ёхуд севганмисиз, лоақал кўрганмисиз ошиқларнинг кўзини?

Донишмандлардан бири «Ошиқ учун севгилиси уйидан кўтарилган чанг мисли Каъбадир» деган экан. Дарҳақиқат, севгилинг истиқомат қиладиган кўчадаги ҳар бир нарса, дарахтлар ҳам ғоят ёқимли кўринади. Киши муҳаббат дардига мубтало бўлса, маъшуасида бирор камчилик кўрмайди сира. Ҳа, ишқ шундай сеҳрли туйғу, ёқимли дардки, шоир айтганидай, «қулни айлаб шоҳу султон, шоҳни эса қул қилади».

Асарларида эзгуликни, инсонийликни, вафо-садоқат ва севги-муҳаббатни юксак тараннум этган буюк шоир, мутафаккир, аллома мир Алишер Навоийнинг «Хамса»сидан ўрин олган «Лайли ва Мажнун» достони ҳам пок севги-муҳаббатга қўйилган боқий ҳайкалдир, десак муболаға бўлмас.

 

Алишер Навоий форсийда ижод қилган шоирлар – Низомий, Амир Хисрав Деҳлавий ва Жомийни ўзига устоз деб билгани ҳеч кимга сир эмас. Лирик шоир сифатида у ўзи ёзаётган ғазалларини шартли шакли ёки кўринишини ўзгартиришга уринмаган, билакс Навоий муҳаббат мавзуси бўлиши муқаррар деб билинадиган лирик шаклдаги ушбу серсиғим услубда ўзининг шоирлик имкониятларининг битмас-туганмаслигини кўрсата билган ҳамда сўз жавоҳирлари билан безатилган ўзига хос сўқмощларни топиб бебаҳо қаламини юрита олган. Низомий, Хисрав Деҳлавий ва Жомийларнинг кўп асрлик «Хамса» анъаналарини шоирона ривожлантира борар экан, Навоий анъанавий мавзуни янги ғоявий-бадиий нуқтаи назардан бойитилган, маъноси жиҳатидан ўзига хос чуқур ишланган эпик асарлар мажмуасини ҳам ярата олган. Ушбу ўринда Е.Э.Бертельс, Э.Гибб тили билан келтирган Фузулийнинг қуйидаги байтини эслаб ўтиш ўринлидир:

Форсийда Лайли ва Мажнунлар сероб,

Лекин туркийда бу ривоят йўқ.

Бертельснинг берган маълумотига қараганда, Фузулий Навоий ижоди билан аъло даражада таниш бўлган ҳамда қандай қилиб Фузулий Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» асари билан таниш бўлмай қолганига ақл бовар қилмайди, деган сўзларини ёзади. «Балки Навоий ёзган «Лайли ва Мажнун» достони Бағдодда етарликча машҳур бўлмагандир» деган фикр­ни илгари суради маш­ҳур шарқшунос олим. Менинг фикримча Фузулий ўта қашшоқ ҳаёт кечиргани боис Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» асари унинг қўлига етиб бормагандир. Балки Бағдод аҳли туркий забонда ёзилган асарларни тушунишда ожизлиги бўлгандир ва Навоий асарини у ерда кенг тарқалиши учун таржимон санъатига мажбурият сезилгандир.

