Ҳозирги ўзбек насрининг фаол ёзувчиларидан бири Хуршид Дўстмуҳаммад ҳисобланади. Муаллиф шу кунга қадар прозанинг роман, қисса, ҳикоя, эссе, бадиаъ жанрларида баракали ижод қилди. Қисса насрнинг ўрта жанри бўлиб, роман, ҳикоя, эссе каби бошқа жанрлар орасида унинг алоҳида ўрни бор. Ўзбек адабиётида қисса жанри жуда узоқ тарихий жараённи бошидан ўтказди. Халқ ижодининг оғзаки қиссахонлик анъаналари, пайғамбарлар ҳақидаги диний қиссалар, муҳаббат қиссалари, мумтоз адабиётдаги қиссачилик (достонлар таркибида ва Рабғузийнинг “Қуръони карим” таъсирида яратилган пайғамбарлар қиссаси “Қисаси Рабғузий”), шўро даври повесть жанри, модерн қиссалар таъсиридаги қатор омиллар бугунги ўзбек қиссачилиги учун асос ва пойдевор бўлиб хизмат қилди. Замонавий ўзбек қиссачилиги тарихида реалистик анъанавий қиссачилик, вульгар социалогик қиссачилик, киноявий қиссачилик ва модернистик қиссачилик ижодий анъаналари ва тажриба-кўринишлари вужудга келди. Хуршид Дўстмуҳаммад 80-йиллар адабий авлодига мансуб бўлиб, муаллифнинг жами ўнта қиссаси унинг бу жанрдаги ўзига хос ижодий изланишларини намоён этиб турибди. Қисса жанрига хос муҳим назарий белгилардан бири унда битта қаҳрамоннинг тўлақонли саргузашти ҳикоя этилишидир. Қисса роман билан ҳикоя ўртасидаги жанрдир. Шунга кўра қиссада баъзан роман жанрига хос унсурлар, баъзан эса ҳикоя, новвеллага хос унсурлар кўриниш бериб қолади. Кейинги пайтдаги назариётчи олимлар ва ўзимизнинг бу жанр борасидаги кузатишларимиз натижаси шуни кўрсатмоқдаки, қисса доминант бўлган асарда албатта, унга хос муҳим белгилар билан бир қаторда баъзан бошқа жанрлар (роман, новелла, ҳикоя, эссе, хотира)нинг ҳам унсурлари иштирок этаверади. Лекин барибир, қисса жанрининг доминантлиги ҳисобига қисса бўлиб қолаверади.

Қисса ёзувчиларимиз томонидан замонавий миллий адабиётимизда кўп бора синовдан ўтказилган ва янада тажрибадан ўтказилаётган, натижада унинг турли хил қирралари кашф этила бораётган жанрлардан бири. Шу маънода, серқирра ижодкор Хуршид Дўстмуҳаммаднинг бу жанрда яратган бадиий яратиқлари ўзига хослиги, анъанавий қиссачиликдан фарқ этадиган қатор бадиий-ғоявий хусусиятлари билан аҳамиятга молик. Назаримизда, Хуршид Дўстмуҳаммад қиссаларида муаллифгача яратилган 70 йиллик замонавий қиссачиликнинг социал (маиший) томони, мафкуравий ғоябозликдан (социалистик, коммунистик сиёсий идеология) воз кечилгани билан оригиналлик, ўзгачалик касб қилади. Ҳозирги ўзбек адабиётининг истеъдодли вакили бўлган ижодкор “Қиссанавис” сифатида олам ва одам муаммоларини янгича ракурсда туриб бадиий тафтиш этади. Бу янгилик, аввало, қаҳрамон ботини, унинг ўй-хаёллари, руҳиятида содир бўлган иккиланишлар, азоблар, зўриқишлар, ўзини ўзи тафтиш, муҳокама этиш, фикрлаётган инсоннинг кечинмалари тасвирининг бўртиқлиги билан шу кунгача яратилган қиссанавислардан фарқ этади. Муаллиф қиссаларида Шарқ ва Ғарб ижодий анъаналарининг синтезини кузатиш мумкин.

