Навоий ва Жомий ҳайкали. Самарқанд
Марказий Осиёдаги ўрта асрлар интеллектуал ҳаёт тадрижи тарихи адабий таъсир жараёнлари билан чамбарчас боғлиқ[1]. Чунончи, илк чиғатой (туркий – таҳр.) шеъриятининг шаклланишида мумтоз форс адабиёти ўзига хос аҳамиятга эга[2]. Ўзбек адабиётининг энг буюк намояндаси деб эътироф этилган, мутафаккир шоир Алишер Навоий шарофати билан ўзбек мумтоз сўз санъати XV асрнинг иккинчи ярмида Ҳиротда, Темурий султон Ҳусайн Бойқаро саройида ўзининг юксак чўққисига етди. Айни пайтда Алишер Навоий форс шеъриятига назиралари билан ҳам форсигўй шоирлар орасида шуҳрат қозонди[3].
Ўрта асрларда назира амалиёти нафақат шеъриятда, балки шеърий достонлар, хусусан, хамсачилик анъаналарида ҳам кўзга ташланади. Масалан, Низомий Ганжавий “Хамса”си, шубҳасиз, бу жараённинг яхши намунасидир[4]. Жомий ўзининг “Ҳафт авранг” асарининг сўнгги қисмларини тугатаётган пайтда (1480 йилларнинг биринчи ярмида) Низомий берган тартиб асосида[5] яратилган Навоийнинг “Хамса” достони шуниси билан ҳам қизиқки, унда машҳур форсийзабон замондоши асарининг бевосита таъсирини кўриш мумкин. Баъзан Алишер Навоий Абдураҳмон Жомийнинг “Ҳафт авранг”идан намуна сифатида фойдаланган, деган хулосага ҳам келиш мумкин. Ҳар икки мутафаккир – Жомий ва Навоий ўртасидаги яқин муносабатларга асосан бундай ижодий таъсир бўлганлиги у қадар ҳайратланарли туюлмайди[6]. Хусусан, Навоийнинг нақшбандия тариқатига киришида ҳам Жомийнинг таъсири кучли бўлган. Шундан сўнг Навоий тез орада нафақат унинг шогирди, балки маънавий-руҳий жиҳатдан яқин ҳаммаслаги, дўстига ҳам айланди. Бутун ҳаёти давомида Навоий ўзининг устозига содиқ қолди. Бу яқинлик Жомийнинг ўлимидан сўнг ёзилган ва унинг хотирасига бағишланган “Хамсат ул-мутахаййирин” асарида ҳам ўз аксини топган. Мазкур асарда Навоий устозининг адабий ҳаётдаги ўзига хос ўрнига урғу берган. Масалан, тасаввуфий асарлар мутолаасини Жомийдан ўрганганини ёзади[7]. Демак, мана шунга ўхшаш жиҳатлар Жомий ва Навоий ўртасидаги руҳий яқинликни кўрсатади. Лекин, айтиш жоизки, Жомийнинг Навоий ижодига таъсири унинг турли хил асарлари, айниқса, “Хамса” достонида сезиларли даражада кўзга ташланади. Алишер Навоий “Хамса” достонининг яратилишида Жомийнинг ўзига хос ўрнини достондаги ҳар бир маснавий муқаддимасида айтиб ўтади. Ҳар бир достон муқаддимасида ўзидан олдинги барча форсий шоирлар олдидаги бурчини эслайди ва ўз замондошини улуғлаб, унга мадҳия бағишлайди. Низомий ва Амир Хусрав Деҳлавийга бағишланган мадҳлар эса битта бобга жам бўлган[8]. Алишер Навоийнинг устозига бўлган ҳурмат ва эҳтиромининг ўзи ҳам “Хамса”нинг туркий тилдаги варианти яратилишида Жомийнинг ўзига хос ўрни борлигини далиллайди. Айни пайтда Навоий яратган “Хамса”да Жомийнинг таъсирига ишора қиладиган бошқа ҳолатларни ҳам кўрсатиш мумкин. Масалан, “Садди Искандарий” достонининг бир неча бобида Навоий ўзини Жомий қаторида тасвирлайди ва достонни муваффақиятли тугатиш учун устозидан руҳий мадад сўрайди. Асарни тугаллагач, Жомийнинг достон ҳақидаги фикрини билиш учун унинг ҳузурига борганини айтади[9].
Навоийнинг беш маснавийсини Жомий асарларига муқояса қилиб ўқиш ҳамда бу икки бешликларни қиёсий аспектда ўрганиш турли хил қизиқарли хулосалар чиқаришга асос бўлади[10]. Шу билан бирга Жомий ва Навоий қаламига мансуб “Хамса” асарларининг ўзаро уйғунлигига аниқ далиллар мавжуд эса-да, устоз ва шогирднинг ўзаро муносабатларини тадқиқ қилиш кўплаб муаммоларга ҳам дуч келганки, бунда, шубҳасиз, мафкуравий нохолислик етакчи ўрин тутади. Навоийни шўро даврида ўрганган ўша давр олимлари унинг ижодини форсий таъсирдан иҳоталашга ҳаракат қилишган эди[11]. Машҳур шарқшунос Евгений Бертельс Жомий ва Навоийнинг адабий ва маданий маслакдош сифатида тадқиқ қилинишига йўл очиб берган бўлса-да, у Жомийнинг маснавийси Навоий “Хамса”сига боғлиқ равишда тушунилиши керак, акси эмас, деган хулосага келган[12].
Жомийнинг Навоийга таъсири қай даражада намоён бўлган деган саволга имкон қадар аниқ жавоб бериш мақсадида Навоийнинг “Садди Искандарий” ҳамда Жомийнинг “Хирадномаи Искандарий” асарларини қиёсий таҳлил асосида кўриб чиқамиз. “Садди Искандарий” ва “Хирадномаи Искандарий”ларнинг муқоясаси бу икки шоир ўртасидаги маънавий-руҳий яқинлик, ўша даврдаги адабий таъсир масалалари ҳақида муайян тасаввурларга эга бўлишимиз учун асос беради.
“Хираднома” ва “Садди Искандарий”
“Хираднома” ва “Садди Искандарий”нинг қиёсий таҳлили аҳамиятини тасдиқловчи бир қанча омиллар мавжуд бўлиб, улар қуйидагиларда ўз аксини топади: биринчидан, Навоийнинг “Садди Искандарий”и Навоий ва Жомий асарларидаги ўхшашликни кўрсатувчи уч маснавийдан биридир. Навоийнинг беш маснавийси Низомий ва Амир Хусрав Деҳлавий асарларига ўхшаш бўлса-да[13], Жомий бешлигида фақат уч асарга Низомий асарларининг қайта ёзилган нусхаси сифатида қараш мумкин. “Туҳфат ул-асрор” – Низомийнинг “Маҳзан ул-асрор”и ва Деҳлавийнинг “Матлаъ ул-анвор” асари таъсирида ёзилган бўлса, “Хирадномаи Искандарий” – Искандар туркумининг Жомийча талқинидир[14]. Жомийнинг “Лайли ва Мажнун”и бу машҳур ишқий достоннинг Навоий нусхасидан кейин ёзилганлиги туфайли[15] Жомийнинг Навоий маснавийларига бевосита таъсири “Туҳфат ул-аҳрор” ва “Ҳайрат ул-аброр” ҳамда “Хираднома” ва “Садди Искандарий” асарларини қиёсий ўрганиш натижасида кўзга ташланади[16]. Шу билан бирга, “Муҳокамат ул-луғатайн”дан келтирилган қуйидаги парчада Навоийнинг ўзи Жомийнинг “Хираднома”си унга Искандар ҳақидаги ўз асарини яратишида бевосита таъсир кўрсатганини айтиб ўтади[17]:
Яна чун Садди Искандарий асосин хотирим муҳандиси солибдур,
Ҳазрати махдум хирадномасидин куси ислоҳу имдод чалибдур.
