Абдурауф Фитрат ижоди ва фаолияти яқин тарихимизнинг энг порлоқ саҳифаларидан бирини ташкил қилади. Унинг замонида адабиётни жамиятга хизмат қилдириш билан шуғулланмаган ижодкорни топиш қийин бўлса-да, сўз ва иш бирлигини ҳеч ким у олиб чиққан мақомга кўтара олган эмас. У адабиёт ва маданиятнинггина эмас, сиёсатнинг ҳам тан олинган арбобларидан эди.

У бутун умри давомида Она-Ватанни озод ва обод қилиш дарди билан яшади. Бу буюк иштиёқ уни Ватан ва Миллат фидойиларидан ташкил топган «Ёш бухоролилар» жамиятини тузишга муваффақ этди. Сўнгроқ мустақил партия сифатида фаолият юритган ушбу жамиятнинг пировард мақсади қадам-бақадам бориб, истиқлолни қўлга киритиш ва ислоҳотлар ёрдамида мустақил демократик давлат қуришдан иборат эди.

Абдурауф Фитрат Ўрта Осиё жадидчилик ҳаракатининг машҳур вакилларидан, янги ўзбек адабиётининг асосчиларидан, тан олинган драматург, носир, шоир ва забардаст олимдир.

Ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши

У ҳақда илк маълумот берган киши Бухоро амири Абдулаҳадхоннинг сарой ходимларидан бўлган Ҳожи Неъматулла Муҳтарамдир. У «сарроф Ҳожи Абдул Рауф валади Абдул Раҳим сарроф»ни «Мижмар» тахаллуси билан ўзининг «Тазкиратуш-шуаро» (1910) сига киритади ва у ҳақда икки оғиз маълумот бериб, шеърларидан бирини намуна сифатида келтиради. Фитратнинг 1327 йил ҳижрий (1909—1910 милодий) йилларда Истанбулда босилган дастлабки асари «Мунозара» Туркистонда жуда тез акс-садо берди. 1912 йилда Ҳожи Муин ўзбекчага таржима қилиб, «Туркистон вилоятининг газети»да босдирди. 1913 йилда Маҳмудхўжа Беҳбудий сўнгсўзи билан алоҳида китоб ҳолида чоп этилди. Шу йили рус тилига ағдарилиб, оз сонда китоб бўлиб чиқди. 1916 йилда «Туркестанские ведомости» газетасининг 13, 15, 20 октябрь сонларида В.Б. Андреевнинг у ҳақдаги тақризи босилди.

Шўро даврининг илк йилларида у ҳақда фикр билдирган таниқли мутахассислардан академик А. Н. Самойлович бўлди. У ўзининг 1919 йилда эълон қилган «Турк халқлари адабиёти» китобида ва бир қатор мақолаларида Фитратнинг фаолияти ҳамда ижодига тўхталди, баҳо берди.

20-йилларда Фитратнинг «Чин севиш», «Ҳинд ихтилолчилари», «Або Муслим» драмалари саҳнага қўйилиши билан улар ҳақда кўплаб тақризлар ёзилди. 1922 йилда «Ўзбек ёш шоирлари» тўплами чоп этилди. 104 саҳифалик ушбу мажмуа Фитрат, Чўлпон, Боту, Элбеклар шеърларидан ташкил топган эди. Адабиётшунос ва танқидчи Абдураҳмон Саъдий «Ўзбек шоирлари» номи билан «Туркистон» газетасининг 1924 йил 12 январь сонида катта мақола—тақриз билан чиқди. 1923 йилда адибнинг «Қиёмат» ҳикояси Назир Тўрақулов сўзбошиси билан Москвада босилди. Таникли давлат ва маданият арбоби уни машҳур Дантенинг «Илоҳий комедия»сига қиёс этди. Адибнинг «Ҳинд ихтилолчилари» драмасини Олмонияда таҳсил олаётган талабалар Берлинда нашр эттирдилар. Вадуд Маҳмуд у ҳақда мақола билан чиқди.

1924 йилда «Абулфайзхон» драмаси Москвада чоп қилинди…

Кўринганидек, 20-йиллар Фитрат ижодининг энг сермаҳсул, айни пайтда, буюк эътироф йиллари бўлди. У ҳақда шоирлар ҳам, олимлар ҳам, давлат арбоблари ҳам ёздилар. Деярли ҳаммалари у ёзган асарларнинг жозиба кучи, теран маъноси, кенг қамрови ҳақида яқдил бўлдилар. Бироқ жадидчиликка қарши кураш бошланганида биринчи нишон Фитрат ва унинг асарлари бўлди.

20-йилларнинг иккинчи ярмида Фитратга қарши ҳужум авжига минди. Унинг «Энг эски турк адабиёти намуналари. Адабиётимиз тарихи учун материаллар» (Ўздавнашр, Самарқанд-Тошкент, 1927) ва айниқса, «Ўзбек адабиёти намуналари» (Самарқанд-Тошкент, 1928) китоби атрофида шўро мафкурачилари катта жанжал чиқардилар. Чек Жалил Бойбўлатов деган фирқа журналисти зиммасига тушди. Марказий газета «Қизил Ўзбекистон»нинг уч со-нида Фитратни «пантуркист», «панисломист», «оппортунист» каби бир қатор сиёсий «айб»лар билан қоралаб чиқади. Фитрат матбуот орқали жавоб беришга мажбур бўлади. «Ёпишмаган гажаклар» номи билан Жалил Бойбўлатовга ёзилган ушбу хат «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 1929 йил 15—16 сентябрь сонларида босилиб чиқади.

Хат шундай бошланар эди:
«Дўстим, ойлар, йиллар тиришиб, бир асар чиқарғон муҳаррир дўстларнинг шу асар ҳақидаги муҳокамаларини тинглашдан, асарнинг камчиликларини ўрганишдан, албатта, мамнун бўлади. Менинг «Ўзбек адабиёти намуналари» аталған арзимас асарим ҳақинда фикрингизни билдирмаклик учун анча уриниб, 3 сон газетни тўлдирганингизни кўриб мамнун бўлдим, ўқиб ҳам чиқдим. Ҳамма гапдан бурун Сизга ташаккуримни билдираман.

Лекин бахтга қарши мақолангизни шунчалар кенгайтиргансизким, кенглиги асл мақсаднинг йўқолишига сабаб бўлган. Бизда, болалар орасида «Кўзим кўрмайдир» деган бир ўйун бор: бир бола кўзини қаттиқ боғлағандан кейин қўлиға узун бир таёқ олуб, ўртада туради. Бошқалар унинг оёғини олмоқ учун атрофдан ҳужум қиладилар. Таёқли бола таёғини кўтариб, «кўзим кўрмайдир» деб, тез-тез айлана берадир, таёқ кимга тўғри келса, шунга тегадир. Мақолани ёзганда, сизнинг қаламингиз ҳам шул кўзи кўрмас боланинг таёғиға ўхшаған: айланған, айланған, кимга тўғри келса, шунга теккан, орада менинг китобим унутилган, жуда оз ўрин олган.

Ҳар ҳолда мақолангиз кўбрак менинг шахсимга қаратилгани муносабати билан жавоб тарзида эмас, дардлашув шаклида бир нарса ёзаман. Менинг асаримни бошлаб тартибиға эътироз қилғанингиз кўриладир. Адабиёт тарихимизни «феўдализм», «савдо сармояси» каби даврларға ажратишимға қарши каби кўринасиз. Лекин ўз фикрингизни, яъни қандай тақсим қилиш лозимлиғини ёзмағансиз. Адабиёт мутахассиси ёки адабиёт тарихи билан машғул бир одам бўлса эдингиз, шу баҳона билан сизга «ёпишмоқ» мумкин эди. Лекин, мен биламанким, сиз адабиёт тарихининг одами эмассиз, мақолангиз эса тасодифий ҳодисадир…»

Хатда Ж. Бойбўлатов мақоласининг мазмун-моҳияти ва ундан кузатилган мақсад очиқ-ошкор айтиляпти. Лекин адиб Ж. Бойбўлатовнинг матбуотдаги довдираши можарони фақат бошлаб бериш учунгина эканлигини билганмикин? Можаро 30-йилларнинг биринчи ярмида авж олиб, даврнинг истеъдодли ва эътиборли ёшларидан Ҳамид Олимжонни ҳам ўз домига тортди.

Таниқли шоирнинг 1935 йилда ёзган «Жадид адабиётининг синфий моҳияти масаласи», «Ҳарбий коммунизм даврида ўзбек буржуа поэзияси», айниқса, «Совет адабиёти» журналининг 1936 йил 4—5-сонларида босилиб чиққан «Фитратнинг адабий ижоди ҳақида» мақоласи Фитрат ижодини шўро мафкураси нуктаи назаридан атрофлича таҳлил қилиб, Ж.Бойбўлатовлар позидиясини мустаҳ-камлаб берди.

Қизиғи шундаки, адибнинг «Қиёмат» асари атеистик талқин қилиниб, Фитрат номи юраклардан суғуриб олинган коммунистик яккаҳокимчилик замонларида ҳам нашр қилинди ва узоқ йиллар шўро мафкурасига хизмат эттирилди. «Илмилиқ» давр сифатида тилга олинадиган 60-йилларнинг иккинчи ярмидан унинг номи орасира учрайдиган бўлди. Лекин номининг тилга олиниши ҳам кўпгина фирқа амалдорларини қаттиқ безовта қила бошлади.

Ҳолбуки, уларнинг аксариятида Фитрат асарлари тан-қид қилиш учунгина тилга олинар, баҳоларда эски кондепдия ҳукмронлик қилар эди. Шунинг ўзини ҳам танқид баҳонасида тарғиб қилиш деб тушундилар. Масалан, Б.Имомов, Т.Собировларнинг 1968 йилда, С.Алиевнинг 1973 йилда драматургиямиз тарихига бағишланган докторлик диссертациялари ва шу муносабат билан эълон қилинган мақола ва китобларга муносабатда шу ҳолни кўрамиз.

Фитрат ҳаёти ва ижодининг янгича талқини 70-йилларнинг ўрталаридан кўзга ташлана бошлади. Э.Каримовнинг «Ўзбек адабиётида реализм тараққиёти» китоби бу борадаги жилдий қадамлардан бўлди. Лекин уни адабиётдаги амаддорлар қабул қилмадилар. Муаллиф ва у ишлаган ташкилот партиявий жазо олди. Бу, табиийки, Фитратни қайта кашф этиш жараёнини сезиларли даражада секинлаштирди. 1983 йилда Аҳмад Алиев «Адабий мерос ва замонавийлик» китобида ғоят эҳтиёткорлик билан Фитрат асарларини адабиётшунослик ва танқидчилик қайта кўриб чиқиши лозимлиги ҳақидаги мулоҳазани билдирди. Шунинг ўзи ҳам китобнинг муҳокама қилиниб, муаллифнинг дашном эшитишига сабаб бўлди.

Демократия ва ошкоралик деб ном олган 1985 йилдан кейинги даврда Фитрат асарларига бир қадар холисона ёндашиш имконияти пайдо бўлди. У. Тўйчиев, М. Юнусов турли муносабат билан унинг асарларига мурожаат этдилар, бироқ талқинларда жилдий ўзгариш сезилмади.

1988 йил 3 июнда «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасида таниқли адабиётшунос олимлар Иззат Султон ва Салоҳиддин Мамажоновларнинг «Маданиятимизнинг икки сиймоси» мақоласи эълон қилинди. Муаллифлар Фитрат ижодини ўрганиш ва муносиб баҳолаш кечиктириб бўлмайдиган вазифалардан эканлигага диққатни қаратдилар. Ниҳоят, 80- йилларнинг охирларидан Фитрат асарларини ўрганишда янги бир босқич пайдо бўлаётгани кўзга ташланди.

Бевосита адиб асарларини нашр этиш, ўқувчиларга етказиш ишлари бошланди. Матбуот саҳифаларида унинг илмий, бадиий, публицистик асарларидан намуналар эълон қилина бошлади. «Шарқ юлдузи» журналининг 1989 йил 1-сонида Э. Каримов сўзбошиси билан адибнинг машҳур асарларидан «Абулфайзхон» драмаси чоп этилди. Уни Сафо Зуфаров нашрга тайёрлади. 90-йиллардан адабиётшунослигимизга бир қатор истеъдодли ёшлар кириб келдилар. Жумладан, Ҳ. Болтабоев «Номаълум Фитрат» номли мақоласида («Ёшлик» ж. 1990 й., 4-сон) илк бор машҳур адибнинг асарлари рўйхатини тузиб, эълон қилди. Фитрат ижодини холисона ўрганиш ва баҳолаш мустақилликдан кейин илмий ва режали асосга кўчди.