Бинобарин, Хуршид Дўстмуҳаммаднинг “Нигоҳ” қиссасида трамвай ҳайдовчиси Бекнинг руҳий саргузаштлари, “Паноҳ”да Аҳмадалининг зилзиладан сўнг аммасиникидан уйигача бўлган масофани босиб ўтиш жараёнидаги ўй-хаёллари ва кўрган-кечирганлари, “Оромкурси”да Кўкламали Тонготаровнинг оппоқ оромкурсига ишқу муҳаббати,  “Чаёнгул…”да Гулгуннинг жинояти билан боғлиқ саргузаштлар, “Сўроқ” қиссасида Бозорнинг саргузашти, “Ҳижроним мингдур менинг”, “Мен – сенсиз, сен – менсиз”да аёл ва эркак ўртасидаги буюк муҳаббат ёзишма, “Куза..”да Умиднинг Устоз олдида, оилада, дўстлари даврасидаги руҳий кечинмалари, “Катта кўча”да С.Алиевнинг ишдан бўшаб, амалкурсиси билан уйга қайтиш саргузашти ҳикоя этилади. Хуллас, муаллиф ҳар бир қиссасида бирор бир кўз кўриб қулоқ эшитмаган ёки жуда таниш бўлган тақдир соҳиби (Бек, Аҳмадали, Кўкламали Тонготаров, Гулшод, Гулгун, Бозор, Умид, С.Алиев ва бошқалар) ҳақида ёйинки, бирор бир кутилмаган воқеа ҳақида (трамвай ва волга йўлҳалокати пайтида содир бўлган воқеа (“Нигоҳ”), зилзила ва ундан сўнг содир бўлган қаҳрамон руҳиятидаги зўриқишлар, хавотирлар (“Паноҳ”), Оромкурсига, оппоқ рангга мубтало, касал бўлиб қолган қаҳрамон фожиаси (“Оромкурси”), номуси топталган сингил фожиасидан сўнг содир бўлган қотиллик (“Чаёнгул…”), учар ликопчада учиб келиб, сўроққа тутган ўзга сайёраликлар ташрифидан сўнг содир бўлган Бозор ва завод ишчилари руҳиятида, қишлоқда юз берган воқеалар (“Сўроқ”), Рассом йигит ва қизнинг бир-бирига ёзган севги мактублари (“Ҳижроним мингдир менинг”, “Мен – сенсиз, сен – менсиз”, “Рўё”), Умиднинг донишманд Устози, руҳий хаста Опаси, тадбиркор дўстлари қуршовида кечган мулоқот ва ўй-хаёллари хусусида китобхонга ўзгача бир услубда қисса битиб, тақдим этади. Хуршид Дўстмуҳаммаднинг энг сўнгги қиссаси эса ХХ аср замонавий ўзбек насрининг улкан дарғаси Абдулла Қодирийнинг қамоқхонадаги кунлари (“Ёлғиз”) ҳақида ҳикоя этади. Абдулла Қаҳҳор архивини ўрганганимизда, адибнинг “Абдулла Қодирий”га бағишланган мақола қўлёзмалари ва кундалик қайдларида беназир истеъдод соҳиби Қодирийга “Ёзувчилар Амири” деган ёрлиқни берганини ўқидик. Хуршид Дўстмуҳаммад “Ёлғиз” қиссасида илк бор ўзбек ёзувчиларининг Амири Абдулла Қодирий бадиий сиймосини яратишга уринди.

Табиийки, Хуршид Дўстмуҳаммад ўзининг ўнлаб қиссалари билан ҳозирги замонавий миллий модерн қисса жанри табиатига бир қатор янгиланишларни олиб кирди. Назаримизда, бу янгиланиш ва сифат ўзгаришлар қуйидагиларда яққолроқ кўринади.

Хуршид Дўстмуҳаммад интеллектуал наср намоёндаси сифатида мураккаб сюжет қурилиши, Шарқ ва Ғарб адабиётининг илғор, умуминсоний бадиий ғояларини мужассам этган қисса жанрининг гўзал намуналарини яратди. Муаллиф қиссаларида ижтимоий муаммо етакчи мавқега чиқмайди, балки, руҳий муаммо, инсон ботинида содир бўлган мураккаб, кутилмаган бир вазият, ҳолат, кайфият, кечинма, онгостидаги руҳоний воқелик (ўз ўзини таҳлил этиш – самонанализ) бирламчи бадиий талқин ҳадафига айланади. Муаллиф қиссалари шаклан Ғарб қиссачилиги таъсирида яратилгандек (“Чаёнгул…” ва “Ошкора Қотиллик” (Габриэль Гарсиа Маркес), “Ҳижроним мингдир менинг”, “Мен – сенсиз, сен – менсиз”, “Рўё” ва “Камбағаллар” (М.Ф.Достоевский), “Куза…” ва “Жараён” (Кафка) таассурот пайдо қилади. Аммо бу зоҳирий ўхшашликни етакчи тенденцияга, ижодкорнинг индивидиуал ижодий услуби сифатида қабул қилмаслик керак, чунки Х.Дўстмуҳаммад қиссаларида воқеалар ҳам, қаҳрамонлар ҳам ўта миллий яратилади. Муаллиф кўпда қиссалар тўнини, яъни сюжети ва композициясини Ғарб қиссачилиги, Европа насри андозалари асосида бичсада, аслида Шарқ адабиёти, хусусан, мусулмон одами учун хос бўлган исломий маърифат, исломий дунёқараш билан бадиий талқин ва тафтиш этади. Энг муҳими, Хуршид Дўстмуҳаммад қиссаларида шунчаки ҳаётда содир бўлган исталган бир воқеа ҳикоя этилмайди (йўлҳалокати, зилзила, курсига муҳаббат, учар ликопчадаги ўзга сайёралик сўроғи, кузатув, таъқиб, амалкурсини етаклаб уйига қайтган мансабпараст қиссаси), аксинча, ўша оддий воқеага улкан бадиий-фалсафий маъно юкланади. Воқелик ҳам, қаҳрамон ўйлари ҳам метафоралашади, ижодкорнинг ҳар бир қиссасида юксак даражада бадиийлашган поэтик метафоралашган образни кўриш мумкин. “Нигоҳ”да қўрқинч, хавотир, таҳлика, олайган, қорайган, қийшайган, юмилган нигоҳлар рамзийлаштирилса; “Оромкурси”да оппоқ, савлатли, юнгдор Оромкурси – амалпарстлик рамзи сифатида, курсига ошиқлик амалпарстликка чалинган генетик касаллик рамзи сифатида; “Куза…”да таъқиб, кузатув, жамият назорати, Кузатувчи ва кузатилувчи образлари рамзийлаштирилади; “Катта кўча”да ишдан, амалидан айрилган кекса амалпарастнинг Амал курсига ўчлиги, катта кўчага ҳайдалаши рамзийлаштирилади; “Сўроқ”да Оллоҳ даргоҳида сўроқ қилинмасдан олдин одам ўзини ўзи Сўроқ қилиб туриши кераклиги рамзийлаштирилади ва ҳ.зо.. “Чаёнгул…”да эса аёллар ор-номуси ҳимоя қилинмаган жамиятда Чаёнгул қотиллар (Аёллар жинояти) пайдо бўлиши рамзийлаштирилади.

