоқ тушунчалар — “зўр саллали” ва “ингичка овозли”ни ишлатади. Ёзувчи бу ерда имомнинг зоҳирий ва ботиний кўринишларининг мос эмаслиги устидан киноя қилади. Набоков эса сўз ўйини ишлатади, жарангдош ва бир хил бўғинли сўзларни кетма-кет қўллайди. Бир-бирига ўхшамаган нарса ва ҳодисаларнинг тўқнашуви қандайдир яхлитлик таассуротини беради. Ҳар иккала ёзувчи учун характерли бўлган ҳолат шундан иборатки, улар бир томондан бир-бирига мувофиқ бўлмаган ҳодиса ва нарсаларни ифодалашса, иккинчи томондан ҳикоя оҳангининг ғоят вазмин ва сокинлигидир. Ҳар иккала ҳолатда ҳам ёзувчилар сўз ўйинидан фойдаланадилар, бу орқали кўз ўнгимизда тамомила бошқача ҳаёт тарзи намоён бўлади. “Қатлга таклиф” романини таҳлил қилган танқидчилик асарда ҳамма нарса тескарисига айланади, ҳақиқий воқелик худди уйдирмадай қабул қилинишини, уйдирма, хаёлий нарсалар эса ҳаётдай тушунилишини таъкидлаганди. Ёзувчи ҳаётни тамомила бемаъни ва қийшиқ нарсаларнинг йиғиндиси сифатида тасвирлар экан, гўё буларнинг тескарисини ифодалайдиган, мужмал, телба-тескари нарсаларни ажойиб, келишган қилиб кўрсатадиган кўзгу қидираётгандай туюлади. Чўлпон асарларидан яна бир парча келтирамиз: “Айбдорнинг ўзига берилган саволлар ва унинг жавоблари шундай зўр протоколда ҳаммадан оз жой олди… Шу қадар озки, мирзанинг қалам учини сиёҳга ботириб ўтиришига арзимайди. Терговчи бечора шунга ҳам умр сарф қилган-да, шўрлик (Чўлпон, 256-бет). Бу ердаги киноя муаллифнинг ҳикоя қилишдаги иштироки туфайли ўзгача маъно касб этган бўлиб, ёзувчи романи учун характерлидир. Чўлпон асаридаги ҳикоячи китобхонга сўзлаб бераётган воқеаларининг бевосита шоҳиди ва иштирокчисига айланади. Бундан ташқари, Чўлпон айни фожиавий нарсалар тўғрисида атайин ғоят сокинлик билан ҳикоя қилади. Масалан, “Ёзув машинаси бўлмаган терговчи маҳкамасининг мирзаси бечора протоколни жуда зўр диққат ва ҳафсала билан кўчирган. Ори рост, ерли халқнинг номларини ёзишда у ҳам чаласавод боланинг ишини қилди, яъни Акбарали деган сўзни бир жойда Умарали, яна бир жойда “Амир ўғли”, яна бир жойда “Қамбар вали” деб юборади… Зотан бунинг нима аҳамияти бор? Тил келмаган нарсага қалам қандай келсин? “Акбар” бўлди нима; “Қамбар” бўлди нима — бари бир эмасми? Бир сартнинг номи-да (255-бет). Шу хусусият кейинги мисолда ҳам аниқ кўринади: “Бу иш шу қадар тез бажарилдики, нонушта дастурхонига закунчи келиб ўтирмасдан бурунроқ қуйилган бир стакан чой иккала қоғоз ўқиб чиқилгандан кейин ҳам совиниб етмаган эди, шу учун унинг совушини яна бир оз кутишга тўғри келди” (255). Бу мисоллар учун муҳим нарса нима? Гап шундаки, ёзувчи энг муҳим, аҳамиятли нарсалар тўғрисида шунчаки, йўл-йўлакай, бехосдан ҳикоя қилаётгандай, ўқувчи эътиборини атайин шунга қаратмаётгандай. Ана шу маъюс оҳанг туфайли ёзувчининг нозик кинояси юзага келади. Бундан ташқари бу мисолларда кўрилаётган ишнинг фойдасизлиги, аҳамиятсизлиги таъкидланади. Аммо, эътиборсиз саналган бу ишга фавқулодда тантанавор тус берилиши туфайли вазият абсурд даражасига кўтарилади. “Мана шу ваҳима ва ташвишлар билан лиқ тўлиб Тошкентга томон қанот қоққан депешалар (расмий телеграммалар) воқеанинг учинчи кунида Тошкентдан Ўлка ҳарбий судининг сайёр ҳайъатини учириб келди. Сўроқнинг ўзи эса суднинг етиб келишидан ҳам тез ўтди (253-бет). Бу ердаги абсурд шундан иборатки, мана шундай кичкинагина иш учун Ўлка ҳарбий судининг шошилинч равишда етиб келишидир.