Ўтган йиллар ичида унинг кўпгина асарлари нашр этилди. Улар ҳақида илмий-тадқиқот ишлари яратилди. Кўплаб номзодлик, докторлик диссертациялари ёзилди. Унинг кенг қамровли, қомусий мероси биргина адабиётшунослар, тилшунослар эмас, тарихчилар, ҳуқуқшунослар, мусиқашунослар, элшунослар каби жуда кўп ва хилма-хил соҳа мутахассисларини ўзига жалб этмоқда. Истиқлол даврида у ҳақда ҳимоя қилинган докторлик диссертацияларидан қуйидагиларни кўрсатиш мумкин.

Адабиётшунослик бўйича:
Ҳ. Болтабоев. «XX аср ўзбек адабиётшунослиги ва Фитратнинг илмий мероси» (Т., 1996 й.);
И. Ғаниев. «Фитрат драмалари поэтикаси» (Т., 1998 й.). Фалсафа фанлари бўйича:
Б. Эргашев. Жадидчилик ижтимоий-сиёсий ғояларининг шаклланиши ва тараққиёти тарихидан. Ёш бухоролилар мафкураси, Т., 1993;

Ҳуқуқшунослик бўйича:
Д. Тошқўзиев. XIX асрнинг иккинчи ярми — XX асрнинг биринчи чораги Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий тафаккурининг асосий йўналишлари, Т., 1995.

Бугун адибнинг босилиб чиққан ва чиқаётган китобларини бир ерга тўпласа, салмоқли мерос бўлади. Айниқса, адиб асарларининг кўп томлиги нашри бошланганлиги ва унинг 3 жилди нашр этилганлиги муҳим ҳодиса бўлди. Улар ҳақида рисолалар, катта-кичик китоблар нашр қилинди.

Таржимаи ҳоли

Абдурауф Фитрат қадим илм-фан бешикларидан бўлган Бухоро шаҳрида 1886 иили туғилди. Юқорида келтирилган Ҳожи Неъматулла Муҳтарам маълумотларидан унинг отаси Абдураҳимбой деган киши эканлиги ва саррофлик билан шуғулланганлиги маълум бўлади.
«Сарроф» сўзи луғатларда «пул майдаловчи», «пул алмаштирувчи» деб изоҳланади. Ҳар ҳодда унинг ўзига тўқ, айни пайтда, ўқимишли, дунёнинг баланд-пастидан хабардор киши бўлганлигига шубҳа йўқ. Табиийки, савдо билан шуғулланган. Маълумотларга қараганда, Туркия, Эрон, Қашқарга тез-тез бориб турган. Онасининг оти Бибижон (тўла номи Настарбиби, айрим манбаларда Мустафбиби) бўлиб, тахминан 1866 йилларда туғилган. Ўғли Абдурауф ҳибсга олинган 1937 йилда у ҳаёт эди. Оилада Абдурауфдан ташқари яна икки фарзанд — укаси Абдураҳмон ва синглиси Маҳбуба ҳам бор эди. 20-йилларнинг фаолларидан бўлган, гоҳо шеър ҳам машқ қиладиган Маҳбуба Раҳим қизининг номи ўқувчиларга бир қадар таниш. Абдураҳмоннинг эса 10-йилларда Когон босмахонасида ҳарф терувчи бўлиб ишлаганини хабар қиладилар.

Абдурауф дастлаб ўз даврининг эски мактабларидан бирида, сўнг машҳур «Мир Араб» мадрасасида ўқиди. Замондошларининг маълумот беришларича, у Бухорода 18 ёшларига қадар ўқиди. Сўнг, чамаси, бир оз отаси ёнида хизмат қилган, бирга ҳажга боришган, Туркия, Эрон, Ҳиндистон, Арабистонда бўлишган. «Тазки-ратуш-шуаро» муаллифи Неъматулла Муҳтарамнинг уни ҳам отаси каби «сарроф» деб аташи, «Ҳожи мулла Абдулрауф» деб таништириши бежиз эмас. Шунингдек, унинг Марказий Русиянинг Москва, Петербург каби шаҳарларига ҳам саёҳат қилгани маълум. Бу сафар—саёҳатлар, мутахассисларнинг аниқлашларича, 1904— 1907 йилларга тўғри келади. 1909 йилда ҳамшаҳарлари ака-ука Усмонхўжа ва Атохўжа Пўлатхўжаевлар ҳамда Мазҳар махзум Бурҳон махзум ўғли ва Муқимбек билан Истанбулга ўқишга ке-тади. 37-йилдаги суд-тергов маълумотларига қараганда, Фитрат Истанбулда 1909—1913 йиллари «Дорулмуаллимин»да ўқиган. Талаба ҳамшаҳарлари иштирокида «Бухоро таъмими (умумий) маориф» жамиятини тузган. Чамаси, у бухоролиларнинг ўзаро моддий-маънавий ҳамкорлик уюшмаси вазифасини бажарган. «Ёш турклар инқилоби» муносабати билан қизғин сиёсий курашга ғарқ бўлган Туркия муҳити Фитратта қаттиқ таъсир кўрсатди.

У сиёсатга шўнғиди, бадиий ижодга зўр берди. 1909 йилда «Мунозара» («Ҳиндистонда бир фаранги ила бухороли мударриснинг бир неча масалалар ҳам усули жадида хусусида қилғон мунозараси») асари Истанбулда чоп этилди. 1911 йилда «Сайҳа» шеърий тўплами, 1912 йилда «Сайёҳ ҳинди» («Баёноти сайёҳи ҳинди») босилиб чиқди.

1913 йилда Фитрат Бухорога маориф ва маданий-ижтимоий қурилиш ҳақидаги янги ғоялар билан қайтиб келди. Бироқ буларни мутаассиблик авж олган Бухорода амалга оширишга йўл йўқ эди. Шу сабабли Шаҳрисабз ва Каркида янги мактаблар очиш билан шуғулланди. Қисқа муддатда Бухоро жадидчилик ҳаракатининг етакчи вакилларидан бирига айланди. Бироқ, кўп ўтмай, 1915 йилдаёқ Бухоро жадидларининг ўз орасида ҳам ажралиш юз берди. Четда ўқиб келган ёшларни ҳаракатнинг маориф ва маданият билан чекланувчи мақсади ҳам, мусулмонларни инсофга чақирув орқали унга эришишни кўзловчи воситалари ҳам қаноатлантирмай қўйди. Улар солиқларни камайтириш, деҳқонларнинг аҳволини яхшилаш, амалдорларнинг ўзбошимчалигини чеклаб қўйиш каби сиёсий талаблар билан чиқишни таклиф қилдилар. Бу нуқтаи назар жадидларга хайрихоҳ жуда кўп ёшларга маъқул бўлди. Шу тариқа жадидларнинг ўзи «эски» ва «янги»га — ўнг ва сўлга ажрадди. Ўнгга Абдувоҳид Бурҳонов, сўлга Фитрат бош бўлиб қолдилар.

Фитратнинг бу қарашлари унинг шу даврларда яратилган ва XX аср боши ўзбек публицистикасининг, драмачилигининг нодир намуналаридан бўлиб қолган «Раҳбари нажот» (1915), «Оила» (1916), «Бегижон» (1916), «Мавлуди шариф» (1916), «Або  Муслим» каби асарларида акс этган эди. Айни пайтда, Фитрат янги мактаблар учун янги дарсликлар ҳам ёзди. «Мухтасар ислом тарихи» ^Самарқанд, 1915), «Ўқу» (1917, Боку) китоблари бунга далил. «Ўқу»нинг «биринчи бўлак» эканлиги кўзда тутилса, муаллифнинг бу ишга катта режа билан киришгани маълум бўлади. Афсуски, мазкур асарларнинг баъзилари ҳозирда йўқ. У ҳақдаги маълумотлар, фикр-мулоҳазаларгина етиб келган. Лекин бу асарларнинг деярли ҳаммаси ўз даврида жуда юксак баҳоланган. Масалан, бу китобларнинг юзага чиқишида шахсан моддий ёрдам кўрсатган Файзулла Хўжаев «Оила» ва «Бегижон»ни «мавжуд тузумни қаттиқ танқид қилган, унинг барча камчиликларини аёвсиз очиб ташлаган, амирликнинг чирик системасини фош қилиб берган» китоблар қаторига киритади.

Фитрат 1917 йил Февраль инқилобидан сўнг сиёсий ишларга тамоман шўнғиб кетди. Бухоро жадидларининг сўл қаноти ташаббуси билан тузилган «Ёш бухоролилар» инқилобий партиясига саркотиб бўлиб сайланди. Самарқандлик илғор ёшларнинг Мардонқул Шоҳмуҳаммадзода муҳаррирлик қилаётган «Ҳуррият» (1917) газетасида кескир мақолалар билан чиқди. Кўп ўтмай, унга муҳаррирлик қилди (1917 йил 27-сонидан 1918 йил 87-сонигача). Янги Русия Муваққат ҳукумати билан ўзаро тенглик алоқаларини йўлга қўйиш ишларида фаол қатнашди. Бироқ, бир томондан, амир ва у суянган мутаассиб аъёнлар, иккинчи томондан, чор колониал сиёсатининг большевиклар томонидан ўзгаришсиз қолиши «Ёш бухоролилар»нинг мустақиллик ва демократия ҳақидаги орзуларига йўл бермайди. Фитрат буни билган эди. Шу сабабли «большевик балоси» бош кўтарган 1917 йилнинг Октябрини «Юрт қайғуси» деб баҳолаган эди. Шунга қарамасдан, у келажакдан умид узмади. 1917 йилги Туркистон мухториятини сўнгсиз меҳр билан қарши олди. У эълон қилинган 27 ноябрь тунини «миллий лайлатул-қадримиз» деб атади. Айни пайтда, Бухорода «Ёш бухоролилар»нинг амир билан баҳси давом этарди. «Ёш бухоролилар» кучларини қайта сафлаб чиқдилар. 11 кишилик янги Марказий Қўмита тузилди. Фитрат тайёрлаган ислоҳотлар лойиҳаси бир оз тузатишлар билан қабул қилинди. Унда машрутият (конститудион монархия) ғояси асос қилиб олинган ҳамда дин ва шариатга алоҳида мавқе ажратилган эди.

20 февралда Туркистон мухторияти шўролар томонидан хои-нона қонга ботирилди ва у «Қўқон воқеаси» номи билан тарихга кирди. Мартда Бухорода содир бўлган «Колесов воқеаси» кўҳна Бухоронинг «қадимчи» ва «жадидчи»си орасида ўтиб бўлмас чоҳ қазди. Ота билан болани, амирлик ва ёшларни бир-бирига хундор душманга айлантирди. Амир қирғин ясади. Ёш бухоролиларнинг омон қолган қисми Самарқанд ва Тошкентда жон сақлади. Фитрат Тошкентда паноҳ топди. Сиёсий ишлардан узоқдашиб, маданият-маънавият билан шуғулланди. Шу йили дастлаб Хадрадаги мактабда, май-июнь ойларидан Туркистон мусулмон дорилфунуни қошида ташкил топган дорилмуаллиминда тил ва адабиётдан дарс берди. Фитрат ва Чўлпон биринчи маротаба Тошкентда 1919 йилнинг бошида учрашдилар. Фитрат 1919-20 йилларда Афғонистоннинг Тошкентдаги элчихонасида таржимонлик қилади.

Фитратнинг Тошкентдаги энг йирик хизматларидан бири «Чи-ғатой гурунги» жамиятини ташкил этиши бўлди. Жамият 3 йил (1918—20) яшади, лекин ўзбек тили ва адабиётигина эмас, умуман ўзбек маданиятининг шаклланиш ва тараққиёт тарихини янги, замонавий илм асосида ўрганишни бошлаб берди. Қаюм Рамазон, Шорасул Зуннун, Элбек, Шокиржон Раҳимий, Ғулом Зафарий, Мирмулла Шермуҳамедов, Ғози Юнус, Чўлпон, Боту, Санжар Сиддиқ, Маннон Рамз, Маннон Уйғур жамиятнинг фаол аъзолари эдилар. Фитратнинг Ш.Раҳимий ва Қ.Рамазон билан ҳаммуаллифликда ёзган «Она тили» (1918) дарслиги, «Чўзғилар» («Унлилар») имлоси ҳақидаги ҚРамазон билан ҳамкорликда ёзган «Битим йўллари» (1919) ўқув қўлланмаси, «Инсоният ҳақида Навоийнинг фикри» (1919) рисоласи шу даврда майдонга келгандир. Қиёсан олганда, жамият тил масалаларига алоҳида эътибор бергани кўзга ташланади. Жамият қошида «Имло тўдаси»нинг ташкил топиши бежиз эмас эди.