Кунлардан бир кун бир одам Абдураҳмон Жомийнинг олдига келиб ўзининг ул ҳазратга мурид бўлиш истаги борлигини билдирибди. Шунда Жомий «Сиз ўз ҳаётингиз мобайнида бирор кимсани севганмисиз», дея сўрабди. «Йўқ» жавобини эшитгач, «Бир мурид узоқ йиллар ўз муршиди хизматида бўлган экан, лекин билим олишда илгари силжий олмабди ва кўнгли равшанлашмабди. Шунда у муршиди олдига бориб «Мен кўнглига равшанлик келган кўплаб муридларингизни кўрдим, лекин ҳар қанча уринсам ҳам менга илгари силжиш насиб қилмаётир. Шунинг учун умидсизликка тушдим ва сиздан оқ фотиҳа олиб ҳаётда ўз ўрнимни топмоқчиман», дебди. Шунда муршид ўз муридига юртига кетгунича хонақадан унча узоқ бўлмаган уйда ҳеч қандай руҳини ривожлантирадиган ижодий машғулотсиз яшаб туришликни ҳамда ҳар кун унга жуда яхши таомлар юбориб туриб, ҳаётнинг барча қулайликлари хотиржамлиги билан лаззатланишни буюрибди. Мурид эртага юртига кетади, дейилган кун муршид муридига гўзал бир қиздан анвойи мевалар билан тўлдирилган сават жўнатибди. У қиз саватни гилам устига қўйиб­ди-ю,­ шу заҳоти жўнаб қолибди. У қизнинг хусни-жамоли мурид йигитни шу даражада ўзига ром қилиб олибдики, у энди у қиздан бўлак бирор нарса ҳақида ўйлай олмай қолибди. Ҳар он ўтган сари у қизни яна бир кўришликка бўлган иштиёқ муридда кучайгандан-кучайиб борибди. У таом ейишни буткул унутиб, кунини оҳ-воҳ билан, кўз ёши билан ўтказа бошлабди, чунки унинг юрагига муҳаббат алангаси тушиб, эриб кетган экан. Бирмунча вақт ўтиб муршид шогирди олдига кириб бир боқишдаёқ унинг кўнглига равшанлик ҳадя қилган экан. Ҳаттоки пўлатни ҳам оловга тутгач, қолипга солиш мумкин, шунинг­дек, юрак ҳам муҳаббат оловида эрийди. Аввалига кимнидир сева билинг, сўнгра менинг олдимга келинг», дея Жомий у муридлик талабида бўлган одамни тўғри йўлга солиб юборган экан.

Муҳаббат мавзуи ҳайвонат оламини ҳам четлаб ўтмайди. Кўпинча уй ҳайвонларига оила аъзоси қаторида муҳаббат қўядилар. Юсуф алайҳиссалом қудуққа ташланганларида токи уларни ўтиб кетаётган карвондагилар топиб олгунича у зотни бир кучук қудуққа таом ташлаб туриб асраб қолган экан. Ҳикоя қилишларича, жангда ҳалок бўлган бир арабнинг айғири уч кунгача эгаси мурдасига қузғунларни яқинлаштирмай асраб турган. Бир араб йўқолган туяси Макка шарифининг отхонасида эканлиги дарагини эшитиб сўраб борганида, Макка шарифи: «Сен уни қандай щилиб таний оласан? Бирор белгинг борми?» деб сўрайди. Шунда араб «Туямнинг юрагида икки қора доғи бор» дея жавоб беради. Шариф у қандай қилиб бу белгилар борлигини билдийкин, деган хаёл билан туяни сўйдиради ва юрагини олиб кўришса ҳақиқатан ҳам туя юрагида иккита қора доғ бор эмиш. Шунда Шариф «Сен қандай қилиб бу туянг юрагида икки қора доғ мавжудлигини билдинг», деб савол берганида туякаш, «Менинг туям икки маротаба катта щайғу-ғамни кўрди. У икки маротаба ўз бўталоқларидан ажралганида юқорига қараб чуқур оҳ тортган эди. Ўшандаги ҳар бир оҳида унинг юрагида қора доғ пайдо бўлганини билар эдим» дея жавоб берган экан.