Хуллас, Хуршид Дўстмуҳаммад қиссаларига хос энг муҳим бадиий услубий хусусият ёзувчининг метафоралар, аллюзия, тимсолли ишоралар, рамзлар, исторалар, ўхшатишларга бойлиги билан эътиборни тортади.

Хуршид Дўстмуҳаммад қиссаларининг яратилиш санасига диққат каратсак, “Нигоҳ” (1982-1985), “Паноҳ” (1987-1988), “Оромкурси” (1990), “Чаёнгул” (1991), “Сўроқ” (1991), “Уч изҳор: Ҳижроним мингдур менинг, Мен – сенсиз, сен – менсиз, Гўё рўё” (1991-2010), “Куза” (2008-2010), “Катта кўча” (2011-2012), “Ёлғиз” (2017-2018) йилларда яратилган. Йиллар бу –  Умр. Йиллар бу – ижодкорнинг тажриба тўплаб, янада пофессионаллашиб, ёзувчилик касбини мукаммал эгаллаши учун синов имтиҳон майдони. Хуршид Дўстмуҳаммад ҳадемай қирқ йилдан бери ҚИССА ёзиш билан шуғулланиб келмоқда. Бу бир инсон умрининг каттагина қисми. Айни камолотга тўлиб, пишиб етилган фасли. Тўғри, бир жанрда тинмай қоғоз қоралайвериш мумкин. Лекин ҳеч қандай ижобий натижага эришмаслик фожиаси туради, ёзувчининг олдида. Ёзувчи ақлий меҳнат эгаси. Спортчи жисмоний меҳнат эгаси. Ҳар иккиси солиштирилганда, ҳар иккиси ҳам ўзининг бошқалардан ажралиб турадиган фавқулодда салоҳиятини (ё ақлан, ё жисман)  намоён этадиган кишилардир.

Хуршид Дўстмуҳаммад насри ўқувчини мудом ўйлантириб, мушоҳада-мулоҳаза юритишга, китобхонни фаол фикрлашга ўргатувчи интеллектуал жиҳатдан баланд ижод. Шунинг учун ҳам Хуршид Дўстмуҳаммад насри оддий халқ орасида ҳам оммабоп бўлиб кета олмайди. Ёзувчи кўпроқ элита наср намуналарини яратди. Бу ўринда, нафақат ёзувчининг қиссаларини назарда тутаяпмиз. Балки, адибнинг “Бозор”, “Донишманд Сизиф” романлари, “Ибн Муғанний”, “Нусхакашнинг меросхўри”, “Кўз қорачиғидаги уй”, “Меҳмон”, “Жажман”, “Жимжитхонага йўл”, “Жим ўтирган одам”, “Қичқириқ” каби ўнлаб ҳикояларини ҳам назарда тутаяпмиз.

Энг характерлиси, Хуршид Дўстмуҳаммад қай жанрда асар яратмасин, уларда минг йиллик исломий миллий анъаналар билан шаклан модернистик бадиий услубий изланишлар маҳсули қоришиб кетади. Умуман олганда, ижодкорнинг хоҳ ҳикоясими, ҳоҳ қиссасими, ҳоҳ романими, уларнинг барчасида янгиликка ўчликни кўриш мумкин. Ижодда янгилик қилиш эса ҳамма ижодкорнинг ҳам қўлидан келавермайдиган иш. Ижодий ўсиш, янги-янги услубий изланишларни яратиш мураккаб жараён. Бинобарин, ёзувчининг ўзи муҳаррир билан бўлган бир суҳбатида шундай ёзади: “Бир умр ўзининг бир хил услубидан воз кечолмаган, унинг исканжасидан қутила олмаган ва шу ишни тўғри ва маъқул деб ҳисоблаган ёзувчи-шоирлар бор. Шахсан менинг қарашларим сал ўзгачароқ, яъни услуб ўзгармаса, дунёқараш, ҳаёт мураккабликларини бадиий идрок ва ифода этиш йўсинлари ўзгармаса, шу йўлда турфа тажрибаларга қўл урмаса, бундай ёзувчи нафақат миллий адабиётда, лоақал ўз ижодида ҳам бирор янгилик яратиши амримаҳол. Тасаввур қилинг, ёзувчи умри мобайнида мингта ҳикоя ёзса-да, уларнинг бари бир хил услубда бўлса?! Воқеа, сюжет хилма-хил, мақсад, ифода тарзи эса бир хил! Ахир одамларнинг ҳар бири алоҳида бир олам эмасми?! Ҳар бир руҳий ҳолатга, руҳий изтиробга янгича, жилла қурса, ўзгачароқ ёндашиш мумкин-ку”[1].