Бу сатрлар Абдураҳмон Жомий тимсоли асарда бошқа устозларига нисбатан кўпроқ учраши фактини тасдиқлайди[18].
Жомий ва Навоий асарларини деярли бир хил вақтда тугатишган. Шунга қарамасдан, асарнинг Жомий мадҳиясига бағишланган кириш қисмида Навоий шундай ёзади:
Бу дамкин қилиб хомасин дурфишон,
Сикандар ҳадисин айтур нишон[19].
Ҳар иккала достон ҳам мутақориб вазнида ёзилган, Низомийнинг машҳур “Искандарнома”си ҳам айнан шу вазнда яратилган. Жомий асарининг “Хираднома” деб аталиши ҳам Низомийнинг бешлигининг иккинчи қисмидаги – “Хираднома” деб аталадиган боби таъсир бўлиши мумкин[20]. Низомий асарининг дастлабки қисми, яъни “Шарафнома” Искандарнинг дунёни забт этишини тасвирласа, иккинчи қисми – “Иқболнома” ёки “Хираднома” эса Искандарни доно ва авлиё инсон сифатида кўрсатади[21]. Аслида, Жомий ўз асарини ёзаётганда Низомийнинг “Искандарнома”си ва Амир Хусравнинг “Ойнаи Искандарий”идан таъсирланган бўлиши мумкин, лекин у Амир Хусрав асари таъсири ҳақида ҳеч бир ўринда тўхталмайди[22].
Жомийнинг “Хираднома” асари иккилик шаклида ёзилган: Искандар ҳақидаги ҳар бир ҳикоядан кейин ҳикоят келади. Низомий асарида эса сюжетга риоя килинган, фақат айрим ўринлардагина Искандар ҳаётига тааллуқли бўлмаган ҳикоятлар қўшилган. Жомий ёндашуви бутунлай бошқача. Унинг асари дидактик асар сифатида тузилган, у Искандар ҳаёти достонини камайтириб, кўпроқ ҳикоятлар бериб боради[23]. Шундай килиб, асар сюжети қаҳрамон ҳаётидан тасаввуфий мавзуларига кўчади ва бу жараён асарнинг асосий лейтмотивига айланади. Искандар ҳаётига бағишланган олдинги китоблардан бундай чекиниш олам мадҳига бағишланган бобда изоҳланган, бу бобда Искандар мавзусининг панд-ибратлар билан боғлиқлиги кўрсатилган:
Бэ як силк хоҳам чу гавҳар кашид,
Хиранднома к-аз Сикандар расид.
Хиранднома з-ан ихтиёри ман аст –
ки афсонахони на кори ман аст.
З-асрори ҳикмат сухан рондан аст,
Беҳ аз қиссаи кўҳан хондан аст.
Мазмуни: “Бир ипга мен дур каби Искандар томонидан етказилган ҳикматлар китобини тераман. Мен ҳикматлар китобини ёзмоқчиман, зеро, эртак айтиш менинг ишим эмас, ҳикматлар сиридан сўзлаш қадимги ривоятларни айтишдан яхшироқдир”[24].
Навоий талқини эса “Садди Искандарий” деб аталган ва Қуръондаги Зулқарнайнга топширилган яъжуж-маъжужларга қарши девор қуришдек эсхатологик вазифа ҳақидаги парчага ишора қилади[25]. Навоий “Ойнаи Искандарий”да икки асосий ва айни пайтда янгича ёндашувга амал қилган. Биринчидан, Деҳлавийдан кейин кўп шоирлар эргашган анъанага кўра Навоий ҳам Низомийнинг икки китобини бир китобга жамлаган. Иккинчидан, бутун достон муайян ахлоқий мавзуга бағишланган бобларга бўлинган ва бу боблар Деҳлавий китобидан фарқли уч қисмга эмас, балки тўрт қисмга ажратилганки, шу йўл билан ҳинд шоирининг китобига қараганда аниқроқ тузилма вужудга келган[26]. Тўрт қисмдан иборат бўлган асарга тартиб берилган: ҳар бир бобнинг биринчи қисми унинг асосий мавзуси муҳокамасига бағишланган, бу мавзу бўйича кичкина ривоят келтирилган, учинчи қисмда Искандар ва унинг доно маслаҳатчиси Арасту ўртасида ҳиммат мавзусида суҳбат келтирилган[27]. Охирги – тўртинчи қисмда эса акс эттирилган мавзуни тасдиқлаш учун Искандар ҳаётидан мисоллар келтиради. Шундай қилиб, достоннинг етмиш икки боби ўн саккизта тематик бобларга бўлинган, буларнинг ҳар бири яна тўрт қисмга ажратилган.
Жомийнинг “Хираднома” асарининг ўзига хос хусусиятларидан бири асарнинг фақат учдан бир қисмигина македониялик шоҳнинг юришларига бағишланганлиги билан белгиланади. Агар муқаддима бўлимини ҳисобга олмасак, “Хираднома”нинг учдан икки қисмидан кўпроғи Искандарнинг шаклланиши ва ўлими ҳақида[28].
Достонларда Искандар образи талқини
Маълумки, Абдураҳмон Жомий Искандар ҳаётидан лавҳаларни Низомий Ганжавий ва Хусрав Деҳлавийдан бутунлай фарқли шаклда ҳикоя қилади. Бошқа асарларда Искандар тахт меросхўри сифатида гавдалантирилиб, тахтга Филипп ўлимидан кейин чиққан бўлса, Жомийда бу халқ хоҳиши натижаси сифатида тасвирланади. Жомий талқинида Искандар отаси ўлимидан кейин тахтни эгаллашдан бош тортади ва ўзини оддий халқ билан тенг кўради. У халқига яхшироқ “чўпон” топишни маслаҳат беради, халқ бунга рози бўлмайди ва уни тахтни эгаллашга мажбур қилади[29]. Алишер Навоий “Садди Искандарий”да ҳам айнан шу эпизод асосида асар сюжетини кенгайтиради[30]. “Садди Искандарий” 135 байтни, “Хираднома” 37 байтни ташкил этади. Айни ўринда Навоийнинг “Садди Искандарий” асарида келтирилган айрим ҳикоятларга ҳам Жомий “Хираднома”сининг таъсири бўлганини кўриш мумкин. Жумладан, Искандарнинг тахтни эгалащдан бош тортиши ҳақидаги ҳикоят юқоридаги фикримизнинг асосли эканини далиллайди. “Хираднома”нинг сўнгида Искандар тарки дунё қилган бир шаҳзода ҳақида эшитади. Искандар уни таклиф қилганида у шоҳ ҳузурига қўлида бир неча суяк билан келади ва қиёматда шоҳлар ва тиланчилар ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқ, дейди. Ўлимдан кейин барча баробар эканлиги ҳақидаги сабоқдан ҳайратга тушган Искандар тиланчини шоҳликка таклиф қилади. У рад этади, менинг мартабам бундан ҳам улуғроқ, дейди. У агар Искандар унга абадий ҳаёт, ёшлик, ғам соя солмайдиган қувонч, қашшоқлик путур етказмайдиган бойлик бера олса, унинг айтганига кўнишини билдиради. Искандар Яратгандан бошқа ҳеч ким бунга қодир эмаслигини тан олади[31].