Фитрат, Боту, Элбек ҳамкорлиқда 1920 йилнинг 9 апрелида «Тонг» журналининг 1-сонини босмадан чиқардилар. Журналда «Чиғатой гурунги» аъзоларининг деярли барчаси иштирок этди. Афсуски, унинг 3-сони чиқиб, тўхтаб қолади.

Фитрат ўз ҳаётининг Тошкент даврида «Ўғузхон», «Чин севиш», «Ҳинд ихтилолчилари» каби асарларини яратди. Чамаси, Туркистон мухториятининг фожиали тугатилиши муносабати билан ёзилган ва адибнинг сўнгсиз изтиробларини ифода этган бир пардалик «Темур сағанаси» асари ҳам шу даврда майдонга келган. Афсуски, унинг тўла нусхаси йўқ. Турли муносабат билан кўчириб олинган парчаларигина сақланиб қолган. «Ўғузхон», мутахассислар фикрича, босилган эмас. Унинг устига, тақдири номаълум. «Чин севиш» (1920), «Ҳинд ихтилолчилари» (1923) Ҳиндистон халқларининг озодлик, мустақиллик учун олиб борган курашлари ҳақида. Аслида, бу Туркистон воқеаларининг хорижга кўчириб тасвир этилиши эди. Шунга кўра, бу асарлар ўз даври учун бениҳоя долзарб эди.

1920 йил сентябрь воқеаларидан кўп ўтмай, Фитрат Бухорога келади. Эҳтимол, бунда шу даврдаги Бухоро ҳукуматининг раҳбари Файзулла Хўжаевнинг хизмати бордир. Чунки уларнинг бир-бирларига ҳурмат ва ихлоси жуда баланд бўлган. Фитрат Файзулла Хўжаевнинг дид ва савиясини, сиёсатчилик иқтидорини юк-сак қадрлар, у ҳам ўз навбатида адибнинг ноёб истеъдодини баланд тутар эди. Хуллас, Фитрат 1920 йилнинг охирларида Файзулла Хўжаев бош Бухоро ҳукуматининг аъзоси эди. Партияга эса, у 1919 йилда Тошкентдалигида ўтган. Ўша йили июнда бўлиб ўтган Бухоро Коммунистик партияси 1- съездида Марказий Комитетга аъзо бўлган. Сўнгроқ Бухорода пайти Бухоро Коммунистик партияси Марказий Комитети Сиёсий бюроси аъзоси қилиб сайланди.

1921 йилдан Халқ маорифи нозири, яна бир йил ўтгач, хорижия нозири, халқ хўжалиги йиғилишининг раиси, жумҳурият Марказий Ижроия Комитети раиси ўринбосари, Халқ Нозирлари Шўроси Раисининг муовини, Ҳукумат план ва смета ташкилий ҳайъатининг раиси, Бухоро Халқ Шўролар Жумҳурияти Меҳнат кенгашининг Президиум аъзоси вазифаларини олиб борди. Жум-ҳурият ижтимоий-маданий ҳаётининг ҳамма масалаларида фаол иштирок этди. Хусусан, унинг ғайрат ва ташаббуси билан 1921 йилда Бухорода Шарқ мусиқа мактаби очилади. Мактабга Домла Ҳалим Ибодов, Шоҳназар Соҳибов, Бобоқул Файзуллаев каби машҳур ҳофизу мақомшуносларни тўплайди. Ўз уйини (собиқ Дзержинский 8, ҳозирда бузилиб кетган) шу мактабга беради, ўзи унга мутасаддилик қилади. Фитрат ва Файзулла Хўжаев та-шаббуси билан замонавий кадрлар тайёрлаш йўлга қўйилади.  60 дан ортиқ ёшлар Германияга ўқишга юборилади. Фитрат бош Халқ маорифи нозирлиги 1920 йилнинг 30 октябрида Бухоро инқилоби тарихини ёзиш ҳақида қарор қабул қилади. 1922 йил 14 сен-тябрда эса Жумҳурият Марказий ижроия қўмитаси Бухорода дорулфунун очиш ҳақидаги тарихий қарорини эълон қилди. Илмий марказ ташкил қилиш ҳаракатлари бошланади. Бухоро илмий жамияти тузилади. Фан ва маданият тарихига оид нодир қўлёзмалар тўплана бошлайди. Илмий-тадқиқот ишлари йўлга қўйилади. Жамиятнинг «Анжумани тарих» шўъбаси қисқа муддатда «Бухоро арки тарихи» қўлёзмасини нашрга тайёрлайди.

1921 йил мартдан Бухоро жумҳуриятида турк (ўзбек) тили давлат тили деб эълон қилинди.

Давлат театри тузилди (1921). Тошкентдан Маннон Уйғур, Абдулҳамид Чўлпон таклиф этилдилар. Вақф ишларини бошқаришга эса машҳур Мунавварқори Абдурашидхонов жалб этилди. Ёш жумҳурият жуда қисқа муддатда Туркия, Эрон, Афғонистон билан дўстлик, ҳамкорлик муносабатларини йўлга қўйди. Бу ишларнинг барчаси, биринчи навбатда, Фитратнинг ва унинг сафдоши Файзулла Хўжаевнинг ақли ва ғайрати билан бошланган эди.

Бироқ жумҳуриятнинг эркинлик, мустақиллик йўлидаги бу ҳаракатлари марказнинг Туркистондаги ноиби — Турккомиссияга ёқмади. 1923 йил 12 июнда Русия коммунист (большевиклар) партияси Марказий Комитети Сиёсий Бюроси «Бухоро масаласи»ни кўрди. Сиёсий бюро Бухоро Шўролар Жумҳуриятида давлат ҳокимиятини янада «демократлаштириш ва активлаштириш» тўғрисида қарор қабул қилди. Қарорга Сталиннинг Бухоро Нозирлар шўросининг таркиби ҳақидаги «Бухоро ҳукумати номи остида иш кўраётганларнинг халқ ва совет ҳукуматига ҳеч бир алоқадорлиги йўқ» деган фикри асос қилиб олинди. Бухоро жумҳуриятида ҳокимиятга бойлар, савдогарлар тортилган, бирорта ҳам деҳқон йўқ, унинг устига ҳаммаёқ қариндошчилик, деган айб қўйилди. Шу йил 23 июнда Русия коммунист (большевиклар) партияси Марказий Комитети котиби Я. Э. Рудзутак иштирокида Бухоро Коммунистик партияси Марказий Комитетининг Пленуми ўтказилди. Бухоро ҳукуматининг 5 аъзоси — Нозирлар кенгаши раисининг биринчи ўринбо-сари Атоулло Хўжаев, Ижроия кенгаши раисининг биринчи ўрин-босари Муинжон Аминов, Халқ хўжалиги кенгаши раис ўринбо-сари Абдурауф Фитрат ва кенгаш ҳайъати аъзолари Саттор Хўжа-ев, Ёқубзодалар партиядан ўчирилиб, ишдан олинди. 24 июнда ўтган Бухоро жумҳурияти Марказий Ижроия Қўмитасининг 11-, сессияси эса, Фитратни «Бухородан чиқармоқға» қарор берди. Файзулла Хўжаев, айрим маълумотларга қараганда, шу пайтлари Москвада даволанишда эди. У масаладан бир қадар хабардор бўлиб, Фитратнинг жазосини иложи борича енгиллатиш тадорикини қилади.

Умуман олганда, замонасининг бу икки ноёб шахсияти орасидаги муносабатлар, юқорида айтганимиздек, ғоят самимий бўлиб, ўзаро ҳурмат ва муҳаббат асосига қурилган. Чунончи, Фитрат Файзулла Хўжаевни «эшонжон», «пиримиз», «амиримиз» деб алқар, у эса ўз навбатида машҳур адибни тирик классик си-фатида қадрлар, унинг миллат ва жамият учун ниҳоятда кераклигини дилдан ҳис қилар эди. Шу сабабли, Бухоро ҳукумати раҳбари арбоб ёзувчисини сакдаб қолишнинг ҳамма ҳаракатини қилдй. Аслини олганда, Акмал Икромовнинг ҳам Фитратга меҳри баланд бўлган. Тадқиқотчиларнинг маълум қилишича, у вазиятни юмшатиш учун Фитратни Сталин билан учраштирган. Фитратнинг ўша даврдаги маълум ва машҳур давлат арбобларимиз билан бундай яқин муносабатини унинг Ўзбекистон Миллий Хавфсизлиги хизмати архивида сақланаётган суд-тергов ҳужжатлари материалларидан сезиб олиш қийин эмас.

1923—24 йилларда Фитрат Москвадаги собиқ Лазарев Шарқ тиллари институга (1921 йилдан Шарқшунослик илмий-тадқиқот институти)да ишлади, илмий иш билан шуғулланди. Ленин-град давлат университетининг Шарқ фақультетида Шарқ халқлари тили, адабиёти, маданиятидан маърузалар ўқиди, профессорликка сайланди.

Айни пайтда, «Абулфайзхон» (Москва, 1924), «Шайтоннинг тангрига исёни» (Тошкент,1924), «Арслон» (Самарқанд—Тошкент, 1926) каби қатор драматик асарлари, «Бедил» (Москва,1923; Тошкент, 1924) илмий-оммавий очерки, «Ўзбек тили қоидалари тўғрисида бир тажриба: Сарф (1-китоб), Наҳв (2-китоб)» (1925), «Сарфи забони тожик» (Самарканд, 1925), «Адабиёт қоидалари» (Са-марқанд—Тошкент, 1926) каби дарслик-қўлланмалари босилди.

Фитрат Ўзбекистонга 1927 йилда қайтиб келди. Ўзбекистон Коммунистлар партияси саркотиби Акмал Икромов таклифи билан пойтахт Самарқандда янги ташкил топган Олий  педагогика институти (ҳозирги СамДУ)да иш бошлади. 1927 йилда Боку дорулфунуни профессори машҳур Бекир Чўпонзода ҳам ушбу даргоҳга таклиф қилиниб, дарс берганлиги  маълум. Умуман, 20-йиллар, хусусан 2-ярми, Фитрат илмий фаолиятида муҳим йиллар бўлди. У ўз аҳамиятини бугунги кунгача йўқотмай келаётган «Энг эски туркий адабиёт намуналари» (матн, тадқиқот, изоҳлар, Самарқанд — Тошкент, 1927), «Ўзбек адабиёти намуналари» (матн, тадқиқот, изоҳлар, Самарқанд-Тошкент, 1929), «Шарқ шахмати» (Самарқанд — Тошкент, 1928), «Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи» (Самарқанд — Тошкент, 1927), «Форс шоири Умар Хайём» (Самарқанд — Тошкент, 1929) каби кўплаб тадқиқотлар эълон қилди. Матбуотда қанчадан-қанча мақолалар босдирди. Бу асарлари билан янги ўзбек фани-маданиятининг бир қатор йўналишларига йўл солди. Хусусан, Туркистон халқларининг бой ва қадим маданий меросини ҳар томонлама, изчил ва мунтазам, айни пайтда, чуқур илмий ўрганишни бошлаб берди.

Минг йиллар оша ёнма-ён яшаб келган ўзбек-тожикнинг адабий-маданий меросидаги муштарак жиҳатларга диққатни қаратди. Ўзбек адабиётининг манба-маншаъларини аниқлаб берди, тарихий тараққиётини ёритди. Адабий оқимлар, мактаблар, уларнинг вакилларини ўрганди. Даврида шуҳрати оламга ёйилиб, за-монлар ўтиши билан тарих қатларида унутилиб қолган ўнлаб шоирларнинг меросини излаб топди, қайта кашф этди. Афросиёб — Алп Эр Тўнга марсиясидан Яссавийгача, Юсуф Хос Ҳожибдан Турди, Машраб, Умархонгача, замондошлари Элбеку Чўлпонгача ёзди. Янги ўзбек адабиётшунослиги илмининг тамал тошини қўйди.

«Адабиёт қоидалари» (1926) ва сўнгроқ ёзган «Аруз ҳақида» (1936) китоблари билан буюк Навоийлар юксак босқичга олиб чиққан ўзбек адабий эстетик тафаккурини янги давр тушунчалари билан бойитди, давом эттирди ва адабиёт назари-яси бўйича ҳам замонасининг етакчи мутахассиси сифатида эъти-бор ва эътироф қозонди.

Фитрат ўз драмалари билан ўзбек драматургияси ривожида буюк роль ўйнади. «Чин севиш»  ва «Ҳинд ихтилолчилари» асарларида Ҳиндистон халқларининг озодлик ва мустақиллик учун инглиз мустамлакачиларига қарши олиб борган муросасиз курашлари орқали Туркистон халқларининг туганмас дардларини ифода қилди.