Хуршид Дўстмуҳаммад бадиий ижод табиатини шундай тушунади ва шунга қатъий амал қилади. Шу маънода, адиб қиссаларининг ҳар бирида янгилик ифори бор, янгича услубий изланишлар ва янги метафоралар кўзга ташланади.

Ёзувчининг “Оромкурси” қиссаси ҳақида У.Норматов, Р.Қўчқор каби кўплаб олимлар ёзишди, асардаги метафорик образлар моҳиятини очиб беришга уринишди. Аммо ёзувчининг ўзи Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтида тадқиқотчилар билан ижодий учрашувда бу қиссада кўзлаган мақсади, асарнинг яратилиш биографияси ҳақида мутлақо хаёлга келмаган бир гапни айтди. Ёзувчининг айтишича, у кунлардан бир кун қаердадир рангпарастлик касаллиги ҳақида ўқиб қолади. “Ойпараст одам” ҳақида эшитганмиз. “Рангпараст одам” ҳақида эшитмаганмиз. Мана шу кутилмаган  руҳий касаллик билан боғлиқ ҳолат ёзувчини ўзига тортади. Адиб рангпараст одам образини Кўкламали Тонготаров қиёфасида тасаввур этади. Бу “Оромкурси” қиссасининг яратилиши учун илк хамиртуруш эди. Иккинчиси эса кунлардан бир кун Хуршид Дўстмуҳаммад Аспирантлар ётоқхонасига боради. Ёзувчи деворда илиғлиқ турган аспирантлар рўйхатига кўзи тушиб, исм ва фамилияларни кўздан кечиради. Бехосдан Кўкламали исмига кўзи тушадию, ёзувчининг юрагига лағча чўғ тушади. Шундай қилиб, ёзувчи “Оромкурси” қиссаси қаҳрамонига исм ҳам топади. Бу “Оромкурси” қиссасининг яратилиши ва қаҳрамон исми ва руҳий ҳолатининг яратилиш тарихи билан боғлиқ ижодкорнинг ўз оғзидан эшитилган гаплар. Назаримизда, бадиий асар таҳлилида ижодкор лабораториясини очишда бундай деталлар, фактлар жуда муҳим роль ўйнайди.

Қарангки, олимлар шу пайтгача “Оромкурси” ва “Кўкламали Тонготаров” образларига ижтимоий рамзий маъно юклаб келишди. Аммо ёзувчининг ўзи бу қисса ва образда руҳий муаммони очиб бермоқчи бўлганини эътироф қилди. Қисса қаҳрамони Кўкламали Тонготаров амалдор шахс Жанобали Тонготаровнинг ўғли. Бу қиссада ижтимоий ва руҳий муаммо сифатида илгари сурилган “мансабу мартабага мутеълик”, “оромкурсини севиш касаллиги” каби ғоялар “Катта кўча” қиссасида бадиий тадриж этди. Ҳатто “Катта кўча”да “Оромкурси” қиссаси ва унинг қаҳрамонига очиқ бадиий ишоралар (аллюзия) берилади. Масалан: “С.Алиевич олий ўқув йилларида гувоҳи бўлган ғалати бир воқеани эслаб кетди. Қайсидир бир вилоятдан келган толиби илм йигит бориди. Чакки йигит эмасди бояқиш. Хушмуомала, камгап, одми… Одамови… Исми Кўкламали эди. Ўзи бўйдоғу, оилалилар ётоғида, тўққизинчи қаватдаги шинам хонада ёлғиз яшарди.  Нимадир бўлдию… йигит хонада ёлиз эмас экан, деган гап тарқади… С.Алиевич курси суянчиғини икки қўллаб тутганича қаҳ-қаҳ отиб  кулиб юбораёзди, хумпар-эй, деб беозоргина ғудранди. Хуллас, Кўкламали тушмагур хонасидаги оромкурсига ошиқу беқарор экан! Ўзиям курси садафдек оқ, бежирим, гавҳардек кўзни оладиганидан экан! Қизиқ-да, оромкурсилар одатда қора, қўнғир, қорамтир … оқини жуда кам кўрган С.Алиевич. Нима фалокат босиб Кўкламали ўшанақасига рўпара кеп қолган, ўшанинг ишқида илм-силмини йиғиштириб қўйиб, оймисол оромкурси билан апоқ-чапоқ ҳангомалашиб кунни кун демай, тунни тун демай хонадан бир қадам жилмайдиган янги куёвболанинг аҳволига тушган-қўйган. Касаллик-да! Касаллик бўлганида ҳам, инсон ақли ҳали илғаб, кашф этмаган. Офатижон жононларни эслатувчи мармардек, мармар ҳам гапми, садафдек оппоқ курсига мубталолик хасталиги!..”[2].