Мазкур ҳикоят “Садди Искандарий”да ҳам шу тартибда келтирилган, байтлар сони ҳам деярли бир хил. Асосий фарқи шундаки, “Хираднома”да бу ривоят Искандар ҳаётининг бир қисми сифатида акс эттирилади ва мазкур бобларда бу дунё ҳавасидан воз кечиш ғоясини ўз ичига олади. Жомий асарида Искандарнинг турфа одамлар – брахманлар[32], идеал шаҳарнинг[33] художўй аҳолиси, ўз қалбини “рўза қайчиси билан бурдалаган” тикувчи[34] билан учрашувлари уни ҳаётининг маънавий чўққиси – тиланчи-шоҳ суҳбатига тайёрлашга хизмат қилади. Лекин тиланчи-шоҳнинг Искандарга берган сабоғи – инсонлар ўртасидаги фарқ уларнинг маънавий идеалида (бу ўринда матнда “ҳиммат” сўзи ишлатилган) эканлиги – Навоийда воқеалар баёнининг бошида келтирилган.
Навоий бу эпизодга ўзига хос фалсафий маъно юкламоқчи бўлган. “Садди Искандарий”да тиланчи-шоҳ ривояти мавзуси биринчи бобнинг иккинчи қисмида келтирилади, Искандарнинг хоҳиш-иродаси эса мазкур бобнинг тўртинчи қисмида баён қилинган. Китобнинг тўрт қисмли тузилишига кўра, тиланчи билан учрашув Искандарнинг тахтдан доноларча юз ўгириши сабабини тушунтириш эмас, балки бобнинг биринчи қисмида сўз юритилган – ҳиммат (арабча мақсад, идеал, бу ўринда маънавий идеал маъносида келмоқда) мавзусини мустаҳкамлашга хизмат қилган[35].
Навоий ўз Искандарига инсон олдидаги турли хил тўсиқларни енгмоқчи бўлган қаҳрамон сифатида қарайди, шу туфайли ҳиммат тушунчаси қисқа фурсат ичида Искандар номи билан боғланади[36]. Шунинг учун ҳам, Навоий шоҳнинг бу фазилати хусусида муайян мавзу боблари бошида сўз юритгани ўринлидир. Айтиш жоизки, Навоийгача бўлган форсий адиблар ҳиммат тушунчасига Навоий қадар аниқ ва мукаммал ёндаша олмаган.
“Садди Искандарий”да Искандарнинг тахтни рад этиши унинг “буюк ҳиммат соҳиби” эканлигини кўрсатиш ва ушбу маънавий фазилатга эга шоҳ қандай йўл тутиши лозимлигини акс эттириш учун хизмат қилади. Бу Жомий тушунчасига яқин бўлиб, айни ўринда Навоий уни янада ойдинлаштиради. Навоий шоҳлар учун ҳиммат тушунчаси маънавий нуқтаи назардан муҳимлигини кўрсатиб, Жомийнинг ушбу борадаги фикрларини аниқлаштиради ва мазкур тушунча моҳиятини чуқурроқ англатишга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам, Навоий ҳикоят сўнгида бир неча сатрларни қўшади.
Жомий талқинидаги Искандар эса тиланчи хоҳиши фақат Яратган ижобати билан амалга ошиши мумкинлигини тан олади ва бу тарки дунё қилган кишининг сўзларидан таажжубланиб, ҳеч бир сўз айта олмайди:
Сикандар чу он нуқтаро гўш кард,
Зи чизи ки мигуфт хомуш кард.
Мазмуни: “Искандар унинг нутқини эшитиб, жим бўлиб қолди”[37].
Навоий талқинидаги Искандар эса тиланчининг сўзларидан ҳайратга тушади, лекин бу ҳайрат уни сукутга ундамайди. Аксинча, тиланчининг сўзларидан таъсирланиб, қуйидаги ҳикматли сўзларни айтади:
Ки бу дайр аро топсанг огоҳлиқ,
Санга фақр берди, манга шоҳлиқ.
Агарчи мени айлади аржуманд,
Санга берди ҳимматни мендин баланд[38].
Ўз қарашини янада аниқроқ қилиш мақсадида Навоий фикрини қуйидагича хулосалайди:
Гадои-ки бўлгай буюк ҳиммати,
Анга паст эрур шоҳлиқ рифъати[39].
Бу ҳикоят ҳиммат нуқтаи назаридан тиланчи шаҳзода учун ўрнак бўлиши мумкинлигини кўрсатади.
Кейинги қисмда Искандар Арастудан бундай ҳимматдан тўғри фойдаланиш ҳақида сўрайди[40]. Файласуф шаҳзодага ҳимматдан тўғри фойдаланишнинг дастлабки йўли бу – ўз шахсий манфаатларидан воз кечишдир, дея уқтиради[41]. Асарнинг кейинги бобларида Искандар шоҳ бўлишдан бош тортади. Шоҳликни қабул қилиши Искандарнинг буюк ҳиммат намунаси бўла олмаганлигини кўрсатади. Аммо у ўз манфаатларидан воз кечиб, ўзини бутунлай раъияти фаровонлигига бағишлайди, солиқларни камайтиради, оғир қонунларни ислоҳ қилади[42]. Шу тариқа Искандар нафақат эътиқодли, балки дунё кўрган одил шоҳ сифатида гавдаланади[43]:
Кетур соқий тўлдуруп жоми адл –
Ки кўргузди Искандар айёми адл[44].
Искандарнинг адолат ҳақидаги ўзига хос тушунчаси унинг маънавий идеали ва ундан қай даражада фойдалана олиши самараси билан белгиланади. Тиланчи-шоҳ сабоғи ва Арастунинг йўл-йўриқлари ҳиммат тушунчаси моҳиятини ўқувчига аниқ кўрсатиб бера олган[45]. Шундай қилиб, Навоий Искандарни ўз ҳукмронлигининг дастлабки даврида дунёвий қудратга эга бўлмаган, кўпроқ маънавий, руҳий қадр-қийматга интилган шоҳ сифатида тасвирлайди. Дарвиш Искандар учун ўрнак бўлиб хизмат қилади, лекин шоҳ Искандар жаҳонни забт этиш тақдиридан қутула олмаса-да, у куч-қудрат, ҳокимиятга ружу қўймайди, ўзини Оллоҳга, адолатга бахшида қилади.