«Абулфайзхон» адабиётимизда тарихий мавзуда ёзилган биринчи драма эди…

20-йилларнинг 2-ярмидан шароит ўзгарди. Шўро тузуми қарор топа борган сари эркин фикр торайиб борди. Эски зиёлиларни, хусусан жадидларни қоралаш бошланди. Ҳар бир ҳодисага синфий-партиявий ёндашиш кучайди. Юқорида қайд этилганидек, 1929 йилда «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 3-сонида (13, 14, 15 май) Ж. Бойбўлатовнинг «Ўзбек адабиётида чиғатойчилик» мақоласи босилди. Фитратнинг «Ўзбек адабиёти намуналари» муносабати билан ёзилган бу мақола бошдан охиригача унинг муаллифини «фош этиш»га қаратилган эди. Чунончи, у марксизмни инкор қилишда, ўтмишни идеаллаштиришда, буржуа миллатчилиги ғояларини ташвиқ этишда айбданди. Фитрат ва асарга сўзбоши ёзган Отажон Ҳошим матбуотда жавоб билан чиқдилар. Табиийки, Фитрат ҳақидаги гап-сўзлар бу билан тўхтамади. 1930 йилдан эса унга сиёсий айб қўйила бошланди. Муаллиф тадқиқотлари унинг «аксилшўровий» фаолиятига «ашёвий далил» сифатида тилга олина бошлади.

«Шарқ ҳақиқати» газетасининг 1930 йил 180, 182, 183-сонларида Ж.Бойбўлатовнинг «Ўзбекларнинг адабий мероси» байроғи остидаги пантуркизм» сарлавҳали мақоласи босилди. Муаллиф Фитратнинг «тарих»ини кавлашга тушди. 1923 йилдаги «айб»ларини қўзғади, судга тортилмай қолганини кўтариб чиқди, уни очиқдан-очиқ «синфий душман» деб эълон қилиб, исботлашга киришиб кетди. Юқоридаги китоби ҳақида эса, «Қуръон»ни нашр қилиш пролетариат ишига қанчалик хиёнат бўлса, мазкур «Ўзбек адабиёти намуналарининг чоп этилиши ҳам шунчалик жиноятдир», деган хулоса чиқарди. Дарвоқе, ушбу мақоланинг русча бир нусхаси Фитратни айбловчи ҳужжат сифатида унинг «Жиноий иши»га илова қилинган. Шуларга қарамасдан, Ф. Хўжаев 1923 йилдаги сингари адибни яна сақлаб қолишга муваффақ бўлди. 1937 йилда эса, сақлаб қолишнинг иложи бўлмади. Шу йили 24 апрелда Ўзбекистон прокурорининг кўрсатмаси билан Давлат Хавфсизлиги Бошқармаси 4чи бўлимининг бош-лиғи Давлат Хавфсизлиги лейтенанти Оғабеков томонидан ҳибсга олинди.

Фитратнинг 1937 йил 22 июлда тўлдирилган «Маҳбуслик анкетаси»дан:
Исми шарифи: Фитратов Рауф Раҳимович.
Туғилган йили ва жойи: 1886, Бухоро шаҳри.
Доимий яшаш жойи: Тошкент шаҳри, Гулистон маҳалласи, 116-уй.
Иш жойи: Пушкин номли Тил ва адабиёт институти.
Касби: илмий ходимлар секдияси аъзоси.
Мулки: хусусий уйи бор.
Ижтимоий аҳволи: хизматчи.
Миллати ва фуқаролиги: ўзбек, СССР.
Партиявийлнги: йўқ.
Маълумоти: олий.
Судланганми: йўқ.
Оила таркиби
Хотини: Фитратова Ҳикмат, 25 ёш, уй бекаси.
Онаси: Фитратова Бибижон, 70 ёш.
Қизи: Фитратова Севар, 7 ёш.

Тергов ва сўроқлар бошланди. Бир ярим йиллик қийноқлардан сўнг «миллатчи», «аксилинқилобчи», «аксилшўровий» деган айблари етмай, «халқ душмани», «ватан хоини» каби тавқи лаънатлар ёпиштирилди. Энг кейин «топган»лари «немис», «инглиз» разведкаси «айғоқчи»си эканлиги бўлди. Ва шулар асосида СССР Олий суди ҳарбий коллегияси томонидан суд қилиниб, 1938 йилнинг 4 октябрида отиб ўлдирилди.

Архив материаллари орасида Фитратнинг хотини Ҳикматойнинг 1956 йилдаги сўровига жавобан ўша йили 5 ноябрда мазкур ҳарбий коллегиянинг адлия полковниги В.Борисоглебский имзоси билан Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги 1-махсус бўлим бошлиғига йўлланган кўрсатмаси бор. Унда Фитратнинг 1938 йил 15 октябрда суд қилингани (ҳолбуки бу вақтда адибнинг отилганига 11 кун бўлган эди) ва жазони ўташ даврида 1944 йил 3 ноябрда (!) вафот этгани(!!) маълум қилинади. Бундай ҳолларни қатағон даври ҳужжатлари орасидан истаганчатопиш мумкин.

СССР Олий суди 1957 йил 1 август мажлисида СССР Олий суди ҳарбий коллегиясининг Фитрат ҳақидаги 1938 йил 5 октябрда чиқарган ҳукмини (У ҳам бир қатор сафдошлари сингари олдин отилиб, кейин суд қилинган эди) бекор қилди. Лекин шундан кейин ҳам бу номни ўз ўрнига қўйиш учун 30 йилдан ортиқ-роқ вақт керак бўлди. Истиқлолгина ҳамма нарсани жой-жойига қўйди.

Фитратнинг ижодий мероси

Фитрат қомусий илмга эга, ўз қаламини бадиий ва илмий ижоднинг жуда кўп соҳаларида синаб кўрган ва муваффақият қозонган камёб истеъдодлардан эди. Ҳ. Болтабоев «Номаълум Фитрат» мақоласида адиб асарларининг 87 та кўрсаткичини илова қилган эди. Илҳом Ғаниев ва Б. Эргашев 1994 йилда бу кўрсаткични 134 тага етказадилар. Уларнинг салмоқли бир қисми шеър, ҳикоя, ижтимоий наср, драма сингари бадиий жанрларда ёзилган асарлардир. Иккинчи бир қисми — публицистика, кундалик мақолалар. Яна бир қисмини турли-туман ўқув дарсликлари ташкил қилади. Ниҳоят, яна муҳим бир қисми илмий-адабий тадқиқотлардан иборат. Дарвоқе, унинг илмий тадқиқотлари биргина адабиётшунослик доирасида чекланмайди. У забардаст тилшунос, тарихчи, файласуф, ҳуқуқшунос, мусиқашунос. У ўрта асрлардаги қомусий зиёлиларимиз сингари мусиқанинг ҳам назарияси, ҳам амалиёти билан шуғулланган, у ҳақда махсус рисола яраттан. У шахмат тарихи ҳақида тад-қиқий мақолалар ёзган, ҳатто ер қурилишининг илмий жиҳатлари билан қизиққан ва яқиндан шуғулланган кенг қамровли ис-теъдод эканлиги маълум бўлади.

Шеърлар

Фитратнинг бизга маълум бўлган шеърлари, шу жумладан ўзбекчалари у қадар кўп эмас. Мутахассислар унинг ўзбекча шеърлари ададини 20 атрофида белгилайдилар. У, тахмин қилиш мумкинки, талабалик йилларидаёқ шеър машқ қилган. Илк шеърларини Бухоро муҳити анъанасига кўра форсча ёзган. XX асрнинг бошларида уни «Мижмар» тахаллусли шоир сифатида таниганлар. Мижмар — хушбўй нарсалар солиб тутатиладиган чўғдон. Неъматулла Муҳгарам уни ўз тазкирасига киритар экан, шоирнинг касби (сарроф) ва тахаллусидан келиб чиқиб, сўз ўйини қилади, унга илтифот кўрсатади. Чунончи уни «удсўз» (хушбўй нарсаларни тутатувчи), «бахурафрўз» (ёқимли нарсаларни ёқувчи) деб таърифлайди. Сарроф сўзининг «сўз устаси», «сухандон» маъноларидан ҳам самарали фойдала-нади. «Хушбаён», «мажлисшева» (ўтиришларга жон киритувчи), «роқий» (сеҳргар) каби сўзларни ишлатади. Нур таратувчи табъи билан мижмар сингари хуморлар базмига гулу райҳонлар шуъласини сочувчи, деб сифатлайди.

Фитратнинг дастлабки шеърий тўплами «Сайҳа», мутахассислар маълумот беришларича, 1909 йилда Истанбулда босилган. «Сайҳа» «Фарҳанг»да «бонг, фарёди даҳшатангиз, наъра» деб изоҳланган. Ундаги шеърлар Ватан ҳақида эди. Ватан ҳақида осойишта сўзлаб бўлмасди. Унинг дарди ниҳоясиз, жароҳатлари ҳалокатли эди. Шоир унинг «ҳоли хароб»лигидан, «панжаи ғам»дан «пираҳани (либоси)» чоклигидан дод солди. Унга меҳру муҳаббатини ҳайқириб айтди. У билан ифтихор этди. Уни ҳар нарсадан муқаддас тутди. У учун бахт ва нажот қидирди:

Бинмо, саҳари азми тавофи Ватани ман,
Оҳ-оҳ, чи Ватан, саждагоҳи жону тани ман.
Ҳам моҳи ману осойиши, иззу шарафи ман,
Ҳам Каъбаи ман, қиблаи ман, ҳам чамани ман.

(Мазмуни: Ватанимни зиёрат қилмоққа эрта тонгда кел. Ҳай-ҳай, қандай Ватан бу ! У — менинг саждагоҳим, жону танимдир. У менинг осмондаги ойим, осойишим, иззатим, шарафим, Каъ-бам, қиблам ва чаманимдир.)

«Сайҳа»га кирган шеърлардан бири шундай сатрлар билан бошланар эди.

Шоирнинг бу ўтли шеърлари 1914 йилда «Садойи Туркистон» газетасида ҳам босилди. Файзулла Хўжаев ўзининг Бухоро инқи-лоби тарихига бағишланган китобида бу ҳақда шундай ёзган эди: «Ватанпарварлик шеърлари тўплами бўлган «Сайҳа»ни ўқиган кишиларни Бухоро ҳукуматигина эмас, рус ҳукумати ҳам таъқиб қила бошлади. Чунки бу шеърларда Бухоро мустақиллиги ғояси биринчи марта жуда ёрқин шаклда ифодалаб берилди…»

1917 йилда Фитрат ўзи муҳаррирлик кдлган «Ҳуррият» газетасида «Юрт қайғуси» номи билан бир туркум шеърлар эълон қилди. Диққатга сазовор жойи шундаки, уларнинг аксарияти сочма шеърлар, Фитратнинг ўзи айтмоқчи, мансуралар. Бундай тажриба адабиётимизда илк бор Ҳамза томонидан қилингани маълум. Масалан, у «Садойи Туркистон» газетасининг 1914 йил 18 июль сонида босилган бир шеърига «Шеъри мансур» (насрий шеър) от қўйган эди.

«Юрт қайғуси»га кирган шеърларининг биринчиси «Ҳуррият»нинг 1917 йил 28 июль, охиргиси 29 декабрь сонида эълон қилинган. Шулардан охиргиси аруз вазнида. Қолганларида, табиийки, вазн йўқ.

Шеърлар рукннинг сарлавҳасидан кўриниб турганидек, юрт — Ватан қайғусига бағишланган. Замон инқилоблар замони эди. Чор ҳукумати қулади. Эпчил миллатлар дарҳол истиқлол режаларини кўра бошладилар. Туркистоннинг тақдири қандай бўлади? Айниқса, сўнгги асрларда залолатта ботган, дунёдан узилиб, фисқу фужурга кўмилган, ўз қиёфасини йўқота бошлаб, ўзга миллат етовига тушган Туркистоннинг. Фитратни қийнаётган дард — шу!

Эй, улуғ Турон, арслонлар ўлкаси!
Сенга не бўлди?
Ҳолинг қалайдир?
Нечук кунларга қолдинг? —

деб бошланар эди улардан бири.

Шоир унинг «юксак ўринлар»дан «қуллик чуқурлари»га тушиш сабабларини сўрайди.

«Дунёни «урҳо»лари билан титраткан йўлбарс юракли болалари»ни, «ер тупроғини кўкларга учиратурғон тоғ гавдали ўғлонлари»ни қўмсайди. Унинг бу ҳоли билан келиша олмайди. Томирларида Темур қони оқаётган миллатдошларини номус ва шаън ҳимоясига чорлайди.