Ёзувчи “Катта кўча” қиссасида “Оромкурси”га ва унинг бош қаҳрамонига бадиий ишора (аллюзия) қилиш орқали асарда яна бир янги услуб яратади. Кўкламалининг отаси Жанобали Тонготаров ишхонасидаги қип-қизил курсисига ошиғу мубатало бўлиб, бу генетик касаллик ота қонидан ўғил (Кўкламали)га ўтади. Бу ҳақда қиссада Кўкламалининг онаси ва қаҳрамоннинг ўй-хаёллари орқали шундай дейилади: “Отангнинг фикри-ёди идорадаги курсида эди… Қизил суянчиқли оромкурсиларни сенлардан, мендан ортиқ кўрар эдилар, раҳматли…” Ана, Кўкламалининг ўйлагани тасдиқланди – идорадаги мансаб курсиси отасининг жони бўлган! Ётса ҳам, турса ҳам ўша оромкурси гирдида айланиб-ўргилган. Ҳар сафар хотини бошқоронғи бўлганида “Ўғил кўрсам, шу курсини мерос қолдираман”, деб ўйлаб режалар тузиб юрган, қиз кетидан қиз туғилаверган – йиллар мобайнидаги орзу-ният қонига ўтган ва қарабсизки, ажойиб кунларнинг бирида ўша ботиний орзу-ниятларнинг ижрочиси сифатида Кўкламали туғилган… отасининг дилидаги тилига кўчган”[3].

Бизнингча, отасининг қизил оромкурсига ошиқ бўлиши бу шўро давридаги амалпарстликка рамзий ишорадир. Қизил ранг бу шўролар ҳукуматининг рамзий ранги эди. Кўкламали  эса отасидан фарқли равишда оқ рангли оромкурсига ошиқ бўлади. Амалпарастлик касалининг фожиасини чуқур англаб етган қаҳрамон ўзини балкондан ташлайди. Ёзувчи қаҳрамоннинг ички руҳий тўлғонишларини, бу рангпарастлик ва амалпарастлик, оромкурсига ошиқлик касалининг оғриқли азобини таҳлил этади.   Кўкламали бу руҳий хасталикнинг отасидан мерос бўлиб ўтганини англаб етади, обрў ва ором, ҳаммасидан воз кечиб, оддий одамлардек яшашни истайди. Аммо қаҳрамон бу руҳий хасталикни енга олмайди. Ўз жонига қасд қилади.

Ёзувчи Х.Дўстмуҳаммад миллатимиз генига сингиб кетган ижтимоий муаммоларни руҳият билан боғлиқликда таҳлил этади. Масалан, амалпарастлик, қўрқоқлик касалининг миллий генга кириб чуқур илдиз отганини ниҳоятда теранлик билан бадиий талқин қилади. Адибнинг “Сўроқ” қиссаси ҳадисдан олинган ушбу эпиграф билан бошланади: “Сўроққа тутилмай туриб, ўзларингни ўзларинг сўроқ қилинглар”[4].

Хуршид Дўстмуҳаммад ислом фалсафаси ва ислом маърифатини анча чуқур ўргангани қиссаларида ҳам сезилади. “Сўроқ” қиссаси учун ўтган асрнинг 80 йиллари воқеалари асос қилиб олинган. Пахта заводидаги қўшиб ёзишлар, заводдаги ўғирликлар мазкур қиссада фош этилади. Бозор асли тракторчи бўлади. Уйлангач, катта миқдорда қарзга ботиб қолиб, каттароқ даромад топиш учун пахта заводга ишга киради. У Аминвой гуппининг ёрдамида ишга жойлашиб олади. Қиссада пахтақулига, сохта рақамлар қулига айланган ўзбек миллатининг улкан фожиаларидан бири қаламга олинади. Ёзувчи қиссада рамзий ва киноявий оҳангда бу қишлоқ номини “Пахтақайнар” деб номлайди. Пахтақайнар топоними беихтиёр бизга халқ эртакларидаги “Қайнар хумча” сеҳрли деталь номини эсга солиб юборди. Умуман олганда, ёзувчи мазкур қиссада халқ эртаклари, фантастик қиссаларга хос бир қатор деталлар ва ижодий услубдан ниҳоятда унумли фойдаланган. Холис сайёрасидан учиб келган номаълум жисм “Учар баркаш”лар детали фантастик асарларга хос унсурлар бўлса, қисса матнидаги халқ эртакларига хос баён услуби эса асарнинг халқона бир тилда ёзилганини кўрсатади. Ёзувчи миллатнинг миллий анъана ва эътиқодларидан айрилишни илдизсиз дарахтга ўхшатади. Илдизсиз дарахт бу рамзий маънода шўро тузумида миллий анъанавий эътиқодларидан, қадриятларидан воз кеча бораётган даврга рамзий ишорадир. Хуршид Дўстмуҳаммад воқеаларни ҳаётдан айнан нусхасини кўчирмайди. Балки, ҳаётий воқеаларни бадиийлаштиради. Масалан, “Сўроқ”да ҳам бир қатор бадиийлашган лавҳаларга эътибор қаратадиган бўлсак, Бозор “учар баркаш”да учиб келган ўзга сайёраликларнинг сўроғи туфайли қўрқувдан боши кичрайиб, овози ингичкалашиб, иккиқат хотини Шабнамнинг пинжига тиқилиб олади. Назаримизда, “Учар баркаш”да келган ўзга сайёраликлар рамзий маънода “Виждон”га ишора беради. Пайтақайнарликлар ўзга сайёраликлар ташрифидан сўнг, саросимага тушиб қолишади. Айниқса, пахтазавод раҳбарлари юрагига ғулғула тушади. Чунки, улар ўзларининг ўғирликлари, қинғир ишлари очилиб қолишидан қўрқишади. Пахтақайнарликлар умрида кўрмаган оқсоқол ва унинг фармон ва буйруқларини бош кўтармасдан қилишга маҳкум этилган халқ бу рамзий маънода Компартиянинг бош секретари ва шўро тузумидаги пахта етиштириб ихтисослаштирилган ЎзССРга рамзий ишоралардир. Қисса қаҳрамони Бозор ваҳима ва қўрқув касалини енгиб ўтади. У қўрқоқ қулдан эркин, фикрловчи  одамга айланади. Назаримизда, қиссадаги мана бу ечим ўзбек миллатининг бир кун келиб, уйғонишига рамзий ишора беради.  Бозор ўзини сўроққа ва саволга тута-тута қўрқувни енгиб ўтади. Мана қаҳрамон хотини Шабнамга нима дейди: “Ахир, мен бир ой, йўқ – икки ой, йўқ – уч ойдан буён ўзимни тергаяпман… саволларга кўмилганим сайин бошқача бўлиб қолаяпман, тушуняпсанми, қўрқмаяпман!.. Тасаввур қигин – ичимдаги ваҳиманинг барини қувиб соляпман, сўнг, қўрқмайдиган одамга айланаман, қўрқув не эканни унутаман-да, одамга айланаман, одамга!..”[5]. Кузатиб турганимиздек, қисса қаҳрамони Бозор қўрқув, ваҳима касалини енгиб ўтади. Бу эса жаҳолат ва разолат ичида мудраб ётган халқ ва унинг кун келиб, уйғонишига рамзий ишоралардир.