Албатта тафаккур камолоти эгаси бўлган инсон табиатида каттароқ муҳаббат қўним топган. Муҳаббат ошиқ истарасини шунчалар чиройли қиладики, унинг ўзи бир одамнигина севса-да, унинг ўзини чеҳраси оҳанг­рабоси таъсирида жуда кўплаб одамлар яхши кўриб қолади. Жалолиддин Румий «ҳамма менга дўст бўлиш учун талпинади, лекин ҳеч ким менинг юрагимдаги нима нарса уни тортаётганини айтиб бера олмайди», деган экан. Эътиқоди мустаҳкам одам, «Бу яхши, мана бу эса ёмон; бу тўҳғри, мана бу эса нотўғри» дея баҳо бериб борса, сўфийлар барча яхши ишларнинг асосида муҳаббат ётади. Ва мабодо кимдир муҳаббат ёвуз ишларнинг ҳам манбаи бўлади деса, йўқ, бу муҳаббатнинг етишмаслигидандир, деб қарашади. Исо алай­ҳиссаломнинг олдига жазо тайинлаш мақсадида муҳаббатга мубтало бўлган бир аёлни келтиришганида у зот, «Унинг гуноҳлари тўкилиб адо бўлган. Чунки у кўп севган. Фалак муҳаббат туфайли шунчалар гўзалдир. Муҳаббат бўлмаса ҳаёт дўзахга айланади», деган экан.

Лайли ва Мажнун шундай муҳаббатнинг энг буюк рамзий тимсоли – улар инсониятнинг улуғ донишманд­лари томонидан энг тоза, ғаразсиз муҳаббат мужассамлашган, севгилиси учун ўзини буткул унутган одам сиймосидирлар, деб тан олинганлар.

«Лайли ва Мажнун» қиссасини биринчи бўлиб баён қилган шоир деб Низомий Ганжавий қабул қилинган. Аслида ушбу машҳур тенгсиз муҳаббат жаҳонда биринчи бўлиб Рудакий тамонидан шеърга солиб куйланган, лекин қандайдир сабаблар билан кўпчиликнинг эътиборига тушмай қолган деган қарашлар бор. Рудакийнинг ушбу асари сақланиб қолганми ёки йўқми, менда бу ҳақда маълумот йўқ. Балки сақланиб қолмагандир ва шу сабабдан ҳам «Лайли ва Мажнун» қиссасини баён қилган шоирларни Низомий издошлари деб аташ қабул қилингандир. Бундай издошлардан чамаси 50 тача бўлиб, уларнинг 20 тасининг асарлари устида Е.Э.Бертельс баъзан қисқа, баъзан давомий тўхталиб ўтади. Е.Э.Бертельс ёзган баёнига қараб ўқувчи Низомийнинг «Лайли ва Мажнун» асарига Навоий ҳамда Фузулий ёзган «Лайли ва Мажнун» достонларигина бўй-басти билан тенглаша олган, деган хулосага келади. Бу уч даҳо ўз асарларида бир муҳаббат фожиасини мутлақо бир-биридан фарқли, бир-бирини такрорламай ва такрорланмас қилиб ярата олишган.

Албатта «Лайли ва Мажнун» қиссасининг жаҳон бўйлаб тарқалишида Низомий асарига Навоий ҳамда Фузулий асарлари ҳам елкадош бўлишганига ҳеч бир шубҳа бўлиши мумкин эмас. Навоий «Лайли ва Мажнун» қиссасини ўз устози Жомийдан бир йил аввал ёзиб якунлагани эътиборга сазовордир. Навоий ушбу асарини 1483 йили якунлаган бўлса, Жомий 1484 йили якунлаган. Ким билади дейсиз, балки Жомий Навоийнинг андишасида бўлганмикан, Навоий эса Жомий ҳам «Лайли ва Мажнун» мавзусини қаламига олганидан бехабар бўлганмикан?

Мен Навоийнинг Чиғатой тилида (эски ўзбек тилида) ёзилган «Лайли ва Мажнун» достонини тушунишимда кўпроқ Липкиннинг рус забонига айлантирилган таржимасига суяндим, десам кўпам кулгига қолмасман ва Навоийшунос бўлмаганим учун узрим қабул қилинар. Мабодо тилимизнинг шаклланиши устида бетиним салкам юз йилдан буён ишлаётган тилшунос олимларимиз бизнинг тилимизни секин-аста Навоий асарларини тўлиқ тушуна оладиган йўналишда ривожлантира боришганида, балки тилимиз ҳозиргиданда гўзалроқ бўлармиди ва бизлар Навоий асарларини ҳеч бир дудуқланмасдан ўқиб роҳатланиб юрармидик. Ҳар бир соҳада буюклар орқасидан эргашишлик яхшиликка етаклагани каби тилимиз ривожида ҳам буюк Навоий асарлари тили ортидан халқимиз эргашганида ўзбек забони ҳозиргиданда гўзалроқ ҳамда ҳозиргиданда нафосатлироқ забон олами томон қайта юрган бўлар эди, дея ўйлайман.  Форс тилини билмаганим учун Низомий асарини ҳам рус тилига ўгирилган ҳолда ўрганиб чищдим ҳамда Навоийнинг Низомий каби шер панжасига урган панжаси зарби менга кучлироқ туюлди.