«Бир ўзбек йигитининг тилидан» мансурасида Ватан бош-оёғи яланг, танасида ададсиз қамчи излари, кўксидаги яраларидан қон томаётган ҳолсиз, дармонсиз аёл сифатида ифодаланади. Бу тимсол, бу хаёл «ўзбек йигити»ни тушида ҳам, ўнгида ҳам таъқиб этади. Ўзбек йигити «ғамли она» — «муқаддас Турон» хаёли билан муроқабага киришади. Ундан айрилмоқни ўзи учун ўлим, унинг учун ўлмоқни эса тириклик ҳисоблайди. Уни қутқармоққа онт ичади. Шеър шундай якунланади:

Устимга инсонлар эмас, шайтонлар қўшуни келса,
Оёғимга занжирлар эмас, жаҳаннам илонлари сорилса,
яна сен сари кетарман.
Дунёнинг бутун балолари бошимға тўкулса,
Зулм тиғининг темир тиконлари кўзларимга кирса,
яна сени қутқарарман.
Мен сенинг учун тирилдим,
Сенинг учун яшарман,
Сенинг учун ўлурман, эй туркликнинг муқаддас ўчоғи!
Ўлим, сенинг ўлимингни истаганларга!
Нафрат, сени кўмгани келганларга!

Даъваткор руҳ, ҳайқириқ шу тарзда асарнинг бошидан охиригача ўтган эди.
«Темур олдинда» шеърида «Эзилган боши, қисилган виждони, куйган қони, ўртанган жони учун» улуғ хоқони сағанасидан «даво излаб» боради, унинг руҳидан мадад сўрайди. Буюк бобоси «Туронининг эски шараф ва улуғлиғини қайтармасдан бурун аёғларида ўтирмаслик»ка унинг «дунёга сиғмаган ғайрати» олдида «онт» ичади…

Шундай бир шароитда ёвқур боболаримиз мухторият эълон қилдилар. Мухторият ҳали мустақиллик эмас эди. Бу улуғ йўлдаги бир қўниб ўтадиган манзил эди. Туркистон барча халқаро алоқалар ихтиёрини Русияга топширар, ички идоранигина ўзи олиб борар эди. Мана шу нисбий эрк ҳам буюк ғалаба эди. Адибнинг мансураларидан бири ушбу воқеага бағишланган.

«Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик, қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди, оғзимиз қопанди. Молимиз таланди, шарафимиз емурулди, номусимиз ғасб қилинди, инсонлигимиз оёқлар остиға олинди.
Тўзимли турдик, сабр этдик, кучга таянган ҳар буйруқға бўюн-сундук, бутун борлиғимизни қўлдан бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадук, ёшунтурдук, иймонларимизга ўраб сақладук, бу — Туркистон мухторияти!»

Мансурадаги иқрор оҳанги, у қадар тўлиқ риоя этилмаган ички феъл қофиялар (эзилдик- этилдик; боғланди-қопанди; таланди-қилинди-олинди ва ҳ.) гоҳ шиддат билан ёғиладиган, гоҳ сокин тортиб ёйиладиган ритм ҳасрат ва қувончни ифодалашда ўзбекона услубни таъмин этган. Мазкур туркумни шоирнинг арузда битилган қуйидаги шеъри якунлаб келади.

Онам! Сени қутқармоқ учун жонми керакдир?
Номусми, виждон била имонми керакдир?

Темур била Чингиз қони тошди томуримда
Айтгил, Сени қутқармоқ учун қонми керакдир?

Ёв суқғали келгач, қиличини юрагингга,
Туш оддига, ол кўксуми — қалқонми керакдир?

Боқ, боқ, мана турк тенгизи тошқун қила қолди,
Турон ёвини қувғали тўфонми керакдир?

Турон, йигитинг, барчага боқ, қалқди оёқға,
Юртда қоровул қўйғали арслонми керакдир?

Шеърда мухторият ғалабасининг нашъу намоси балкиб турибди. Уйғонган халқ билан биргалик туйғуси, оталар шарафи ва улар руҳи олдидаги бурч, эл-юрт хизмати сурури яхши ифодаланган.

Шоирнинг ўн уч шеъри 1922 йилда нашр этилган «Ўзбек ёш шоирлари» тўпламига киритилган. Уларнинг бир қисми («Ким деяй сени?», «Бир оз кул», «Аччиғланма деган эдинг», «Ишқимнинг тарихи», «Нега бўйла?») — ишқий мазмунда.

«Беҳбудийнинг сағанасини изладим» жадидларимиз карвонбошисининг фожиали ўлими муносабати билан ёзилган. «Овунчоқ» — машҳур журналист Мирмуҳсин Шермуҳамедовга бағишланган. «Миррих юлдузига», «Шарқ» шеърлари Мухториятнинг риёкорларча қонга ботирилганидан кейинги шўроларнинг қатағон сиёсати борасидаги дардли, изтиробли ўйлардир. Тўпламга киритилган барча шеърларнинг умумий хусусияти маҳзунлик, умидсизликдир. Бу ҳол унинг ишқий-интим шеърларида ҳам бўртиб туради.

«Эрка малак, аччиғланмам сенга…» деб бошланади шеърларидан бири ва унда шундай сатрларни учратамиз:

Тилакларим, армонларим, шеърим,
Кўмилсунлар, керакмаслар менга.
«Ҳаёт» деган қопқон борсун,
Парчалансун, битсун, йўқолсун.

Бошқа бир шеърида шоир умидининг «кўп чидамли тераклари йиқилгани»дан, «умидсизлик қайғулари тонги отмас бир тун»га айланганидан сўз очади («Яна ёндим»).

«Миррих юлдузига» шеърида шоир юлдуз билан сирлашади. Ердаги тубанликлар, хўрликлардан сўз очади. Улар тимсолида аслликнинг бузилишини, табиий гўзалликнинг, мукаммалликнинг поймол бўлишини кўради. Иккинчидан, шеърнинг «Миррих юл-дузига» деб аталишида ҳам чуқур маъно бор. Миррих (уни Баҳром ҳам дейдилар) Марс юлдузининг шарқча оти. У қадим астрология («илми нужум»)га кўра жангу жадаллар, урушлар рамзи.

Бинобарин, шеърнинг номиёқ мамлакатдаги нотинчлик, ғавғо-тўполонларни англатиб турибди. Шоир юлдузга мурожаат қилади, ундан юртни оёқости қилган душманларнигина эмас, дўст ва қардошни улар қўлига тутиб берган хиёнатчиларни ҳам суриштиради:

Борми сенда бизим каби инсонлар,
Икки юзли иш бузарлар, шайтонлар.
Ўртоқ қонин қонмай ичган зулуклар,
Қардош этин тўймай еган қоплонлар?
Борми сенда, ўксўз йўқсулнинг қонин —
Гурунглашиб чоғир каби ичганлар?

«Дунё тузугини» «ўз қопчуғ»ларини «тўлдурғали бузғанлар», «қорин-қурсоқ йўлида элин-
юртин, борин-йўғин сотганлар» борми у ерда?
Мана у кўрган миллатлар тенглиги:

Борми сенда бир ўлкани ёндириб,
Ўз қозонин қайнатғувчи доқонлар?

Йўқ, бундай ҳақсизликни осмон кўтара олмайди, улар фақат ерда бўладилар.
Иккинчи бир шеърида («Шарқ») ўлканинг яхлит, умумлаш-ма образи чизилади. У, шоир таърифича, дунёнинг энг гўзал боғчасидир. Уни гўзалликда ҳеч бир жой билан қиёс этиб бўлмайди. Жаннатлар унинг атрофида. Унинг гуллари жон сувидан етилган. Саф тортган кўм-кўк оғочлар мумтозлик ҳаққи учун Тангрига топиниш мақсади билан кўкка интиладилар. Ўнгдан, сўлдан — ҳар ёндан кўркам, ҳайбатли тоғлар қуршаган. Йўқ, улар тоғлар эмас, ҳақ йўлида курашга ясов тортган алп аскарлардир. Бирор ёввойи ҳайвон йиртқич тишини, тирноғини суқиб қолмасин, дея уни Тангрининг ўзи ёрлақаб, теграсидан айланган сув,муз, тоғ қўрғони билан муҳофаза этади.

Бироқ бугун, эсизларким, бу ўлка,
Ҳар томондан таланмишдир йўлсизча.
«Маданият» деган ғарбли олбости,
Боқинг, бунинг кўкрагидан ўқ босди.

Ҳозирча манзара умумий. Гўё шиддатли бир довул келгану бундаги гўзалликни барбод қилган. Бу довулнинг исми — «маданият». Нега «маданият»? Маданият ҳаётнинг мазмунли бўлишига қара-тилган эмасми? Гап номда эмас, моҳиятда. Инқилоб халқ учун халқнинг номи билан амалга ошган эди. Оқибатичи? Инсондаги инсонийлик барбод бўлиб, ёввойилик, ёвузлик жунбушга келди. Бир-бирини йўқ қилишга тушди. Ҳайвондан хор бўлди. Ҳолбуки, бу ерларга истилочилар «маданият» байроғини кўтариб келган эдилар… Шуми — маданият?! Бу инсон эмас, иблис (олбости) аъмолидир. Ўлканинг кўксига ўқ қадаган ўшадир.

Шоирнинг фикрлаш тарзи шундай. Манзара аста-секин ойдинлашиб боради. Ёнган қишлоқлар, омонсиз таланганлар, қон тўла ариқлар ўрнини тафсилотлар олади:

Тўрт-беш яшар бир боланинг бошини,
Боқинг, кескин қилич билан кесмишлар.
Йиғлаб турғон онасининг бўйниға
Бир ип билан осмишлар…
Янгиғина келин бўлғон бир қизнинг
Кўкрагини, эри бўлғон йигитнинг
Жонсиз ётқон гавдаси узра қўюб
Найза билан тешмишлар…
Хотунларнинг пардаси,
Болаларнинг юраги,
Қариларнинг гавдаси
Ёрилғон,
Эзилғон…

Шоир сўроққа тутади:

Ким берган
Бу уғурли ўлкага бунча ўтни?
Ким тўккан
Бу муқаддас ишга бунча қонни?
Билмайсизми?!

Бу даҳшатларнинг бунёдкори ким? «Тулки билан шайтон»га дарс берган «малъун» ким?  Сўроқ беради шоир ва «Англизлар!» «Ҳамда унинг қуйруғини тутғанлар!» — деб жавоб беради.

Қай ер бу ўлка? Ҳиндми, Афғонми, Туркистонми? «Англиз»чи? У шартли эмасмикин? Шеърни, албатта, кенгроқ ҳам, тор-роқҳам тушуниш мумкин. Яъни Шарқ-Ғарб, Туркистон-Рус шаклида ҳам англаш мумкин. Тўғрироғи ҳам кейингиси эди.

Маълум бўлганидек, Фитрат шеърлари ададига кўра у қадар кўп бўлмаса-да, унинг ижодкор сифатидаги қиёфасини белгилашда муҳим роль ўйнайди. Аввало, унинг шеърий иқтидорга ҳам эгалигини далиллайди. Иккинчидан, ижтимоий фикр серқирра истеъдоднинг барча қирраларига хос эканлигини, шу жумладан, унинг шеърияти замоннинг шоир қалбида акс этган солномалари эканлигини кўрсатади. Учинчидан, Фитратнинг поэтик арсеналнинг имкониятларидан кенг фойдалана олган санъаткор шоир бўлганлигига бизни ишонтиради.

Драмалари

Фитрат драматург сифатида жуда катта шуҳратта эга. У барча замондошлари томонидан бу борада якдиллик билан эътироф этилган ижодкор эди. Мутахассисларнинг аниқлашларича, у ўндан ортиқ драматик асар ёзган. Булар: «Бегижон» (беш пардалик фожиа, 1916), «Мавлуди шариф », «Або Муслим» (1916), «Темур сағанаси» (1918), «Ўғузхон» (1919), «Қон» (1920), «Чин севиш» (1920), «Ҳинд ихтилолчилари» (1921), «Абул-файзхон» (1923), «Шайтоннинг тангрига исёни», «Арслон» (1926), «Восеъ қўзғолони» (1927), «Рўзалар» (1930) дир.