Хуршид Дўстмуҳаммад “Чаёнгул ёхуд қуйиқишлоқча қотиллик” қиссаси учун ҳаётий фактларни Қашқадарё вилоятининг … туманида содир бўлган жиноят тафсилотлари асосида ёзганини айтди. Ёзувчи қиссада номуси топталган ўсмир қиз (Гулиш – Гулшод), синглисининг ва оиласининг ор-номусини ҳимоя қилишга отланган опа (Гулгун)нинг кўзи қонга тўлиб, Ашурни ўлдираман деб, унинг норасида укаси Акмални пичоқлаб қўйиб, жиноятга қўл уришини бадиий  асар ўлароқ тақдим этади. Х.Дўстмуҳаммад қиссага шунчаки суд материалларини кўчирганида бу ҳужжатли очерк, публицистик мақола бўлиб қоларди. Аммо ёзувчи ҳаётий материалларни (суд ҳужжатларини) ва жиноятга қўл урган аёл ва икки қизнинг онаси Чучук момонинг гап-сўзлари, дарду ҳасратларини эшитиб, ўрганиб, шу қадар гўзал ва бадиийлашган қисса яратадики, унда қўлланган тасодифий бадиий шартлилик усулини кўриб, ҳайратланасиз. Қиссада тасодифлар занжири узун тўрдек тўқилган. Тасодифий бадиий шартлилик қадим юнон мифологиясида, антик юнон адабиётида ҳам, ўзбек халқ достон-эртакларида ҳам жуда кўп бора синовдан ўтган усул ҳисобланади. Шунингдек, А.Қодирийнинг “Ўткан кунлар” романида ҳам “тасодифийлик бадиий шартли усули” жуда муваффақиятли ишлатилган. Отабек билан Кумушни тасодифлар учраштирмадими?

Қисса қаҳрамони жабрланувчи (номуси топталган қиз Гулиш) қора тақдир, шум қисмат ёзиғига кўра якка ўзи ёлғизоёқ йўлдан ўтиб, балиқ овлаётган Ашурга дуч келади. Ашурнинг ичидаги ёввойи ҳис туфайли сувга шалоплаб йиқилиб тушган Гулишни бағрига олиб, номусига тегишдек жирканч ишга қўл уради. Адиб шундай ёзади: “Афсуски, шу дақиқаларда жуда кўп ҳодисалар аксига олди: “Гулшодлар синфининг помидор теримига бориши – Гулгун боласини етаклаб, бўғчасини қўлтиқлаб онасиникига келиши – опаси туфайли Гулшод дугоналаридан ёлғиз қолиши – таначанинг ғойиб бўлиши – Акбар уни топиб келмагани – отаси Ашурга зарда қилгани – Ашур кўл ёқасидан узоқлашай деганда, қамишзорга қисилиб қолган балиқни кўриб қолиши – айни шу пайт Гулшоднинг челак кўтариб ўтиши… бир-бирига мутлақо дахлсиз тафодифлар боғлана-боғлана фожиа занжирини ҳосил қилгани шумикан?”[6]. Ёзувчи шум тақдирнинг тасодифлар занжири асосида Гулгуннинг ва Гулгун оиласининг, шунингдек, Ашур ва Ашур оиласининг катта фожиасини очиб беради. Икки оила ҳам фарзандларидан айрилиб жаҳолат ботқоғига ботади. Гулгун номуси поймол бўлгач, совчи кута-кута охири ўзини осади. Гулгуннинг опаси эса адолат ўрнатаман деб, Ашурни ўлдираман деб, унинг укасини занг босган пичоқ билан пичоқлаб ўлдиради. Қиссада драматик лавҳалар, номуси топталган ёшгина ўсмир қизнинг руҳий кечинмалари, она ва опанинг руҳий кечинмалари, айниқса, она-қизнинг руҳий ҳолати икки сюжетли чизиқда эш тасвир сифатида берилиши асарда қўлланилган теша тегмаган бадиий усуллардан саналади.