Маълум бўладики, Алишер Навоий Жомийнинг “Хирадномаси”га қайта тартиб бериши билан воқеалар баёнига, ҳикоятларга аниқлик киритган, бу эса асарни фалсафий-ахлоқий жиҳатдан бойитиб, Искандар тимсолининг туркий адабиётдаги ўзига хос шакл-шамойилини вужудга келтирган.
“Хираднома”даги Искандарнинг ўлими билан боғлиқ бобни Низомий Ганжавий “Иқболнома” асаридаги шу бўлимлар билан қиёсласак, Жомий асарида икки ҳолат яққол кўзга ташланади. Биринчидан, асарда дунё бевафолигига алоҳида урғу қаратилади, иккинчидан, Искандарнинг онасига тасалли бериши муҳим аҳамият касб этади, чунки шу йўл билан асарга сўфийликдаги ридо тушунчаси, яъни Оллоҳ одамзоднинг бошига солиши мумкин бўлган ҳар қандай синовда ҳам яхшиликни кўриши кераклиги уқтирилади[46]. Дунё бевафолиги ва ридо тушунчалари Навоий учун ҳам алоҳида аҳамиятга молик тушунчалардир. Чунки уларнинг ҳар бири “Садди Искандарий” асарининг тўрт қисмдан иборат сўнгги икки бобида алоҳида мавзу сифатида киритилган.
Низомий Ганжавийнинг “Иқболнома”сида бу дунёни тарк этиш вақти яқинлашганини сезган буюк саркарда ўзининг онасига мактуб ёзади ва мактубда жудоликдан чуқур ғам-ғуссага ботмаслигини сўрайди. Қиш фасли бошланиши билан Искандарнинг қўшини унинг танасини Искандарияга дафн қилишга олиб боради. Саркардани тобутга жойлаштиришади ва бир қўлини, ўзи васият қилганидек, тобутдан чиқариб, тупроққа тўлдиришади. Бу билан инсон дунёдан кетганида ўзи билан фақат шу тупроқни олиб кетиши мумкинлиги кўрсатилади. Жомий Искандар ўлими билан боғлиқ айнан шу воқеалар кетма-кетлигини такрорлайди, лекин ўқувчига айтмоқчи бўлган мақсадини кучайтириш учун бир неча бобларни қўшади. “Хираднома”да ўн нафар донишманд Искандар ўлими ҳамда яна шоҳлик ва бойлик, ҳаётнинг ўткинчилиги, унинг боқий эмаслиги борасида фикр юритишади[47]. “Бу дунёда умид йўқ”, ёзади Жомий[48], учинчи дарвиш эса “Дунё бундай шоҳни кўрмаган, лекин у абадий бахтни кўрмади”, дейди[49]. Бундан ташқари, китоб охирида дунё бевафолиги мавзусига алоҳида боб ажратилган[50]. Бу бобда Жомий Одам Атодан Муҳаммад алайҳиссаломгача бўлган энг машҳур пайғамбарлар ва шоҳларни санаб ўтади ҳамда ҳар бирининг ўлими борасида фикр юритади. Искандарнинг волидаи муҳтарамасига тасалли бериши борасида эса Жомий Низомийда мавжуд бўлмаган бир неча қисмларни илова қилади ва ридо мавзусига кенг ўрин беради. Искандарнинг тобути Искандарияга олиб келинганда беш нафар донишманд ҳам Искандарнинг онасига тасалли беради[51]. Донишмандларнинг нутқидан ташқари, кейинги бобда Арасту томонидан ёзилган мактуб келтирилган, бу мактубда файласуф Искандарнинг онасига ҳамдардлик билдиради[52]. Искандарнинг онаси унга жавоб ёзиб, мактубида оғир жудоликка дучор бўлганига қарамай, Оллоҳ иродасини қабул қилганлигини айтади[53].
Жомийнинг дунё бевафолиги ҳақидаги фикрлари, Искандар ҳаётини ифода этувчи ҳикоятлар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик, изчиллик, Навоийнинг “Садди Искандарий” асарида янада равшанроқ ифода этилганлигини кўриш мумкин. Навоий “ҳеч ким, ҳатто жаҳондаги энг буюк шоҳ ҳам дунё бевафолигидан ҳимояланган эмас”, деган фикрга кўпроқ урғу беради. Жомийдан фарқли равишда Навоий Искандар ҳаётига бағишланган мавзуга оид барча материалини тўрт қисмдан иборат битта бобга йиғади.
Бу бобнинг биринчи қисмида Навоий дунё бевафолиги ҳақидаги фикрини қуйидаги сатрлар билан бошлайди:
Жаҳонга йўқтур бақо, эй, кўнгул,
Тамаъ қилма андин вафо, эй, кўнгул[54].
Бу ерда шоир Искандарнинг фожиали тақдирини мисол сифатида келтиради:
Қаю шоҳ нечукким Сикандар эди,
Ҳакиму валию пайғамбар эди.
Анга қилмади давру гардон вафо,
Жафо бирла қилмади иқтифо[55].
Яна бир карра Навоий матнида дунё бевафолигининг тасаввуфий талқини ва унинг Искандар тақдири билан боғлиқ нуқталари аниқ кўрсатилади. Ушбу дастлабки боблардан бошлаб Навоий айрим улуғ эроний шоҳларнинг тақдирини ёдга солиб, ўқувчига македониялик Искандар тақдири ҳақида эслатади. Ушбу бобнинг сўнгги байти китобхонга панд-насиҳат тарзида битилгани муҳим аҳамият касб этади:
Анга ким жаҳон комин айлар ҳавас,
Бу афсона танбиҳи ўлгунча бас[56].
Навбатдаги бобда Алишер Навоий ўзини ўткинчи дунё ва унинг бевафолигидан узоқроқ тутиш мақсадида харобаларда яшаган Луқмони Ҳаким ҳақидаги ҳикоятни келтиради[57]. Шундан сўнг ўқувчи Луқмони Ҳакимнинг қандай қилиб донишмандлик рутбасига эришганлиги ҳақида билиб олади. Унинг оқиллиги фоний дунёни тарк қилиш истагидан ҳосил бўлган:
Жаҳон таркидур шодлиқ боиси,
Харобидур ободлиги боиси[58].
Искандарнинг ҳаётига мос келадиган эпизод унинг ўлими воқеасидир. Искандар ўлими олдинги уч бобда (андарз[59] – ҳикоят – ҳикмат) айтилган фикрларга исбот сифатида келтирилади. Умуман олганда, Навоий “Хираднома”даги бир неча бобларни бир жойга йиғади.