Бу принцип В.Набоковда қандайлигига эътибор берайлик. “Ўйлайманки, ўрнимиздан турганимиз маъқул, — у (қамоқхона бошлиғи) хавотирланиб ўзининг сўзини бўлди-да, стулдан турди.

— Маҳбус, ҳамманинг нигоҳи сенга қаратилган, судьяларинг учун байрам бўлган ва сен бошингни олишларига тайёргарлик кўраётган тантанали соатларда оқ фотиҳа сўзи билан мурожаат этмоқчиман. Менинг зиммамга қамоқдаги сенинг хонангда қонун имконият берган даражада кўпда-кўп қулайликларни муҳайё қилишдек вазифа юкланган. Мен буни ҳеч қачон эсдан чиқармайман. Шунинг учун қоғознинг бир тарафига битилган ёзма равишдаги истаган хоҳишингни бажо этишдан, сенинг ташаккурингга сазовор бўлишдан ўзимни ғоят бахтиёр санардим(Набоков, 399-бет). Кўриб турганимиздек, қамоқхона бошлиғининг ўта тантанавор ҳолати билан ўз қатлини кутаётган Цинциннат руҳий ҳолатининг тамомила тескари эканлигидан киноя келиб чиқади. Киноя “сен бошингни олишларига тайёргарлик кўраётган тантанали соатларда”, “менинг зиммамга юкланган”, “буни ҳеч қачон эсдан чиқармайман” сингари иборалар туфайли янада кучаяди. Натижада қамоқхонада бўлгани ва ўлимга ҳукм этилгани учун маҳбусдан ташаккур кутилгандай ҳолат рўй беради. Ёзувчи услубида китобхон хаёлига келмаган вазиятларни келтириб чиқариш устун туради. Тантанавор руҳ одатдаги сокин ҳикоя қилиш билан кескин ўрин алмашади. Мантиқий номувофиқлик услуби Чўлпон романида янада аниқроқ кўзга ташланади. Зебининг тантанавор равишда суд залига олиб кирилиши ёш жувоннинг ҳолатига бутунлай зид: “Зеби икки конвойнинг яланғоч қиличи ўртасида залга кириб келди; устида қора барқут паранжи, қора чиммат, оёғида қора амиркон махси-кавуш билан суд қаршисига келиб тўхтади. Бу омонсиз суддан ва бу ялтираган яланғоч қиличлардан кўра унинг ўша қора қиёфаси қўрқинчли эди: Ўрта асрлардаги Испания инквизиция маҳкамаларининг қора аболи ва сирли кардиналларига ўхшарди (257-бет).

Чўлпон мантиқий номувофиқликдан ташқари нарсаларни бир-бирига қарама-қарши қўйиш принципидан ҳам фойдаланади. Зеби ҳали қарийб гўдак, у қисматнинг иродаси билан Акбаралининг тўртинчи хотинига айланади. У муҳитга қаршилик кўрсатиш у ёқда турсин, қисмати фожиона ҳал этилаётганини ҳатто хаёлига ҳам келтира олмайди. Унинг образи китобхонда раҳм-шафқат туйғусини уйғотади холос. Лекин мазкур саҳнада асар сюжетидан келиб чиққан ҳолда Зеби суд залига ўтакетган жиноятчи сифатида олиб кирилади. Бу вазиятдан ёзувчи нарсаларни бир-бирига қарама-қарши қўйиш, Зебининг ҳақиқий ҳолати билан унга қўйилаётган айбнинг номувофиқлигини кўрсатиш учун фойдаланади. Ниҳоят, прокурорнинг ҳақиқий ҳолат билан айтилаётган сўзлари ўртасидаги тамомила катта тафовутли тантанавор нутқини келтирганда ёзувчи кинояни заҳарханда кулги даражасига кўтаради. Тарихнинг улуғ саҳифаларини бирма-бир варақлаган прокурор ғоят тантанавор сўзини Зебига ўлим жазосини бериш лозимлиги ҳақидаги сўзлар билан тугатади. Ёзувчи кинояси ўзининг авж пардасига кўтарилади. Суд вакиллари ҳукмни муҳокама қилиш учун залдан чиқиб кетишганда Зеби: “Ана, энди уйимни топиб кеталармикинман?” деб ўйлайди. Бир томондан прокурорнинг ҳаддан ташқари тантанавор нутқи, иккинчи томондан Зебининг атрофда бўлаётган нарсаларни мутлақо тушунмаслиги киноявий талқиннинг ажойиб мисолидир. Чўлпон шу усул орқали қонун вакиллари устидан кулади.