Хуршид Дўстмуҳаммаднинг мазкур қиссани ёзиши учун қизларнинг онаси Чучукмомо (қиссада унинг исми Чаманмомога ўзгартирилган – таъкид бизники. – М.Қ.) сабабчи бўлган. У ёзувчига қамалиб кетаётган иккинчи қизининг қамоқ муддатини қисқартиришга ёрдам беришини сўраб келиб, бўлиб ўтган воқеаларни гапириб беради. Шу тариқа ёзувчи, суд тафсилотлари ва ҳужжатларини ўрганиб, олдинига публицистик мақолалар эълон қилади. Қамоққа олинган Гулшод билан учрашиб, суҳбатлашади. Ёзувчи тасодифлар туфайли жоҳиллик қурбони бўлган қизча ва болача ҳақида унинг фикрларини эшитади. Натижада, Гулшоднинг қамоқ муддатини камайтиришга эришади.

Демак, ёзувчини қаламга олишга ундаган бирламчи сабаб Г.Г.Маркеснинг “Ошкора қотилик” қиссаси эмас. Аксинча, ўзбек маиший ҳаётида тез-тез учраб турадиган ҳаётий воқеа бўлиб чиқди.

Хуршид Дўстмуҳаммаднинг “Куза…” қиссаси ҳам сюжет қурилиши, асарда қаламга олинган бадиий-фалсафий ғояси билан китобхон тасаввурига янгилик олиб киради. Аввало, қиссанинг номланишига эътибор берсак, “Куза…” сўзи “кузатув” сўзидан олинган. Қисса бош қаҳрамони Умид уч хил бадиий маконда ҳаракатланади. Воқеаларнинг уч бадиий маконда тасвирланишини шартли маънода “Устоз-Умид сюжет йўналиши”, “Умид-руҳий хаста Опа сюжет йўналиши”, “Умид-Азиз-Фарҳод дўстлар сюжет йўналиши” деб ажратдик. Қиссада жамиятдаги кузатув, банданинг банда ортидан кузатуви, руҳий хаста Опага васий ука Умиднинг кузатуви каби кўпдан-кўп ғоялар, майда сюжетлар бирлашиб, охирида Оллоҳ кузатуви ҳаммасидан ҳам олий эканлиги ҳақидаги бадиий фалсафага урғу берилади. Қиссанинг мана шу якун билан тугалланиши ана шундай хулосаларга олиб келади:

“Мўйсафид домла хонтахта ёнидаги кўрпачага чўк тушганича овозини пастлатиб, ўзига ўзи гапираётгандек пичирлади:

— Ҳар жоннинг изни ўзингда, парвардигор… Бор қилгувчи ҳам, йўқ қилгувчи ҳам ўзинг…

Умид “ялт” этиб домлага қаради. Мўйсафид унга эътибор қилмади. Ярим тун сукунатига озор етказмайгина жаранглай бошлаган садони эшитган Умиднинг аъзои бадани жимирлаб кетди:

— Я-си-ин-н. Вал қуръаниил ҳаки-и-м-м…”[7].

Хуршид Дўстмуҳаммаднинг севги мактублари асосига қурилган уч қисмдан ташкил топган уч изҳори дил “Ҳижроним мингдур менинг”, “Мен – сенсиз, Сен – менсиз”, “Рўё”дан иборат. Адиб  бу қиссани М.Ф.Достоевскийнинг “Камбағаллар” асаридан таъсирланиб ёзганини публицистик мақола, суҳабатлари ва ТВ.даги чиқишларида таъкидлаган. Аммо адабий таъсир натижасидагина чинакам бадиий асар яртиш қийин. Қисса мутоаласидан сўнг, адабий таъсиргина бу қадар таъсирчан қисса яратилиши учун асос бўла билмайди, деган хулосага келдик. Ёзувчи ҳаётий воқеликни ва севги-муҳаббат билан боғлиқ руҳий жараённи, қаҳрамон ички кечинмаларини, уларнинг (Рассом йигит ва унинг севгилиси) гап-сўзларини юракдан ҳис этиб ёзгани кўриниб турибди. Қиссанинг биринчи қисми ниҳоятда табиий ва самимий ёзилган. Иккинчи қисмда эса назаримизда, ёзувчи башарият тарихи ва адабиётидаги буюк севги тимсолларию, муҳаббат мавзусида яратилган шеърлар ва мактубларни тамсил қилишга киришиб кетадики, бу қиссада бадиият унсурининг сусайиб, публицистик талқиннинг кучайиб кетишига йўл очган. Аммо, шунга қарамасдан, ўзбек қиссачилигида мактуб жанри асосига қурилган лирик қисса намунаси сифатида ёзувчининг мазкур асари ҳам ўз ўрнига эга бўлиб қолади. Зеро, қисса бошланмасида ёзувчининг қуйидаги эътироф иқтибосини ўқиш мумкин: “Инсон қалбининг энг нозик, энг дахлсиз, энг эрка туйғуси – муҳаббат! Ёзма ижоднинг энг самимий, энг сирли ва жозибали шакли эса – мактуб. Муҳаббат жозибаси-ю, сеҳрини баён этишда мактубдан кўра қулай ва табиий шакл йўқ.