Навоийнинг “Садди Искандарий”да шоҳ ўлими билан боғлиқ бобларни бир жойга жамлашидан мақсад Искандар ҳикоясига тартиб беришдир. Бу ҳеч ким, ҳатто энг буюк шоҳ ҳам дунё вафосизлигидан ҳимояланган эмас, деган фикрга тасдиқ бўлиб хизмат қилади. Агар ўқувчи бу сабоқни англай олса, у ўз ҳаётида шунга яраша иш кўради.
Анга ким мададкор бўлгай билик,
Жаҳон шуғлидин бари чекгай илик[60].
Навоий Искандарнинг онаси дардига тасалли бериш ўринларини ҳам Жомийга нисбатан кенг ва мукаммал тасвирлайди. Мазкур мавзу акс этган бобнинг биринчи қисми ридо тушунчасига бағишланган. Жомийда бу тушунча бечора онаизорга таскин бераётган дарвишлар тилидан янграйди. “Садди Искандарий”да “Хиранднома”даги беш нафар дарвиш ўрнини етти юнон файласуфи эгаллайди. Арасту маслаҳат беришга ожизлигини тан олади, лекин тақдирни қабул қилмаслик Худонинг марҳаматига ношукурлик қилишдир, дейди[61]. Навоий Афлотун нутқи орқали ридо тушунчасига қуйидагича таъриф беради:
Ва лек ул кишиким хирандманддур,
Неким Тенгридан келса хурсанддур[62].
Афлотун Искандарнинг онасини ридоси учун шарафлайди:
Ки андоқ ўғул андин ўлди қадо,
Қадога зиён етмади юз ридо[63].
“Садди Искандарий” достонидаги мазкур парчада Искандар онасининг сўзлари “Хираднома”даги донишмандларга миннатдорчилик билдиришдан фарқ қилади[64]. Навоий талқинидаги оқиллар шоир учун муҳим бўлган, лекин Жомий асарида мавҳум тушунчаларни ойдинлаштиради. Боб сўнгида Искандарнинг онаси марҳум шоҳга бу қадар азиз бўлган етти файласуфдан унинг дардига шерик бўлиб, кўнглига таскин берганликлари учун миннатдор бўлади ва ўз дардини улар билан баҳам кўриб, қалбини очади. Бу билан асарга ҳамдардлик тушунчаси киритилади:
Чу сиздин аён бўлди ҳамдардлиқ,
Эмас яхши ҳамдарддин фардлиқ.
Мени солдингиз сўзга бу ихтиёр –
Ки ҳамдард ўлуб сўзга не ихтиёр[65].
Бу тушунчалар “Саддий Искандарий” асарида муҳим аҳамият касб этади ҳамда мазкур бобда Навоий эътибори ридодан ҳамдардликка кўчади. Айнан кейинги ҳикоятда ридо эмас, ҳамдардлик тушунчасига мисол келтирилади.
Жомий матнидан фарқ қилувчи бу қўшимча ҳикоятлар асарда муҳим аҳамият касб этадики, Алишер Навоий асар мобайнида “ҳамдардлик” тушунчасига бошқа бобларда ҳам тўхталади. Низомий Ганжавий асарида эса Искандар ўлимидан олдин онасига хайрлашув мактуби ёзади ва унинг кўнглига таскин бермоқчи бўлади. У волидасига унинг ўлимидан кейин катта зиёфат уюштириши ва бу зиёфатда фақат яқин кишисини ерга қўймаган кишиларгина овқатдан тановул қилиши мумкинлигини васият қилади.
Жомий ҳам юқоридаги мажозий маънони ва ундан келиб чиқадиган хулосани қўллаб-қувватлайди, айни пайтда ўз асарига бошқаларга ўхшамайдиган, хос йўлига эга бўлган сўфий дарвиш образини киритади.
“Садди Искандарий”даги мазкур парча аввалги шоирлар асарларида акс этган моҳиятдан бошқачароқ хулосага олиб келади.
Бу маълум ўлурким йўқ эрмиш биров –
Ки туфроқ аро йўқ кишиси гаров.
Билингачки бу навъ эмиш рўзгор,
Ул ишдин ўзунгга бўл омўзгор.
Ғамимга алам ҳузнидин фард бўл,
Бари олам аҳлига ҳамдард бўл[66].
“Садди Искандарий”даги македониялик Искандарнинг шаклланиши ва ўлимига бағишланган қисмлар таҳлили Навоий ва Жомий матнлари ўртасидаги адабий таъсир масалалари ҳақида муайян тасаввурлар беради. Юқоридаги кузатишларимиз асосида қуйидаги жиҳатларни кўрсатиш мумкин: биринчидан, Навоийнинг “Саддий Искандарий” асаридаги Искандар ҳаётига оид айрим ҳикоятлар Жомий матни асари таъсирида ёзилган бўлса-да, бу ривоятлар ва ундан олинадиган хулосалар Навоийда кенгроқ ва яққолроқ намоён бўлади. Иккинчидан, Навоийнинг тўрт қисмдан иборат боблар тузилмасининг ўзига хос жиҳати бу – Навоийга Жомий қарашларини таъсирчанроқ ва аниқроқ ифодалаш имконини беради. Учинчидан, Навоий Жомийдан фарқли равишда асаридаги ўзи муҳим деб қараган тушунчаларга кўпроқ эътибор қаратиб, мавзуни кенг ва аниқ тасвирлайди, уни фалсафий жиҳатдан бойитади. Айрим ўринларда Навоийнинг “Садди Искандарий” асари Жомийнинг “Хирадномаи Искандарий”ини атрофлича тушуниш ва англаш имконини ҳам беради.
Хулоса
Абдураҳмон Жомийнинг “Хирадномаи Искандарий” ва Алишер Навоийнинг “Садди Искандарий” асарларини қиёсий аспектда ўрганиш ҳар жиҳатдан ўзига хос хулосалар чиқаришга асос бўлади. Бир тарафдан, Навоий ўз асарида “Хираднома”даги айрим муҳим бобларнинг ўрнини алмаштириш ва тўлдириш орқали Искандар ҳаёти ва ундан келиб чиқадиган сабоқлар орасидаги боғлиқликни аниқ ва тўлиқ акс эттиради. Иккинчидан, Навоий Жомий асарида урғу берилмаган айрим жиҳатларга, масалан, нақшбандийликда муҳим бўлган “сафар дар ватан” (ватанга сафар) тушунчасига урғу беради[67]. Шунга ўхшаш ҳолатда, Жомий асари ўзидан олдинги Искандар тўғрисидаги достонлардан фарқли равишда жисмоний саёҳатни ички (маънавий) саёҳатга қарама-қарши қўйиш орқали сўфийликнинг айрим тушунчаларини шарҳлаб ўтади. “Хираднома”ни ўқир экан, ўқувчи Искандарда жаҳонгирдан кўра кўпроқ ички саёҳатчи, одамийликдан фаришталик томон йўл тутган кишининг тимсолини кўради. Жомий достонидаги ушбу “ўзини англаш” сари ҳаракат Нақшбандий қарашларига мос келади. Юқорида кузатганимиздек, Навоий Жомий достонидаги айрим муҳим тушунчаларни янада ойдинроқ, яққолроқ акс эттирган.