Булардан дастлабки олтитаси бизгача етиб келган эмас. Баъзиларининг мазмуни ва йўналиши ҳақида айрим маълумотлар сақланган, холос. Чунончи, «Або Муслим» беш парда, етти кўринишли тарихий драма. 747—750 йилларда умавийларга қарши курашиб, аббосийларни ҳокимиятга келтирган қўзғолон ва унинг раҳбари хуросонлик Або Муслим (727- 755) тақдиридан ҳикоя қилади. 20-йилларда саҳнага қўйилган. 1921 йил «Туркистон» газетасида (21 декабрь) Чўлпоннинг у ҳакда тақризи ҳам бор. «Ўғузхон» туркий халкларнинг милоднинг бошларида яшаган ва уларнинг марказлашган ҳокимияти — хоқонлигини тузган шу номли саркарда ҳақида. «Қон» драмасининг сюжети, маълумотларга қараганда, муаллиф замонасидан олинган, унинг бир муддат саҳнага қўйилганини ҳам нақл қиладилар. «Темур сағанаси»дан парчаларгина етиб келган. Мутахассислар қайд этганларидай, бу асар «Юрт қайғуси»даги лирик қаҳрамон мурожаатига жавобдек таассурот қолдиради. Масалан, Темур  қабридан қўзғалиб, бугунги авлодга шундай хитоб қилади:

«Мен сизларга кўп нарсалар еткардим.
Не бўлдики, бир замонлар шарафли ва жасур бир миллатнинг авлодлари ҳозир бошқа бир миллатнинг зулми остида қолмиш.
Кимлар боғларингдан қушларимизни қувмоқда!…
Оталар меросидан нимани олдингиз!
Сиздан талаб этаман, қалқингиз!…
Ўлкани тузатингиз, авлодларимнинг ҳур яшамоқларини таъмин этингиз.
Агар бундай қилма-сангиз, ўлка буюк бир мозорлик ҳолига келур».

«Чин севиш» ва «Ҳинд ихтилолчилари» воқеалари Ҳиндистонда юз беради. Биринчисига ҳам муаллиф «Ҳинд ихтилолчилари турмушиндан олинған 5 пардали ишқий-ҳиссий фожиадир» деб изоҳ беради. Ихтилолчи — қўзғолончи дегани. Демак, ҳар икки асар ҳам ҳинд халқининг инглиз истилочиларига қарши мустақиллик учун олиб борган курашлари ҳақида. Улар бир асарнинг икки варианти эмас, бир мавзудаги икки асар. Дастлаб, «Чин севиш» ёзилиб, 1920 йилда чоп этилган. Иккинчисининг ёзиб тугатилган йилини муаллиф 1920 деб кўрсатади. Уч йил кейин Берлинда босилган (ўша йили ўзимизда ҳам чоп этилган). «Чин севиш»нинг марказий қаҳрамонлари Нуриддинхон ва Зулайҳо, унинг отаси Каримбахш, бойвачча Раҳматуллохон, инглиз юзбошиси Вильямлардир.

Асар Каримбахш уйидаги суҳбат билан бошланади. Уникига бойвачча Раҳматуллохон келган. Бойвачча Зулайҳога харидор. Суҳбат айланиб, Европага тақалади. Буларнинг кўпчилиги ўша ёқда ўқиб келганлар. Лекин гап биргина ўқишда эмас экан. Бундай қарашса, ўқиган ҳам, қўйингки, ўқитувчининг ўзи ҳам ёвуз бўлиши мумкин экан. Агар ёвузлик акл ва билим билан бирлашса, тўғрироғи ақл ва билим ёвузликка хизмат эттирилсачи?!

Каримбахш бир вақтлар Европани мақтарди. Энди эса йўқ, фикри ўзгарган: «Оврупода билим бор, лекин инсоф йўқ. Оврупонинг билими қоплоннинг тиши, тирноғи каби бир нарсадир. Кучсизларни йиртиб, емак тўғрисида кўп иш кўрмишдир…», -дейди хотини Фотимахоним билан суҳбатда.

Хотини ҳайрон: «Букунғача Оврупода ўқимоқни мақташдан тилингиз тинмас эди… Оврупо билимларини ўрганишни керак топган эдингиз. Бу кун у сўзингиздан қайтиб қолибсизми?» — дашном беради Фотимахоним. «Қайтғоним йўқ,- жавоб қилади Каримбахш.- Оврупо ишларини ўрганмак албатта керакдир. Оврупода ўқимоқ Овруполиларни инсофли, адолатли деб мақтамоқ учун эмас, улардан ўзимизни сақламоқ, тишлитирноқли бўлиш учун керакдир», дейди.

Аввало, маърифатчилик талқинининг бутунлай ўзгарганлигига диққат қилайлик. Сал илгари ватандошларимиз наздида Европа идеал, илм-маърифатга тимсол эди. Кўз очилган сайин бошқа манзара намоён бўла бошлади. Уларнинг оғиздаги гаплари билан қилаёттан ишлари ўртасидаги жарлик тобора равшанроқ кўрина бошлади. Лекин буни кўришда ҳамма бир хил эмас. Масалан, Раҳматулло олдинги қарашларидан зарра қайтган эмас. У ҳали ҳам Европани устоз деб билади. Ўрганган ҳар бир нарсаси учун унинг олдида ўзини қарздор ҳисоблайди. Европалилар орасида мусулмон бўлаётганлари борлигини, масжидлар қураётганлигини ҳаяжон билан гапиради. Лекин Каримбахшнинг ўз нуқгаи назари бор. Унингча, инглизларнинг «масжид ясамоқлари Каъбани бузмоқ учундир».

Нуриддинчи? У — ихтилолчи. Ватанини дилдилдан севади. Унинг ўзгалар оёғи остида топталишидан қаттиқ изтироб чекади. Унинг ҳаёти тўла таҳлика. Бир томонда, инглизлар. Иккинчи томонда — Раҳматуллога ўхшаганлар. Пешоварда бир инглиз ўлдирилгани учун Деҳлида ҳарбий ҳолат эълон қилинган. Шу баҳонада «Ватан!» деган ҳиндининг бари қўлга олинмоқда. Раҳматуллохон Зулайҳо туфайли уни йўқотиш режаси билан банд.

Нуриддинхон кўнглида эса, бир-бири билан чамбарчас боғланиб кетган икки хаёл, бир тимсол бор: Ватан ва Зулайҳо. У қамоқда экан, бу туйғу янада кучайиб боради. «Чин ошиқлар маъшуқаларининг ўзи билан эмас, хаёли билан яшайур», — дейди у.

Дарҳақиқат, унда ишқий-ҳиссий ҳолат, маъшуқа билан ру-ҳий бирликни англаш кучли. Шу маънода у маълум сўфиёна мазмунга эга. Айрим жиҳатлари билан у Ҳиндистоннинг буюк файласуф шоири, инқилобни инсон руҳиятига кўчирган Муҳаммад Иқболни эсга туширади.  Шарқ озодлик ҳаракатида, Жавоҳарлаъл Неру айтганидек, «ишончли маънавий суянчиқ» бўлган бу шоирнинг шеърлари, хусусан «Асрори худи» («Ўзлик сирлари», 1915), «Румузи бехуди» («Бехудлик рамзлари», 1918) достонларидан Фитратнинг бехабар бўлган бўлиши мумкин эмас. «Ҳинд ихтилолчилари»да унинг номи тилга олиниб, шеърларидан намуналар келтирилгани бунга далил.

«Чин севиш» кўп ўтмай, Тошкентда Маннон Уйғур томонидан саҳнага қўйилди. Чўлпон у ҳақда «ўзбек саҳнаси улуғ ва улуғлиги қадар юксак ҳам гўзал бир томоша кўрди», — деб ёзди. Вадуд Маҳмуд эса, уни «ўзбек саҳнасида шу кунгача ўйналиб келган пьесаларнинг энг кучлиси, энг буюги», деб баҳолади. Асарнинг шуҳрати фақат Русия мусулмонлари орасидагина эмас, Турку Эрондан Ҳинду Афғонгача ёйилди. «Чин севиш»да бошланган «Ҳиндистонни тозартиш» ғояси «Ҳинд ихтилолчилари»да давом этади. Икки ёш — Раҳимбахш ва Дилнавоз бир-бирларини севадилар. Бироқ юртда эрк йўқ.

Ватан ўзгалар оёғи остида. Шу туфайли улар ҳам эркин эмаслар. Бир куни куппа-кундузи босқин қилиб, «Ҳукуматга қарши яшурин кенгашасиз» деб икки ёшни қўлга оладилар. Раҳимбахш қамоққа ташланади. Дилнавозни Лохур пўлиси бошлиғи Окунар ишрат учун олиб кетади. Раҳимбахш қамоқдан қочиб, инқилобчиларга қўшилади. Дўстлари ёрдамида Дилнавозни қутқаради. Бироқ инқилобчиларнинг турган жойлари инглизларга маълум бўлиб қолади. Тенгсиз жангда Дилнавоз Бадринат деган ҳинди инқилобчи билан яна душман қўлига асир тушади. Асар уларнинг озод қилиниши, ҳаммаларининг «Юртимизни қутқарамиз! Яшасин истиқлол!» деган хитоблари билан якунланади.

Драманинг қисқача мазмуни — шу. Лекин ундаги ҳар бир саҳифа, тафсил Ватанга бўлган қизғин меҳр билан ёришиб туради. «Мени Ҳиндистонни севганингча севармисан?» — сўрайди Дилнавоз. «Ҳиндистонни севганим сени севганим эмасми?!» — жавоб беради Раҳимбахш. У юртини севади. Тош-тупроқлари учун эмас, гўзаллиги, фазилати, тарихи учун. Дилнавоз мана шу юртнинг, улуснинг фазилатларидан бири, биринчиси. Шу сабаб, Дилнавознинг шубҳа ва гумонларига қарата: «Чиндан севаман, юракдан севаман, жондан севаман, виждондан севаман. Меним юрагимдаги севгини кўрсатмак учун севиш сўзи оздир. Топинаман сенга!» — дейди.

Аслида, уларга кўп нарса керак эмас. Ҳатто биргина нарса -эркинлик кифоя. «Кимсанинг бизга ҳеч иши бўлмаса…» зорланади Дилнавоз. Лекин уларнинг ҳар бир қадамини ўз уйида таъқиб этувчи инглизчи? Уни юртдан қувмай, эркин юриб бўладими! Аммо бу осон иш эмас.

«Ишнинг қулайини ахтармак ялқовликдир,—дейди Раҳимбахш. — Қулай ишдан буюк унум чиқмас. Буюк унумли ишлар қулайда бўлмас. Инглизни Ҳиндистондан қувмоқ ер юзини ўз қора қанотлари остиға олғон олбостини йўқ этмоқдир. Қулай бўлмас. Нима бўлса ҳам бир ёвни юртдан ҳайдамоқ бир юртни ёв қўлида кўрмоқдан қийин эмасдир».
Лекин барибир осон эмас. Чунки озодликка чиқмоқ учун, аввало, уни хоҳлаш керак. Қулнинг ўзининг қул эканлигини англаши ярим озод бўлганидир. Сўнг унга тайёр бўлиш керак.

«Миялари тамуғ пучмоқлариндан қоронғуроқ, кўзлари оёқ остидан нарироқни кўрмайдир»ган, «олға босмоқ», «келгусини ўйламоқ»ни «куфр» деб билувчи, «дунё буларни таламоқ учун бирлашган»да ҳам «талондан қутулмак учун бирлашмай»диган тўдадан нима умид қилиш мумкин?

Бироқ Раҳимбахш ноумид эмас. «Зулм мазлумларни бирлаштирмоқ учун энг буюк қуролдир»,— фикрлайди у. Бу йўлда чинакам инсонлар, албатта бирлашадилар. Чин инсонлик эса, маъжусликка, мусулмонликка қарамайди.

Дарҳақиқат, юрт ёнмоқда. «Улус эзилиб битди… Омонлик, тинчлик, эрк деган нарсаларни кимса билмайдир. Масжидда намоз учун йиғилганлар сиёсий йиғин ясағон бўлиб, тўпға боғланалар, эр билан хотин ўзаро узоқроқ гаплашиб қолсалар, ҳукуматга қарши бўлиб, дорға осилалар… Шулар орасинда тинч турмоқ… Лолахардиёл айтмоқчи, сағана бошида чоғир ичмакка ўхшайдир».

Раҳимбахш халқ орасига кириб борган сайин Ҳиндистонни қутқармоқ ҳақидаги тилаги ўсиб боради.
Инглиз ҳам анойи эмас. У Ҳиндистон аҳолисининг турли дин-эътиқодга, маслак-мазҳабга мансублигидан, улар орасидаги ўзаро жанжал-низолардан усталик билан фойдаланади. Бир-бирларига қайраб қўйиб, четдан кузатади.

Муаллиф мутеъ миллатнинг психологиясига кўз ташлайди: Афғон чегарасидаги Бунир қўрғонининг бошлиғи Мавлоно Нуъмон уйида газета варақлаб ўтирибди. Инглизларнинг ғалабаси ҳақида хабарлар. Унга барибир. Қайси ҳукуматга хизмат қилишнинг аҳамияти йўқ. Ор-номуснинг ўзи йўқ. Бироқ шамолнинг авзойини билиб қўйган яхши. Ҳозир инглизнинг қўли баландга ўхшайди. У шундай фикрлайди: «Инглиз — Тангрининг балоси. Нима қиламиз, «кофир» бўлса ҳам Тангри шунга яхши қарағон энди». (Нақадар таниш итоатпарастлик.) Кўп ўтмай, унинг ҳузурига инглиз жосуси Марлинг келади. Ўртада «суҳбати хос» кетяпти.