«Лайли ва Мажнун» қиссаси баён этилган асарлар билан танишиб борар эканман, Бертельс ўз асарида баён қилмаган ҳамда ўзим на Навоий ва на Низомий ва на Фузулий ва на Хисрав Деҳлавий ва на Жомий ва бошқа «Лайли ва Мажнун» қиссасига бағишланган асарларда баён этилмаган ҳолатлар баёни берилган икки асарга рўбарў келиб қолдим. Булардан бири бошқа асарларда кўринмаган кишини ҳайратга солувчи сифатлар билан бойитилган ҳазрат Иноятхон баёни бўлса, иккинчиси 1976 йили Киевда чоп этилган Б.Шидфар таҳрири ва сўзбошиси асосида бизларга етиб келган «Бану Амир қабиласилик Мажнун ҳақида ривоят» (Сказание о Маджнуне из племени Бену Амир) асарларидир.

Қуйида ҳазрат Иноятхон берган «Лайли ва Мажнун» ривоятидан парча келтирилади:

…Мажнуннинг ота-онаси Мажнуннинг Лайлига бўлган телбаларча эҳтиросини даволаш учун барча чора-тадбирларни кўриб бўлишгач, энг яхшиси Лайлининг ота-онасига мурожаат қилиш фикрига келишади ва бу Мажнуннинг жонини қутқариш учун уларнинг энг охирги умидлари бўлади. Улар Лайлининг ота-оналарига мактуб йўллайдилар (улар бошқа динга мансуб эдилар), унда бундай дейилган эди:

«Бизлар Мажнуннинг хаёлидан Лайлини кўтариш учун имкониятимиз даражасидаги барча чораларни кўрдик, лекин бирор-бир натижага ҳали-бери эришмадик. Ва бизларда танҳо бир умиддан бошқа умид қолмади – мабодо сизлар уларнинг никоҳига ризолик берсангизлар».