Навоий ва Жомийнинг Искандар ҳақидаги достонлари эски ўзбек адабий ва форс тилида ёзилган бўлиб, турли хил ўқувчилар аудиториясига мўлжалланган. Айтиш жоизки, Навоий форсийда ҳам беназир ижод намуналарини яратган. Навоий “Хамса” достонини туркий тилда яратиб, бир жиҳатдан, инсонпарварлик ва жўмардлик ғояларини темурийлар даври туркийзабон аҳолиси ўртасида оммалаштиришни, иккинчи жиҳатдан, мазкур асар воситасида ўзбек адабий тилининг ўзига хос сифатини намойиш этиш ва шу асосда уни такомиллаштиришни мақсад қилган. Ҳиротда сарой аҳли зуллисонайн бўлган, демакки, “Хирадномаи Искандарий” ҳам, “Садди Искандарий” ҳам султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган ва уни яхши, савоб ишларга ундаган[68]. Шу билан бирга, Навоий асари султонга кўпроқ таъсир кўрсатган, деган хулосага келишимиз учун асослар мавжуд. Чунки форс тили ўша давр шеъриятининг асосий тили бўлганлигига қарамай, Ҳусайн Бойқаро ҳам туркий тилда “Ҳусайний” тахаллуси билан шеърлар битган. Навоий шахсияти ва ижоди Бойқаро саройида туркий маданиятнинг юксалишида катта аҳамият касб этган ва султон бунинг учун Навоийдан миннатдор бўлган.
“Бадоеъ ул-вақое”да тасвирланишича, Навоий “Хамса”сини тугатиб, уни Бойқарога бағишлаганида султон ўзини Навоийнинг муриди, Навоийни эса пир деб атаган[69]. Демак, Навоий ўзи “Искандари Соний” деб атаган ҳукмдор – Ҳусайн Бойқаро учун “Шаҳзодаларга руҳий-ахлоқий кўзгу” бўлган асар яратмоқчи бўлган ва султонга нақшбандийлик ғояларидан сабоқ бериб, уни кўпроқ ўзини англашга ундаган[70].
Мазкур тадқиқотимиз Навоий асарлари Шарқ фалсафаси ва икки буюк шоирнинг маънавий дунёсини ўрганишда қай даражада муҳим манба эканлигини тасдиқлаш, “Садди Искандарий” ҳамда “Хирадномаи Искандарий” асарларидаги умумий ва хусусий жиҳатлар, Жомий ва Навоий ўртасидаги шахсий муносабат ва ижодий таъсир масалалари борасидаги тасаввурларимизни имкон қадар ойдинлаштириш, умуман, Жомий ва Навоий ижодини қисман бўлса-да англашимиз учун хизмат қилади, деб умид қиламиз.
Инглиз тилидан Зулхумор Мирзаева таржимаси[71]
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2016 йил, 2-сон
–––––––––––––––––––––––––––
[1] Бу қараш кўпчилик томонидан тўғри деб қабул қилинса-да, бизнинг бу тақлид жараёни борасидаги тасаввуримиз ҳали ҳам жуда мавҳум. Қаранг: Ferenc Csirkés. Aspects of Poetic Imitation in 15th-17th-Century Turkish Romances. The Case of the Gul u Navruz. Acta Orientalia Academiae Scientarum Hung. 60/2 (2007): 195‒221.
[2] Қаранг: Бартольд В. Чагатайская литература. В: Сочинения. –Москва: Издательство восточной литературы, 1963–1977. С. 608; Fuat Köprülü. Cağatay Edebiyati. Islam Ansiklopedisi. –Ankara: Milli Eğitim Basimevi, 1944. 3: 275‒323; Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. –Тошкент: ЎзССР, 1962. 141; János Eckmann. Die tschaghataische Literatur. In Philologiae Turcicae Fundamenta, II, eds. Jean Deny, Kaare Gronbech, Helmuth Scheel, Zeki Velidi Togan (Wiesbaden: Franz Steiner, 1964), 304‒402.
[3] Шоир ҳақида маълумот ва библиографик кўрсаткичлар учун қаранг: Maria E. Subtelny. Mīr ‘Alī Shīr Nawā ’ī. Encyclopaedia of Islam, Second Edition (Leiden: Brill, 1986), 7: 90‒93. Александр Семенов, Материалы к библиографическому указателю печатных произведений Алишера Навои и литературы о нем. –Ташкент: Госиздат УзССР, 1940; Agâh Sirri Levend. Ali Şir Nevaî. I cilt. Hayatı, sanatı ve kişiliği (Ankara: Türk Tarihi Kurumu Basim Evi, 1965); Marc Toutant, Un empire de mots. Pouvoir, culture et soufisme à l’époque des derniers Timourides au miroir de la Khamsa de Mı̄r ‘Alı̄ Shı̄r Nawā ’ı̄ (Leuven: Peeters, forthcoming).
[4] Navāʾī’s Khamsa is composed of Ḥayrat al-abrā r (Confusion of the Righteous, 888/1483), Farhā d u Shı̄rı̄n (Farhā d and Shīrīn, 888/1483), Laylı̄ u Majnū n (Laylī and Majnū n, 889/1484), Sab‘a-yi sayyā r (The Seven Travellers, 889/1484), and Sadd-i iskandarı̄ (The Alexandrine Wall, 890/1485).
[5] Jāmī’s Haft awrang (The Seven Thrones or The Constellation of the Great Bear) consists of seven mathnavı̄: Silsilat al-dhahab (The Chain of Gold, between 872/1468 and 877/1472), Tuhf̣ at al-ahṛ ā r (Gift of the Free, 886/1481), Subhạ t al-abrā r (Rosary of the Pious, 887/1482), Yū suf u Zulaykhā (Yū suf and Zulaykhā , 888/1483),Laylı̄ va Majnū n (Laylī and Majnū n, 889/1484), Khiradnā ma-yi iskandarı̄ (The Alexandrine Book of Wisdom, 890/1485), and Salā mā n va Absal (Salomon and Absal, 893/1488). In a section of the prologue of theKhiradnā ma-yi iskandarı̄ , Jā mī explained that he wrote Tuhf̣ at al-ahṛ ā r, Subhạt al-abrā r, Yū suf u Zulaykhā , Laylı̄ va Majnū n, and Khiradnā ma-yi iskandarı̄ within the framework of the Kamsanavı̄sı̄ (the tradition of writing Khamsa). These five pieces thus compose “Jā mī ’s Quintet.” See ‘Abd al-Rahṃ ā n ibn Ahṃ ad Jā mī , Mathnavı̄ -yi Haft awrang, ed. Murtadạ Mudarris-i Gī lā nī (Tehran: Ahurā -Mahtā b, 1385/2006), 927‒28. For a discussion onthat specific topic, see Evgeni Bertel’s, Roman ob Alexandre i ego glavnye versii na vostoke (Moscow-Leningrad:Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, 1948), 100‒102; Johann Cristof Bürgel, “Ğāmī’s epic poem on Alexander the Great: an introduction,” in La Civiltà timuride come fenomeno internazionale, II, ed. Michele Bernardini (Roma:Istituto per l’Oriente Carlo Alfonso Nallino, 1996), 417‒19.