«Биласизким, инглиз улусининг Ҳиндга келганликлари ҳиндларни етиштирмак, «маданий қилмак» учун эди… — узоқдан гап бошлайди Марлинг. — Биз келмасдан бурун Ҳиндистон дин жанжаллари, мазҳаб ғавғолари, қорин-қурсоқ урушлари билан тўлғон эди… Биз келгач, шул бузукликларни тузатдик! Жанжалларни кўтардук. Маданий яшамоқ йўлларини кўрсатдик, ҳиндуларни ўқитдук». Дунё бино бўлибдики, ҳеч бир жаҳонгир мен фалон мамлакатни таламоқучун борганман, деган эмас. Ҳаммалари «адолат», «маърифат» олиб келганлар. Македониялик Александрдан русиялик Александргача.

Марлинг давом этади: «Биз Ҳиндистонни адолат билан олдик, адолат билан сақладик. Яна адолат билан ўзингизга қайтармоқчи бўламиз…» У Англиянинг Ҳиндистондаги мустамлакачилик сиёсатини оқ-оппоқ қилиб олгач, навбатдаги ишга — мамлакатдаги икки буюк миллат орасига низо уруғини сепишга киришади.

«Эски Ҳиндистон маданиятининг туб эгаси мусулмонлар эдилар, — секин «иш»ни бошлайди Марлинг. — Шу паллада ҳам энг яхши тайёрланган улус мусулмон улусидир. Биз истар эдикким, бутун Ҳинд ҳукуматини мусулмонларга топширайлик».

Бу кимга ёқмайди?

«Биласизким, Ҳиндистонда кўпчилик мусулмонларда эмас. Ҳиндулар, секхийлар, маъжуслар бирлашиб, ҳукуматни ўз қўлларига олмоқчи бўлсалар нима қиламиз?», — секин оғуни юбора бошлайди ўлжасига иғвогар. Шу тариқа, улар аллақачон бирлашган, бу тилакни Олмонияга билдириб ҳам улгурган ва бу борада ораларингизда агентлар ҳам ишлаб турибди, деган ёлғон маълумотни усталик билан қистиради. Ва, табиийки, шубҳа-гумон бошланади.

Инқилобчи Абдусуббуҳнинг фикри шундай: «Инглизларни тарқатмоқ учун Ҳиндистонни бирлаштирмоқ керак. Ҳинду билан мусулмонни бирлаштирмак йўлида улар ҳар нарсага тайёрлар. Лекин Марлинг берган оғунинг таъсири Мавлонода аллақачон бошланган: «Шариатда мусулмон билан ҳиндунинг бирлашмаги тузук эмас, қатағондир. Ҳиндулар мусулмон бўлмағунча, биз улар билан бирлаша олмаймиз»,— дейди у инқилобчиларга.

Абдусуббуҳ «Биз зулмга қарши ҳар ким билан бирлашурмиз», — деб ҳисоблайди. Мавлоно ўз фикрларини «мушрик», «аҳти китоб» ҳақидаги узоқ далолатлар билан исбот этмоқчи бўлади. Абдусуббуҳ ўз фикрида қатьий. Унингча, инглизларни Ҳиндистонга бошлаб келган нарса ҳам юрт ичидаги шу хил жанжаллардир: «Сиз, муллалар, туташ шундай қиласиз. Ҳиндистонни йилларча эл-аймоқ жанжаллари билан тўлдирдингиз. Улусни етмиш тўрт бўлак қилдингиз. Ҳар бўлакни бошқаларига ёв этдингиз. Ўлкамизни ички жанжаллар билан тўлдирдингиз. Шундай қилиб, инглизни бошимизға келтурдингиз.

Юз йиллардан кейин биз ўзимизни қутқармоқ учун бош кўтардик. Бирлашдик, қутулмоқ истадик. Яна мазҳаб, дин жанжаллари билан йўлимизни тўсмоқчи бўласиз. Уялингиз! Эркимизға тирноқ урмоқчи бўлғанларға қарши чиқурмиз. Қўлға қўл бериб курашамиз, бизни бу йўлдан сиз-да, динда қайтара олмас!»

Кўриниб турибдики, асар воқеаларини фақат ва мутлақо Ҳиндистонгагина тегишлидир, деган даъвони ҳеч ким қила олмайди. Бу муаммо мустамлака ва мустамлакачи мавжуд ҳар бир мамлакатга дахлдор эди. Шу жумладан, Туркистонга ҳам. Шу сабабли, у ҳақда ўнлаб тақризлар босилиши, ҳатто олис Германияда мақола чоп этилиши ва Фитратнинг машҳур Ҳусайн Жовид билан ёнма-ён қўйилиши бежиз эмас. «Туркистон ва Бухородағина эмас, балки Шарқнинг бошқа гўшаларидаги халқлар ҳам Фитратни танийдилар,- ёзган эди Б. А. Пестовский 1922 йилда. — Бир мусулмон шоирининг дунёға қараши буддистларнинг қарашидан узоқ турса керак, деган бир фикр мияга келса ҳам Фитратнинг баъзи бир асарларида кўрилган дунёға қараши ҳинд шоири Рабиндранат Тағўрнинг қарашлари билан бир нуқтаға келуб бирикадур».

Ушбу гапларга қўшилган ҳолда, Фитратда Махатма Ганди, Муҳаммад Иқболдан ҳам баҳрамандлик бор эди, дейиш лозим бўлади.

Кичик драматик достон «Шайтоннинг тангрига исёни» Октябрнинг оқибатларини, йўқсилликни илоҳийлаштириш фожиасини ўзига хос йўсинда ифодалаб берган бир асардир. Одам йўқдан бор қилинди. (Шарқда пролетариат йўқ эди.) Халифа деб эълон қилинди. (Унга чексиз ҳуқуқ берилди.) Лекин унга ҳеч ким итоат этмади. Охир-оқибатда дунё Яратганнинг амри билан азалга қайтди.

«Арслон» қишлоқ ҳаёти воқеаларига бағишланган бўлиб, шўро даври ўзгаришларига нисбатан бир қадар муросасозлик билан ёзилган драма. Деҳқон йигит Арслонни бой арзимаган баҳона билан ўз домига илинтириб олади. Арслон атрофидаги ҳақсизликларни кўриб чидай олмайди, жабрдийдаларга ёрдам бераман, деб тўйга йиғиб қўйган пулидан ажралади. Дўсти Ботур учун ўртага тушиб қамалади. Ҳамқишлоқлари унинг ҳовли-жойини сотиб, қутқариб оладилар. Хуллас, у қамоқдан қайтиб келганида севган қизини бой хотинликка олган, энди жони узилган онаси Турсунбибининг эса иягини боғлар эдилар. Асар Арслоннинг бойдан ўч олиш воқеалари билан якунланади.

Фитрат драмалари орасида алоҳида ўринлардан бирини «Абул-файзхон» эгаллайди. «Абулфайзхон» жанрига кўра — тарихий фо-жиа. Мазмун-мундарижасига кўра кўҳна Бухоро тарихидаги ғоят масъулиятли ва мураккаб даврлардан бирини қаламга олган.

Бу аштархонийлар сулоласининг орадан кўтарилиб, ўрнига манғитлар салтанатининг келишидир. Драма бир қадар ўрганилган, у ҳақда қатор мақолалар ёзилган, диссертация ёқланган. Асар ўрта мактаб дарслигига киритилган ва ҳ. к.

Аштархонийлар сулоласининг сўнгги ҳукмдори бўлган Абулфайзхон (ПП—1747) шахси бошқаларидан кўпда фарқ қилган эмас. Лекин у юрт сўраган XVIII асрнинг биринчи ярмидаги тарихий, сиёсий шароит жуда мураккаб бўлганлиги аниқ. Гап шундаки, салтанатда Муҳаммадҳаким (пьесада Ҳакимбий) бош манғитлар нуфузи бениҳоя ортиб кетган эди. Иккинчи томондан эса, жорий анъанага кўра аштархонийлардан бошқани хон кўтариш мумкин бўлмаганлиги туфайли манғитлар ўз вакилларини тахтга ўтқаза олмас эдилар. Шу сабабли, Абулфайзхон номигагина хон бўлиб, ҳамма ишлар манғит Муҳаммадҳаким измида эди. Муҳаммадҳаким, сўнгроқ унинг ўрнини эгаллаган ўғли Муҳаммадраҳим (драмада Раҳимбий) барча ишларни Абулфайзхон орқали амалга оширар, шу жумладан, салтанат йўлидаги душманларини хон қўли билан ўртадан кўтарар эдилар. Бундай қўш ҳокимиятчилик биргина сарой доирасида эмас, сипоҳлар орасида ҳам икки-юзламачиликка кенг йўл очган эди.

Фитрат мана шу тарихий воқеликнинг мазмун-моҳиятини конкрет образлар хатти-ҳаракати ва тақдирлар мисолида қайта жонлантиришга ва улардан замон учун керакли хулосалар чиқаришга муваффақ бўлади.

Тарихий воқеаларни кузатишда давом этамиз: Муҳаммадҳаким хон саройидаги мавқеига қаноат қилмайди. Хиёнатга ўтади. Мовароуннаҳрни қоралаб келаётган Нодиршоҳ истиқболига чиқади. Унинг хизматига кириб, номидан элчи бўлиб келади. 1216—1217 йиллардаги хоразмлик Маҳмуд Ялавочнинг ишини қилади. Тарих китобларида бу ҳодисанинг айрим тафсилотлари ҳам сақланган. Чунончи, Абулфайзхон Муҳаммадҳаким қўлига кўпдан-кўп совға-салом тутқазиб, унга Нодиршоҳ билан сулҳ тузиш, юртни шу йўл билан талон-торождан сақлаш чораларини кўришни топширган. Муҳаммадҳаким эса аксинча, ўз мамлакатининг ночор аҳволини, нуқсонларини керагидан ҳам ошириб, Нодиршоҳга садоқат изҳор этган. Шоҳдан катта ваколатлару ёрлиқлар олиб, Бухорога кириб борган.

Тўғри саройга кириб боришдан чўчиган, Мир Араб мадрасасига тушган. Кўча ва бозорларга жарчи чиқариб, қўрқув-ваҳима тарқатган. Эрон шоҳи сонсиз-саноқсиз қўшин тортиб келаётганини, молу жонининг бехатарлигини ўйлаган ҳар бир киши унинг ҳузурига келишини айттирган. Мадрасага одам ёғилгандан- ёғилаверган. Абулфайзхон четда қолиб кетган. Ахийри хоннинг ўзи Мир Араб мадрасасига Муҳаммадҳа-ким ҳузурига йўл олади. Бироқ, Муҳаммадҳаким соқчилари уни яқинлаштирмайдилар, ўққа тутадилар. Хон саройга қайтади ва Нодиршоҳга таслим бўлишдан бошқа илож топмайди.

Нодиршоҳ, Абулфайзхон ва хиёнатчи Муҳаммадҳаким оталиқ Бухородан ташқарида Зарафшон дарёсининг қирғоғида машҳур Чорбакр мавзеида учрашадилар. Гарчи шарқона илтифотлар ўрнига қўйилиб, хон (Абулфайз) ва шоҳ (Нодир) бир-бирларига мулозаматни қуюқ қилсалар-да, Бухоро ҳукмдори бир қизини Нодиршоҳга, иккинчи бирини унинг жиянига бериб, ўзини ҳарчанд фотиҳга қариндошлик иплари билан боғлашга уринса-да, барибир, муносабатлар ҳоким-тобелик билан якун топади. Олдин Абулфайзхон (1747), бир йил ўтар-ўтмас ўғилларидан Абдулмўминхон, сўнг Убайдуллахон бирин-кетин қатл қилинадилар. Ниҳоят, Муҳаммадраҳим 1753 йилда амир унвони билан Бухоро тахтига чиқади. Фарғонада минглар ажраб чиқадилар ва мустақил Қўқон хонлигини майдонга келтирадилар. Бухорода Муҳаммадраҳим билан манғитлар сулоласи ҳокимият тепасига келди ва у 1920 йил Бухоро инқилобига қадар ҳукмронлик қилди.

Фитрат нега Абулфайзхон тарихига мурожаат этди? XIX асрнинг 20-йилларидаги шиддатли инқилобий жараён билан олис тарихдаги сулолалар курашининг бир-бирига қандай яқинлиги бор?