Бюрократик иш юритиш усулига бағишланган саҳифалар ҳам киноянинг кучлилиги билан ажралиб туради. Чўлпон асарида суд қарори худди алоҳида персонаждай иштирок этади, ёзувчи унга одамларга ишлатиладиган таърифларни беради, “бечора протокол”, “шундай зўр протокол” дейди. Протоколга бағишланган ўринлар матндаги муаллиф аралашуви туфайли киноявий маъно касб этади: “Инсоф қилиш керак: протокол ниҳоятда чиройли хат билан ёзилган. Қоғоз бетида худди поезднинг изларидай теп-текис кетади. Қаерда “д” учраса қуйруғи ўнгга қайирилган. Икковининг ҳам қуйруғи кулча бўлган илондай буралиб-буралиб ётади! Протокол эмас, томоша! Томоша!” (255-бет).

Чўлпон ва Набоковда киноявий тасвир персонаж портретларини чизишда ҳам кенг қўлланган. Ҳар иккала адиб киноявий портретнинг усталари эди. Уларнинг ижодлари учун характерли ҳолат киноявий тасвирнинг киноявий тушунтиришлар билан уйғунлашиб кетишидир. Масалан, Чўлпон романида шундай сатрларга дуч келамиз: “…Мирёқубнинг икки кўзи китобда бўлса ҳам икки қулоғи аравага тушган илондай диккайганини тўра билмас эди. Узоқ чўзилган бу суҳбатда Мирёқубнинг қулоғи бир марта жуда ғалати диккайди, ҳатто унинг қопқора чиройли кўзларида аллақандай сеҳрли оловлар ёнди…— (73-бет). Ёки Акбаралининг портретига эътибор беринг: “…чакка суяклари туртиб чиққан, пешона бўйига тор, энига кенг ва чуқур узун-узун уч чуқур ажинга эга. Бурун ўртача, лекин қаншари паст… Кўз қисилиб кетган, парда томирларидан икки-учтаси ва ҳар иккала кўзининг бир ёнида жиндек жойи ҳаммавақт қизил, бир кўзида пича шапағлик асари ҳам бор… Ияк кенг, жағ сергўшт. Жуда сийрак бўлган соқол иякнинг ўртасигагина тўпланиб, эчкиники сингари пастга томон сангинлаб тушган. Мўйлов ҳам соқол сингари сийрак” (67 бет). Тасвирланаётган персонаж ва нарсалардаги киши эътибори унчалик тушавермайдиган майда томонларига аҳамият берилиши ва эсда қоладиган деталлар орқали кўрсатилиши тасвирнинг ишонарли чиқишига олиб келади. Набоков романидаги портретлар тасвирида ҳам шу ҳолатни кўрамиз. Масалан, Пьер портретини шундай чизади: “Қатрондай қопқора келишган ясама соч бошига ёпишиб турарди. Хафсаласизлик билан олинган соқоли остидан сап-сариқ ёғлик юзлари йилтиллар, ажинлари янада бўртиб кўринар, кўзлари чақчайганди. Набоков ва Чўлпон фақат бош қаҳрамонларнинг портретларинигина эмас, шунингдек эпизодик персонажларнинг портретларини ҳам деталлаштиришга ҳаракат қилишади.

Чўлпон насри тўғрисида мулоҳаза юритар эканмиз, “Кеча ва кундуз”да тез-тез учрайдиган қайтариқларга эътибор бермаслик мумкин эмас. Маълумки, лексик қайтариқлар такрорланаётган сўзнинг тасвирий имкониятларини оширишга ёрдам беради, китобхон эътиборини муайян ҳодиса ва нарсаларга қаратади. “Кеча ва кундуз”да диалогларнинг қайтарилиб келиши драматизмни кучайтиради.

Роман матнида шундай диалоглар учрайди:

“ — Мингбошига сувни ким берди?

— Мен бердим.

— Демак, мингбошини ўлдирган — сиз?

— Йўқ.”

Бошқа ўринда эса:

“ — Мингбошига сувни ким берди?

— Мен бердим.

— Сув чойнакда экан, чойнак кимники эди?

— Меники эди.

— Ичида қандай сув борлигини билармидиз?

— Билардим.