[6] Қаранг: Порсо Шамсиев ва Суйима Ғаниева (муҳарр.), Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоий. –Тошкент: ФАН, 1966; Маҳмуд Ҳасаний. Жомий ва Навоий. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989; Бертельс Е. Абдуррахман Джами и его дружба с Навои. В: Навои. Опыт творческой биографии. – Москва: Издательство Академии наук СССР, 1948. С. 140‒58; Aftandil Erkinov. La querelle sur l`ancien et le nouveau dans les formes littéraires traditionnelles. Remarques sur les positions de Jâmi et de Navâ`i. Annali del`Istituto Universitario Orientale 59 (1999): 18–37; Ökten Ertuğrulнинг чоп қилинмаган докторлик диссертацияси, Jā mı (817-898/1414-1492): his biography and intellectual influence in Herat, Chicago University, 2007, 199‒214; Hamid Algar, Jami (New Delhi: Oxford University Press, 2013), 40‒61.
[7] Қаранг: Алишер Навоий. Хамсат ул-мутахаййирин. Мукаммал асарлар тўплами. 15-том. Порсо Шамсиев таҳрири остида. –Тошкент: “ФАН”, 1999. 56-б.
[8] Навоий “Хамса”сининг 1485 йилда Ҳиротда кўчирилган қўлёзмасидан фойдаланилди. Бу қўлёзма манбаси: Мичиган университети (Special Collections Library, Isl., Ms. 450, 325 leaves of paper). Бу қўлёзмада “Садди Искандарий” 348-бетдан бошланиб, 530-бетда тугайди. Кейинги ўринларда бу нусха “Ms. Michigan 450” деб юритилади. Жомий мадҳи учун қаранг: Ms. Michigan 450, 18, 115, 266, 361, 542. Жомий асарларида ҳам Навоий мадҳи учрайди, масалан, қаранг: “Ҳафт авранг” 1012‒1013 (Жомийнинг “Хирадномаи Искандарий” асари учун M. Gilānī нашри (912‒1013) ишлатилган, кейинги ўринларда “Ҳафт авранг” дейилади. Низомий ва Деҳлавий мадҳи учун қаранг: Ms. Michigan 450, 1 7, 11 4, 264, 358, 540.
[9] Ms. Michigan 450, 522‒23.
[10] Қаранг: Marc Toutant. Un empire de mots. Pouvoir, culture et soufisme à l’époque des derniers Timourides au miroir de la Khamsa de Mı̄r ‘Alı̄ Shı̄r Nawā’ı̄ (Leuven: Peeters, нашр қилиниш арафасида).
[11] Қаранг: Marc Toutant. Materialist Ideology Facing a Great Sufi Poet: The Case of ‘Alî Shîr Nawâ’î in Soviet Uzbekistan: From concealment to ‘Patrimonalisation’, Orient, Reports of the Society for Near Eastern Studies in Japan 46 (2011): 29‒50.
[12] Бертельс, Навои, опыт творческой биографии, 159–219.
[13] Amīr Khusraw Dihlavī ’s Khamsa is composed of Matḷaʿ al-anwā r (Rising of Lights), Shı̄ rı̄ n u Khusraw (Shī rī n and Khusraw), Laylı̄ va Majnū n (Laylī and Majnū n), Hasht Bihisht (Eight Paradises), and Ā ʾina-yi iskandarı̄ (The Alexandrine Mirror).
[14] The reasons why Jā mī refused to rewrite the two other books, Khusraw u Shı̄rı̄n and Haft paykar, are exposed in the Khiradnā ma and Yū suf u Zulaykhā (see Mathnavı̄-yi Haft awrang, 590, 927‒28).
[15] Erkinov, “La querelle sur l`ancien et le nouveau”, 28‒31.
[16] A comparative study between the Khiradnā ma and the Sadd-i iskandarı̄ is roughly sketched in Yunus Azimov’s unpublished Ph.D. dissertation, Abdurahmon Jomiy “Xiradnomai Iskandariy” qiyosiy-tipologik tahlili. – Samarqand, Samarqand Davlat Universiteti, 1996.
[17] Navāʾī, Muhạ kā mat al-lughatayn, ed. M. Yaʿqūb Vahị dī (Kabul: Akā demī -yi ʿulū m, 1323/1905), 44.
[18] See Ms. Michigan 450, 361‒62, 373, 522‒30.
[19] Ms. Michigan 450, 362.
[20] Қаранг: François de Blois, Persian Literature. A Bio-bibliographical Survey, Begun by the Late C. A. Storey, vol.3 (London: Royal Asiatic Society, 1997), 585‒91.
[21] Лекин, Питер Т. Челковский таъкидлаганидек, “Шарафнома”да Искандарнинг дунёни забт этиши келажакдаги набийлик вазифасидан келиб чиқиб амалга оширилган эди. “Искандарни дунёни забт этишга ундаган мақсад империя яратиш эмас, балки мазлум халқларни озод этиш эди: мисрликларга занжиларга қарши курашишда ёрдам бериш, малика Нушабеҳни руслар қўлидан қутқариш, форсларни Доро ва зардуштий роҳиблар асоратидан озод этиш, қароқчилар ҳукм сурган ҳудудлардан одамлар хавфсиз ўтишини таъминлаш қуруқликда ва денгизда сайёҳларга йўл кўрсатиш ва шаҳарлар барпо этилишида ёрдам бериш”. Қаранг: Peter J. Chelkowski, Mirror of the invisible world: tales from the Khamseh of Nizami (New York: Metropolitan Museum of Art, 1975), 23.
[22] Жомий “Хираднома”си тадқиқи учун қаранг: Бертельс, Роман об Александре, 100‒15; Bürgel, “Ğāmī’s epic poem on Alexander the Great,” 415‒38; Charles-Henri de Fouchécour, “Jâmi, conseiller des Princes ou le Le Livre de la Sagesse Alexandrine,” Kâr-Nâmeh 5 (1999), 11 ‒31.
[23] Bürgel, “Ğāmī’s epic poem on Alexander the Great”, 416.
[24] Haft awrang, 928.
[25] Қуръони Карим, 18:83-98. “Садди Искандарий” тадқиқоти учун қаранг: Бертельс, Навои: Опыт творческой биографии, 211 ‒18; Бертельс, Роман об Александре, 121‒87; Qayumov Az. Saddi Iskandarida Iskandar xarakterining evolyutsiyasi // O‘zbek tili va adabiyoti, 3 (1968): 52‒56; Qayumov A. Saddi Iskandariy. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1975; Komilov N. Xizr chashmasi. –Toshkent: Ma’naviyat, 2005. 124‒92-b; Ermanno Visintainer, L’Alessandro ‘turco’: alcune riflessioni in marginale al Sedd-i Iskenderî (La muraglia di Alessandro) di Alī Šīr Navā’ī,” Quaderni di studi indo-mediterranei 1 (2008): 209‒52.