Аввало, ҳар икки тарих ҳам халқимиз ҳаётидаги энг масъулиятли, энг ҳаяжонли воқеаларга тўла эди. Тўғри, бири янги турмуш байроғи остида, иккинчиси янги сулола ҳимояси йўлида кечди. Лекин бир-бирини инкор этувчи икки ҳолат — мамлакатнинг мустақиллиги ва ҳокимият учун кураш ҳар иккиси учун ҳам хос бўлиб, уларнинг бири бирлашишга ундаса, иккинчиси бўлинишни тақозо этарди. Ҳар иккиси ҳам жамиятнинг барча қатламларини ўзига жалб этган ва энг муҳими, ҳар иккиси ҳам кучга, зўравонликка суянган эди. Бундай дамларда инсон табиатидаги эзгулик билан
ёвузлик юзага қалқиб чиқади. Фитрат шуларни илғай олди. «Подшоҳлик қон билан суғорилатургон бир «оғоч (дарахт)» эканлигини, «қон оқиб турмагон ерда бу оғочнинг қуруб қолиши аниқ»лигини кўрсатиб бера олди.

Фитрат учун XVIII аср Бухоросида юз берган воқеалар шунчаки маълумот учун эмас, маърифат учун ҳам керак эди. У зулм ва зўрликнинг эл-юрт учун фақат моддий талафот, жисмоний азоб-уқубат эмас, ўнглаб бўлмас маънавий жароҳат ҳам келтиришини кўрсатиб берди. Шу тариқа адиб, бир қараганда, инқилобий воқеалардан узоқ туюлган Абулфайзхон фожиасини замонасига хизмат эттира олди. Унингча, кишилар тақдирига, ижтимоий турмушга дахддор ҳар қандай иш минг ўлчаб бир кесилиши лозим. Инсон манфаатига доир ҳар қандай хатти-ҳаракат инсоний қонунлар, воситалар асосида амалга ошмоғи керак. Бу инқилобнинг маънавиятига доир муҳим масалалардан эди. Асардаги қуйидаги вазиятга эътибор қилайлик: Бухоро хони Абулфайзхоннинг кўнгли хуфтон. Эрон шоҳи Нодир афшор катта қўшин билан Бухорога тобора яқинлашиб келади. Атрофдагиларга эса ишонч йўқ. Кимга суяниш мумкин? Таро-зининг посангисига қараб қадам ташлайдиган қозикалон Қози Низомгами, хоннинг ҳар бир қадамини зимдан кузатиб, Ҳакимбийга етказиб турувчи Мир Вафогами? Бу қандай салтанатки, эгасининг ўз ҳаддидан чиқиб бирор иш қилмоққа ихтиёри бўлмаса. Ҳакимбий — қув. Ҳаммаёқда шунинг одамлари. Фарҳод оталиқ билан Иброҳим кенагас ҳам унинг олдидан ўтиб, бир иш қила олмайдилар. У бўлса, хон номидаги бир қўғирчоқ, холос.

Яхшиямки, унинг ёнида бир вақтлар отаси сотиб олган икки қули -Давлат билан Улфат бор. Шуларгагина ишонмоқ мумкин. У тахтни эгаллаш учун нималар қилмади. Ўртага Қуръон қўйиб «ахд-паймон» боғлаган қанчадан-қанча дўстларининг бошини кесдирди. Ҳатто ўз акасини ўлдирди. Бугун эса унга мураббийлик қилган Фарҳод оталиқни новвосдек бўғизлатди. Ўрнига Иброҳим кенагасни оталиқ тайин этди. Улфат бу оталиқнинг ҳам «тўғрилиқ»ини хушламайроқ турибди. Бу ҳам Фарҳод оталиқнинг изидан борадиганга ўхшайди…

Бу ўйлар хоннинг хаёлини исканжага олади. Атроф-муҳит, давлатхоҳликнинг ғайриинсоний қоидалари, аслида, унинг дийдасини аллақачон кўр қилган, юраги тош-метин. Шунинг ўзи инсонликка жабр, зулм. Негаки шундай баркамол вужуднинг энг мумтоз туйғуси поймол бўлган.

Шунда ҳам бу ғайриинсоний ёвузликлар хон онгининг қай бир пучмоқларидан сездирмай сизиб чиқади-да, қийин-қистоққа олади. Инсон табиати — шундай. Абул-файзхон кечалари ухлай олмайди. Қатл эттирган акаси ва дўстлари, мураббийси хаёли хонни кечаю кундуз таъкиб этади…

Кишининг ўзига ўзи қиладиган бундан ортиқ зулми борми?!

«Ҳайратул-аброр»нинг учинчи мақолотидаги «Салотин бобида…» шундай фикр бор: «Эй воҳки, — дейди шоир шоҳга қарата, — бахт сенинг қўлингни қувватли қилган эди, лекин сен уни зулмга қаратдинг. Зулминг халойиққа кам эмас эди, аммо сен уни ўзингга ҳам қилаётирсан. Зулм ўзинг учун ҳам бузуғлуқ-ку, эй ҳушёр одам, агар ҳушинг жойида бўлса, уни бас қил!»

Ғарб билан Шарқни бирдай билган академик Н. И. Конрад улуғ шоиримизнинг ушбу сатрларини таҳлил этар экан, «Бундай теран фикр кишини ҳайратга солади. Ва бундай буюк инсоний донишмандликка дуч келганингда, юрагинг завқ-шавққа тўлади», — деб ёзади.

Фитрат инсон руҳиятидаги мана шу нозик нуқтани илғай олган ва асарининг ўқ томирига айлантирган эди.

Пьеса матнида айрим ҳолатлар ифодаси, персонажларнинг хат-ти-ҳаракатлари, сўзлари мусиқа билан қучайтирилиши лозимлиги ҳақида сўзлар, ишоралар бор. Улар гоҳо бевосита асар қаҳрамонлари, баъзан эса муаллиф тилидан берилади. Спектаклда бу масалага маълум эътибор қаратилганлиги кишини қувонтиради.

Қолаверса, Фитрат қадим анъанамизга кўра ҳар бир зиёли сингари мусиқанинг ҳам назария, ҳам амалиёти билан бевосита шуғулланган, 15 га яқин ўзбек чолғуси билан 300 дан ортиқ ўзбек куйининг сирсиноатидан ва айниқса, унинг инсон руҳиятига таъсиридан яхшигина хабардор адибларимиздан эди.

«Ўзбек мусиқаси тўғрисида» (1928) номли бир мақоласи шундай бошланарди: «Биз, ўзбеклар, ўзимизнинг мусиқамиз жудаям бой экани тўғрисида кўп гапирдиқ, ҳам гапириб турамиз. Бу ишимиз ёмон эмас, албатта. У бир мусиқаки, ёлғиз ўзининг қисмида 300 дан ортиқ куй сақланган. Бир мусиқаки, бугун ўн бешга яқин чолғунинг эгасидир».

Драманинг муваффақиятини таъмин этган нарса муаллифнинг тарих фалсафасини англаганида, давр воқеалари ва тур-муши манзараларини нозик ҳис қилишида, ота-боболаримизнинг маиший ҳаёти тафсилотларини яхши билишида, ниҳоят, бадиий зеҳниятида эди.

Насрий асарлари ва публицистикаси

Фитрат ижодий меросининг муҳим қисмини унинг насрий асарлари ва публицистикаси ташкил қилади. У ўз ҳаёти давомида юзлаб жанговар мақолалар, ўнлаб ижтимоий кескир рисолалар, ҳикоялар яратди. Биргина Туркистон матбуоти эмас, Афғонистон, Ҳиндистон, Туркия, Кавказ, Волгабўии матбуотида фаол иштирок этди. Унинг илк рисолалари («Мунозара», «Баёноти сайёҳи ҳинди», «Оила», «Раҳбари нажот» каби) форс тилида ёзилган. Буларнинг тўртталаси ҳам бугунги кунда ўзбекчалаштирилиб, нашр қилинган1 ва кўтариб чиққан мавзу-масаласига кўра деярли ҳар бири воқеа сифатида қабул қилинган эди.

Масалан, Фитратнинг илк асари драматик публицистикага мойил «Мунозара» замонининг зайли билан тарихий тараққиётнинг икки поғонасида туриб қолган, дин ва дунё, жамият ва маърифат ҳақида — икки хил кўз қарашга эга бўлган икки кишининг — «жадид» ва «қадим»нинг баҳси асосига қурилган эди. Муаллиф хуро-фотни, бидъатни қоралади, унга чинакам эътиқодни қарши қўйди. Ақлу донишни, унинг самараси тараққиёт ва фаровонликни ҳимоя қилди. «Ўз миллатининг саодат ва осойиши учун» фидойилик қилган турк, эрон ҳурриятчилари Анварбек, Ниёзийбек, Сатторхон, Боқирхонларни, «Русиядаги ҳақиқий инсонлар»дан «доҳий ва файласуф Тўлстўй»ни, унинг «саодати башар» йўлидаги хизматларини ибрат қилиб кўрсатди.

Асар халқнинг кўзи очилишида муҳим роль ўйнади. Янги усул мактабларининг шаръийлигини исбот қилиб берди, мутаассиб мулла-мударрисларнинг усули жадид мактабларига ёпиштирган тавқи лаънатларини олиб ташлади.

«Бухоронинг нажиб миллати бўлган ватандошларим,-деб бошланар эди рисола, — бирмунча вақтдан бери жадид ва қадим ўртасида ихтилоф чиққани баъзи миллат хоинларининг хато ва фасодларидан бошқа нарса эмасдир. Муқаддас Ватанимизни парчалаб, унинг аҳди жамоасини жадид ва қадим унвонлари остида икки фирқага ажратиб, уларнинг бирини иккинчисига душман қилиб қўйдилар».

Асар жонажон Бухорога бўлган сўнгсиз меҳр-муҳаббат, унга хизмат қилмоқликнинг буюк шараф эканлиги ҳақидаги ҳаяжонли сўзлар билан якунланар эди. «Эй, менинг бу китобчамнинг ўқувчилари! Агар динға, молға, жонға, авлодға муҳаббатингиз бўлса, агар диннинг халос бўлиши, шариатнинг ривожи, Ватан ободлиғи, авлоднинг тинчлиги, яхши ном қолдиришнинг чорасини хоҳласангиз, сизнинг иложингиз, аввало, касби маорифдир. Қобилиятлиларни таҳсил учун ўқишга юборинг. Қобилияти сустроғини Бухорода янги мунтазам мактабларни очиб топширинглар… «Аллоҳ номи билан қасам!», на замонавий илмларнинг таҳсили ҳаромдир, на ислом иттифоқи!» Бу муаллифнинг илк рисоласи эди.

«Йўл» очеркини эслатувчи «Сайёҳ ҳинди»да ери, суви, ҳавоси бетимсол, ғоят меҳнаткаш, ҳунарманд бир халқнинг оғир турмушидан сўз очди, унинг сабабларини таҳлил этди. Барча мушкулотларнинг сабабини давлат идора усулининг бузуқ ва нобоплигида, ҳокимият эгаларининг илм-маърифатдан узоқлигида деб билди ва буларни ўзгартириш йўлларини излади. «Оила» асарида эса, оиланинг миллат ва жамият асосини ташкил этишини таъкидлаб, унинг давлат, ҳуқуқ, маърифат, тиббиёт билан боғлиқ томонларини муҳокамага қўйди. «Нажот йўли»да ислом ва Қуръон йўлини инсониятни таназзул ва фалокатдан қутқарувчи бирдан-бир йўл сифатида тақдим этди.

Фитратнинг Ватан ва Миллат озодлиги, истиқлол борасидаги фикрларини кузатишда унинг 1917-1918 йилларда маҳаллий матбуотда, хусусан, «Ҳуррият» га- зетасида эълон қилинган мақолалари, алоҳида бир қимматга эга. Фитрат ўнлаб ҳикоялар ёзди. Улар орасида «Қиёмат» (1923) катта шуҳрат топди, қайта-қайта нашр қилинди, бироқ аксарият ҳолларда шўро мафкурасига мослаб талқин этилди.

Адиб насри ўзбек прозаси ривожига сезиларли таъсир кўрсатди. Уларда кўтарилган масалалар эса, Туркистон миллий уйғонишини таъминлаган омиллардан бўлди.

Хулоса сифатида шуни айтиш керакки, Фитратнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти тарихнинг энг қалтис дамларида Миллат ва Ватанга хизмат қилмоқнинг ёрқин намунасидир. Ҳар қандай ҳолда ҳам халқ билан бирга бўлиш, унинг манфаатини ҳар нарсадан муқаддас тутиш Фитрат шахсиятининг энг муҳим хусусиятларидан эди. У ижодкор сифатида ўзбек адабиётини жаҳоний миқёсларга олиб чиққан, уни янги ҳаётбахш ғоялар билан бойитган, тилимизнинг бой имкониятларини, бадиий ифоданинг бетимсол намуналарини намойиш эта олган истеъдод эди. У ўзбек драмачилигини юксак поғонага кўтарди, замонавий адабиётшунослик илмининг бонийси бўлиб тарихга кирди.