— Чойнакдаги сув заҳарли экан. Демак, эрингизга заҳарни сиз бергансиз?

— Чойнакда заҳар борлигини билмадим. Эримни мен ўлдирганим йўқ.”

260-саҳифада ёзувчи шу диалогни, лекин фақат батафсилроқ шаклда беради:

“ — Мингбоши сувни ўзи сўрадими?

— Ҳа, ўзи сўради…

— Мастмиди?

— Кўп ароқ ичиб эди.

— Сувни ким берди?

— Мен бердим.

— Чойнакдами?

— Ҳа…

— Мана бу чойнакми?

— Ҳа…

— Кимнинг чойнаги бу?

— Меники.

— Сизникими?

— Ҳа, меники.

— Ичида қандай сув борлигини билармидингиз?

— Билардим.

— Қанақа сувиди?

— Ирим сувиди.

— Кимга қилинган ирим?

— Менга…

— Нима учун ирим қилдирардингиз?

— Фарзанд бўлсин деб…

— Нега у сувни мингбошига бердингиз?

— Жуда ташна бўлиб сўраган эди, шундоққина токчадан олиб узатдим.

— Чойнакда заҳар борлигини билармидингиз?

— Қизиқ экансиз, мен қаердан билай?

— Демак, эрингизни ўзингиз ўлдирдингиз?

— Йў-ў-қ! Ўлибманми ўз эримни ўлдириб.”

Диалогик луқмаларнинг парокандалиги ўз-ўзидан кўриниб турибди. Диалоглардаги қайтариқлар одамийлик маҳв этилган машъум доиранинг моҳиятини очишга ёрдам беради.

Тарангликнинг тобора кучайиб бориши фожиавий вазиятни ҳис этишга кўмаклашади. Бу жиҳатдан Зеби образига эътибор қаратмоқ фойдалидир.

Зеби асар бошида ғоят қувноқ, ҳаракатчан, жўшқин қиз сифатида тасвирланади. Унинг бу сифатлари Зебининг дугонаси Салти билан учрашуви, қишлоққа саёҳат манзараси ва бошқа кўринишларда аниқ сезилади. Ёзувчи ҳам, роман персонажлари ҳам эшитганларни шубҳасиз ўзига ром этадиган унинг фавқулодда сеҳрли овозини таъкидлашади. Зебининг ажойиб овози ҳақидаги гаплар узоқ-узоқларгача етиб боради.

Лекин қишлоқдан қайтиб келишгандан кейин Зебининг овози тобора сўниб бораётгандай туюлади, ўқувчи унинг овозини энди жуда кам эшита бошлайди. Персонаж сифатида ҳам асардаги ўз фаоллигини йўқота боради. Қизни таниқли ва бой Акбарали мингбошига турмушга берадилар. Аввалига Зебининг отаси Раззоқ сўфи қизини худосиз Акбаралига турмушга беришга қатъиян қарши бўлади. Акбаралининг ўзини эса тўртинчи марта уйланишга Зебининг мафтункор овозига қизиқтириб, Мирёқуб кўндиради. Акбаралининг иккинчи хотини Пошшахон эса учинчи хотин Султонхондан ўч олиш мақсадида эри билан Зебини зиёфатда юзлаштириш учун қўлидан келган ҳамма ишни қилади. Ниҳоят Раззоқ сўфи ихлос қўйган Эшон бува отани қизни мингбошига беришга кўндиради. Шундай қилиб тўй бошқа персонажларнинг фитнаси туфайли тайёрланади. Бу ҳаракатларда бутунлай иштирок этмаган Зеби бамисоли шахмат пиёдасидек ота ҳовлисидан Акбарали хонадонига сурилади. Кейинги юриш Акбаралининг ўлими. Роман воқеаларидан маълумки, Акбарали шаҳардан ниҳоятда ёмон кайфиятда қайтиб, кўп ичиб қўяди. Зеби унга овқат тайёрлаб беради. Ёзувчи шу пайтдаги ҳолатни батафсил тасвирлайди. Маст Акбарали овқатни шунчалик палапартиш ейдики, буни кўрган Зеби беҳузур бўлиб ташқарига чиқади. У чанқаб сув ичкиси келади, совуқ чой мингбоши ўтирган уйда эди. Киришга журъат этмай даҳлизда бир пиёла совуқ сув ичди: “Юраги куйгани босилмади шекилли, яна қуймоқчи бўлди, сув йўқ эди. Бир қаноти очиқ эшикдан уйга қаради. Мингбоши яна битта шишани очиб пиёлани тўлдирган эди… Зеби ташқарига чиқиб тоза қор билан қўлини ювди, тоза қорни юзларига суркади, жиндек еди… (251-бет). Асарда тасвирланишича, чойнак Зебининг ёнгинасида эди, зеро шу чойнакдаги сувни ўзи ҳам ичиши мумкин эди. Лекин қисмат бошқача ҳукм чиқарди. Чойнакдаги сув заҳарланганидан бехабар ҳолда уни ярим кечаси сув сўраган эрига тутқазди. Яна Зеби янги катакка сурилиб қолди. Сўнгги юриш — суд саҳнаси. Уни худди жинояткор қотилдай суд залига олиб киришади. Суд ўз ҳолича давом этади, Зеби эса унда худди бу ишга алоқаси йўқ одамдай қатнашади.