Азиз китобхон! Қиссадаги мактубларни Сиз ёзгансиз, уларнинг бари Сизники. Ишонаверинг, қиздир, йигитдир истаган киши бундай ишқномани битишга қодир. Фақат бунинг учун, кўнгил беғубор севги сусрурию бокира муҳаббат изтиробини бошдан кечирган бўлса кифоя. Муаллиф.”[8].

Ёзувчи инсоннинг ҳеч ким дахл қила олмайдиган кўнгил майдонига киради, йигит ва қизнинг бир-бирига меҳру муҳаббатини жуда катта пафос билан куйлайди. Беихтиёр, немис ёзувчисининг “Ёш Веретернинг изтироблари” асари, Достоевскийнинг “Камбағаллар” асари, А.Қодирийнинг “Ўткан кунлар” романидаги севги мактублари хаёлимиздан ўтади. Ёзувчи албатта, дунё адабиёти ва ўзбек насридаги бундай ижодий тажрибаларни жиддий ўрганган. Аммо ўрганиш билангина иш битса эди. Муҳаббат деб аталган буюк қалб синовини инсон ўзи шахсан ҳис қилмаса, Ёзувчи уни қандай қилиб қоғозга туширар эди.

Х.Дўстмуҳаммад “Ёлғиз” қиссасида Абдулла Қодирий сиймосини яратди, бу улкан сўз санъаткори ва миллат жонкуяри образини тўлақонли яратиш учун адиб ҳаёти, ижодига тегишли барча фактлар, олимларнинг тадқиқотларию, ёзувчининг асарларини ипидан игнасигачча синчков нигоҳ билан ўрганиб чиққани кўриниб турибди. Ёзувчи мазкур қиссада ҳам янги бадиий усуллар қўллашга ҳаракат қилади. Шу мақсад билан Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар” романидан парчалар келтиради. Назаримизда, адибнинг қиссада Қодирий сиймосини эркин ва тўлақонли яратишига нимадир халақит берган. Эҳтимол, бу ёзувчининг ҳаддан ташқари фактларни кўп ўрганиб, уларни енголмаганидир. Яна билмадик. Шунга қарамасдан, “Ёлғиз” қиссасида Абдулла Қодирий сиймосини яратиш йўлидаги илк тажриба сифатида қадрли асар бўлиб қолишига ишонамиз. Ёзувчи Қодирий руҳиятидаги “Ёлғиз”лик руҳиятини яхши топа олган.

Хуршид Дўстмуҳаммад ўзидан олдин қисса жанрида баракали ва намунали, баркамол қиссалар яратган А.Қодирий, А.Қаҳҳор, Ғ.Ғулом, Ойбек, А.Мухтор, О.Ёқубов, П.Қодиров, Ш.Холмирзаев, Ў.Ҳошимов, М.Муҳаммад Дўст, Э.Аъзам, А.Аъзам ижоди қолаверса, ғарб қиссачилигининг илғор ижодий анаъаналарини қунт билан ўрганган. Адиб ниҳоятда кўп ўқийди, кўп нарса билади, шунинг учун ҳам унинг ёзганларида ақл устиворлик қилади. Назаримизда, Хуршид Дўстмуҳаммаднинг ўзбек ёзувчилари орасида айниқса, Абдулла Қодирий ва унинг бадиий ижодига ошуфталиги сезилади. Бу икки ижодкор Тошкент муҳитида туғилиб, шаклланган ижодкорлар. Устоз-шогирд ижодий анъаналари ва тажрибалари Хуршид Дўстмуҳаммаднинг ўндан зиёддан қиссаларида манаман деб, ўз бўй-бастини кўрсатиб турибди. Ҳозирги ўзбек қиссачилигида адиб қиссалари ўзининг метафора ва тимсолли ишоралар, рамзларга бойлиги билан ажралиб туради.

______________________

[1] Дўстмуҳаммад Х. Хотира ва кайфият манзаралари / Беозор қушнинг қарғиши. – Тошкент: Шарқ, 2006. – Б. 4.

[2] Дўстмуҳаммад Х. Катта кўча. Янги ҳикоялар.  / Қичқириқ. – Тошкент: Шарқ, 2014. – Б. 165-166.

[3] Дўстмуҳаммад Х. Оромкурси. / Қиссалар.  – Тошкент: Шарқ, 2011. – Б. 129.

[4] Дўстмуҳаммад Х. Сўроқ. / Қиссалар.  – Тошкент: Шарқ, 2011. – Б. 208.

[5] Дўстмуҳаммад Х. Сўроқ. / Қиссалар.  – Тошкент: Шарқ, 2011. – Б. 328.

[6] Дўстмуҳаммад Х. Чаёнгул ёхуд Қуйиқишлоқча қотиллик.  / Қиссалар.  – Тошкент: Шарқ, 2011. – Б. 168.

[7] Дўстмуҳаммад Х. Куза…  / Қиссалар.  – Тошкент: Шарқ, 2011. – Б. 511.

[8] Дўстмуҳаммад Х. Ҳижроним мингдур менинг  / Қиссалар.  – Тошкент: Шарқ, 2011. – Б. 330.