[26]Амир Хусрав асари тадқиқоти учун қаранг: Бертельс, Роман об Александре, 77‒100. The structure of the Āʾina-yi iskandarı̄ already showed that the conqueror’s biographies became more and more sapiential, and less and less epic, in so far as the narrative part tended to decrease its emphasis on the benefit of moral and ethical considerations. On this point see Eve Feuillebois-Pierunek, “Les figures d’Alexandre dans la littérature persane : entre assimilation, moralisation et ironie,” in Épopées du monde. Pour un panorama (presque) général, ed. E. Feuillebois (Paris: Classiques Garnier, 2011), 181‒202.
[27] Reappearing regularly throughout the book, the figure of Aristotle gains even more significance in the Sadd-i iskandarı̄. Note that Alexander’s veneration for his teacher was already well expressed in Jāmī’s mathnavı̄; see for instance Alexander’s letter of wisdom (Haft awrang, 967).
[28] In this “formation period,” I include the content of the letters of wisdom, since these letters were written before Alexander set out to conquer the world.
[29] Haft awrang, 938.
[30] The expansion is also “qualitative” since the Chaghatay poet seems to go further than Jā mī while describing Alexander’s reluctance and people’s ensuing bewilderment: the heir’s refusal is even compared with “doomsday’s chaos” (qiyā mat); see Ms. Michigan 450, 380.
[31] Haft awrang, 988‒89. This story of an old man who has busied himself for many years turning over the bones of the dead in order to discover whether a difference exits between the bones of noble and simple men is extensive in the Arabic tradition. See Faustina Doufikar-Aerts, Alexander Magnus Arabicus. A Survey of the Alexander Tradition through Seven Centuries: from Pseudo-Callisthenes to Sụ ̄ rı̄ (Leuven: Peeters, 2010), 42, 47, 87.
[32] Haft awrang, 980‒82.
[33] Haft awrang, 984‒86.
[34] Haft awrang, 985.
[35] On himmat and the paradox of the king like a dervish, see Alexandre Papas, “Islamic Brotherhoods in Sixteenth Century Central Asia: the Dervish, the Sultan, and the Sufi Mirror for Princes,” in Faith’s Boundaries: Laity and Clergy in Early Modern Confraternities, eds. Nicholas Terpstra, Adriano Prosperi and Stefania Pastoria (Turnhout: Brepols, 2012), 209‒31.
[36] See Anna Livia Beelaert, “Alexandre dans le discours sur les âges de la vie dans l’Iskandar-nā mā de Nizāmī,” in Alexandre le Grand dans les littératures occidentales et proche-orientales, Actes du colloque de Paris, 27-29 novembre 1997, Nanterre, eds. Laurence Harf-Lancner and Claire Kappler (Paris: Centre des Sciences et de la Littérature, Université Paris X-Nanterre, 1999), 250.
[37] Haft awrang, 989.
[38] i.e. ‘the world’.
[39] Ms. Michigan 450, 378.
[40] Ms. Michigan 450, 378.
[41] Ms. Michigan 450, 262.
[42] See Ms. Michigan 450, 381.
[43] Navāʾī tells the reader that on the first night of his enthronement, Alexander did not forget to wake in the middle of the night to perform his prayers. Thereafter he spent the rest of his time till the dawn imploring God’s mercy for his sins. See Ms. Michigan 450, 381.
[44] Ms. Michigan, 450, 382.
[45] In this regard, Alexander’s attitude is consistent with the very first bayt of the mathnavı̄. Portraying the real position of kings in front of God, Navāʾī opens the Sadd-i iskandarı̄ with this couplet: khudā yā musallam khudā lïq sanga / biraw shah ki da’bi gadā lïq sanga. “o God, to be God is your own prerogative. / Each king is used to serve you like a beggar.” See Ms. Michigan 450, 348. For the motif of the king and the beggar couple in the Khiradnāma, see Plato’s letter (Haft awrang, 943).
[46] In the Mahḅ ū b al-qulū b (written around 906/1500), Navāʾī defines the concept of ridạ ̄ as the submission to God’s will no matter what; see Alisher Navoiy, Mukammal asarlari, vol. 14, ed. Suyima G‘anieva (Tashkent: Fan, 1998), 63‒65.
[47] Haft awrang, 998‒1002.
[48] Haft awrang, 999.
[49] Haft awrang, 1000.
[50] Haft awrang, 1009‒1011.
[51] Haft awrang, 1002‒1006.
[52] Haft awrang, 1006‒1008.
[53] Haft awrang, 1008‒1009.
[54] Ms. Michigan 450, 507.
[55] Ms. Michigan 450, 507‒8.
[56] Ms. Michigan 450, 508.
[57] Ms. Michigan 450, 508. This hị kā yat is to be linked to the advice given by Socrates in his letter of wisdom in Jāmī’s Khiradnā ma: makash bahr-i maʿmū ra-yi khā na ranj / bi-vı̄rā na khud-rā nihā n kun chū ganj. “Don’t worry about the building of a house, / hide yourself in a ruin like a treasure”. See Haft awrang, 949.
[58] Ms. Michigan 450, 509.
[59] Андарз – форс адабиётида мавжуд бўлган жанр – дидактик руҳдаги кичик ҳикоят. (Тарж.).
[60] Ms. Michigan 450, 511.
[61] Ms. Michigan 450, 515. See also Jāmī’s text, Haft awrang, 999‒1006.
[62] Ms. Michigan 450, 514.
[63] Ms. Michigan 450, 513.
[64] Haft awrang, 1006.
[65] Ms. Michigan 450, 513‒15.
[66] Ms. Michigan 450, 510. Here I have replaced ghamïm by ghamïmgha according to the text given by the manuscript kept at the Bibliothèque Nationale de France (Ms. BNF Turc 316, f. 416v).
[67] See Thierry Zarcone, “Le ‘voyage dans la patrie’ (safar dar watan) chez les soufis de l’ordre naqshbandî,” in Le Voyage initiatique en terre d’islam. Ascensions célestes et itinéraires spirituels, ed. Mohammad Ali Amir- Moezzi, (Leuven-Paris: Peeters, 1996), 308.
[68] It was with this last great Timurid ruler that Jā mī had the longest and closest involvement (see Algar, Jami, 41‒43); as for Navāʾī, his close relationships with Sultạ̄ n Hụ sayn are also well documented (see Khwā ndamī r, Ḥabı̄b al-siyar, ed. Jalā l al-Dīn Humā ’ī [Tehran: Khayyā m, 1339/1954], 4: 137).
[69] See Maria Eva Subtelny, The Poetic Circle at the Court of the Timurid Sultan Ḥusain Baiqara and its Political Significance, unpublished Ph.D. dissertation, Harvard University, 1979, 106.
[70] Ms. Michigan 450, 516. See table above (sections LXXXI to LXXXIV).
[71]Марк Тоутант – Калифорния университети профессори (Лос Анжелос, АҚШ). Олимнинг “Сўнгги Темурийлар даври маданияти: назира амалиётини Алишер Навоийнинг “Хамса” асари мисолида ўрганиш” номли тадқиқотидан парча.