Асар воқеалари ўз интиҳосига яқинлашган сари Зебининг ажойиб овози аста-секин сўниб пировардида бутунлай йўқолиб кетади. Ёзувчи унинг овозини у қанчалик сеҳрли бўлмасин атайин ўчираётгандай туюлади. Бу ўзига хос усул эди. Персонаж овозининг сўниб бориши воқеалардан четлашишга олиб келади. Зеби яна зарур катакка сурилади. Энди у воқеа иштирокчисидан кузатувчига айланади: “Тил билмаган Зеби ўтирган жойида гапирган тўранинг юз ҳаракатларини томоша қила бошлади”.

Шундай қилиб биз Чўлпон “Кеча ва кундуз” романидаги баённинг театрлаштирилиши муаммосига яқинлашдик. Шу маънода Чўлпон асарини В.Набоков романи билан қиёслаш мумкин. “Қатлга таклиф” романи танқидчилик эътироф этганидек, театрлашганлиги билан характерланади. Романнинг ҳар бир боби фақатгина алоҳида кун эмас, шунингдек эрта тонгдан то қоронғи тушгунгача давом этадиган пьеса кўриниши деса бўлади. Воқеаларнинг асосий қисми қаҳрамоннинг камерасида рўй беради, кейинги боб — кўриниш бошқачароқ тарзда ва янги персонажлар иштирокида рўй беради. Нора Букс фикрича, “Қатлга таклиф” модернистик театр поэтикасини қайта тиклаётгандай таассурот қолдиради. Бу ерда фақат театрнинг таркибий қисми бўлган ва томошабинлар олдида очилиб-ёпиладиган парда йўқдай. Набоков ва Чўлпондаги умумийлик бутун асар мобайнида улар финал-тамошага ҳаракат қилаётгандай туюлишидир. Цинциннатнинг қатл этилиши худди тамошадай кўрсатилади; Зеби устидан суд ҳам худди шундай тамошага ўхшайди. Фарқи шундаки, Цициннат бошидан охиригача тамошанинг бевосита иштирокчиси, “Менга уч минутлик антракт беринг, шундан кейин сиз билан бу жўшқин пьесада ўз ролимни давом эттираман”, — дейди у; Зеби бўлса сюжет ривожлангани, асар хотимасига яқинлашгани сари саҳнадан туша бошлайди. У иштирокчидан кўра тамошабинга ўхшаб қолади. Олдинги планга судьялар, прокурорлар, адвокатлар чиқади. Улар ўз ролларини ажойиб тарзда ижро этадилар. Персонажлардан фақат биттаси — имом бу тамошада ўзига қандай рол ажратилганини, нима учун бу ерга таклиф этилганини охиригача англамайди. Шахмат ўйинидаги бу усул ёзувчига ҳокимият вакилларини биринчи планга олиб чиқишга ва улар ўз сўзлари ва ҳаракатлари билан ўз моҳиятларини кўрсатиб беришга имконият яратди.

Суд вакиллари кимни суд қилаяптилар ўзи? деган савол келиб чиқади.

Чўлпон асарини таҳлил қилиш парданинг йўқлиги, асар қатнашчилари ва тамошабинларнинг бемалол ҳаракат қилишлари, ролларнинг алмашиб туриши, диалогларнинг қайтарилишида абсурд театрининг поэтикаси кўзга ташланишини кўрсатади. Қаҳрамоннинг асар воқеаларидан четлаштириб қўйилиши усули қонун ҳимоячилари фаолиятининг абсурдлигини яна бир бора тасдиқлайди. Қаҳрамон тизимини ўрганиш Чўлпоннинг бутун ижодиётини тўлароқ англашга ёрдам беради.

«Жаҳон адабиёти» журнали, 2002 йил, 9-сон