Улар буларга жавобан «Бу бизларни мазах бўлишга олиб келса-да, ҳарқалай Лайли назаримизда бир онга бўлсада Мажнун ҳақида ўйламай тура олмайди чамамда. Бизлар уни мактабдан олиб кетганимиздан буён у кундан-кун сўниб бораётир. Шунинг учун бизлар Лайлини Мажнунга узатишга қарши эмасмиз, лекин шу шарт биланки, унинг ақли расо эканлигига имонимиз комил бўлса». Буни эшитган Мажнуннинг ота-онаси жуда ҳам қувониб кетишди ва Лайлининг ота-онасида ақлдан озибди, деган шубҳа уйғотмаслик учун Мажнунга ўзини ақлли тутиб юришликни маслаҳат беришади. Мажнун Лайли билан кўришиш насиб бўлиши учун ота-онаси ниманики хоҳлаган бўлишса, барисини бажаришга рози бўлади. Улар Шарқ удумларига биноан қаллиқ уйи томон тантанавор йўл оладилар. У ерда куёв учун махсус гуллардан маржон қилиб ўралган жой тайёрланган… Совчилар ўтирган хонага тасодифан Лайлини кунда мактабга бориб келишида кузатиб юрган кучукча кириб қолади. Мажнуннинг нигоҳи у кучукчага тушиб қолади ва унинг ички ҳиссиёти ташқарига отилиб чиқади. У ўзининг тўрдаги мартабали жойида ўтира олмайди. У кучукча олдига югуриб боради ва унинг панжаларини ўпа бошлайди ҳамда гулдан қилинган маржонни у кучукнинг бўйнига илиб қўяди. Мажнун у кучукка айтмаган ёки кўрсатмаган бирор-бир ҳурмат-иззат аломати ёки таъзими қолмайди. «Ошиқ учун севгилиси уйидан кўтарилган чанг Каъба мисолдир». Мажнуннинг ўзини бундай тутиши уни ўзгалар нигоҳида ақлдан озган қилиб кўрсатади. Чунки муҳаббат тили муҳаббатсиз одамлар учун тушунарсиздир ва Мажнуннинг бундай хатти-ҳаракати бошқалар назарида одатдаги аҳмоқлик бўлиб кўринади. Барча одамлар хафа бўлиб қолишади. Лайлининг ота-оналари эса никоҳга розилик беришмайди. Бу Мажнун ота-онасининг умидларини тугал сўндиради ва улар ушбу ондан бошлаб уни кузатиб юришни йиғиштиришади, чунки уларнинг назарида унинг учун ўлим ва ҳаёт бир нарсанинг ўзи эди. Бу Мажнунга шаҳар кезиб Лайлини қидириши учун эркинлик бахш этади. У йўлида кимки учраса, ундан Лайлини сўраб боради. Тасодифан Мажнун туяда хат ташувчини учратиб қолади ва ундан Лайли ҳақида сўраса, у: «Унинг ота-оналари бу юртни ташлаб юз чақирим нарига кўчиб кетишган», дея жавоб беради. Мажнун ундан Лайлига ўзининг саломини етказишни илтимос қилади. Хат ташувчи «Жоним билан», дея унинг илтимосини қабул қилади. Лекин Мажнун сўзлай бошлаганида унинг гапи узоқ, жуда ҳам узоқ вақтга чўзилиб кетади. «Севги мактубини тугаллаш мумкин эмас». Унинг софдиллиги хат ташувчининг кўнглини очади ва ҳаяжонга солади. Мажнун туянинг ёнида юриб кетаётган бўлса-да ва ўзининг узоқ йўлида яхши ҳамроҳ бўлса-да, туя­каш унга раҳми келиб, «Сен ўз мактубингни менга баён қила бориб 10 мил масофани ўтиб қўйдинг. Мен уни Лайлига етказишим учун қанча вақт сарфлашим керак бўлади биласанми? Бор йўлингдан қолма, мен наики керак бўлса, барини бажо келтираман», дея мурожаат қилади. Шунда Мажнун орқага бурилади, лекин юз одим ҳам юрмасдан қайтадан хат ташувчига етиб олиб «Эй менинг меҳрибон ва марҳаматли дўстим, Лайлига етказишинг учун сенга яна бир неча оғиз сўзларимни айтиш ёдимдан кўтарилибди», дея ўзининг севги мактубини сўзлари билан давом этириб яна ўн мил масофа ўтиб кетганиниям сезмай қолибди. Шунда хат ташувчи «Барака топкур, ўзингга раҳминг келсин, бор йўлингдан қолма. Сен жуда ҳам узоқ масофага кетиб қолдинг. Қандоқ қилиб сен менга айтган гапларингни ёдимда сақлай оламан. Ҳарщалай ёдимда қолдиришга ҳаракат қиламан, сен эса ҳозироқ орқангга қайт. Сен шундоғам уйинг­дан жуда олислаб кетиб қолдинг», дея Мажнунга раҳми келиб мурожаат қилибди. Шундан сўнг Мажнун уйи томон кета бошлаб бир неча қадам қўйгач, яна хат ташувчидан айтиб юбориши зарур бўлган нималардир хаёлига келиб, тағин хат ташувчига етиб олиб, қалбидагини баён қилиб, туянинг ёнида кета бошлабди. Шундай аснода икки ҳамроҳнинг сафари якунига етиб, Мажнуннинг ўзи Лайли яшаётган юртга кириб борибди. Хат ташувчи бундай соф муҳаббатдан ҳайронликка тушибди ва «Сен Лайли яшаётган юртга етиб келдинг. Ҳозирча ушбу нурай бошлаган масжидда ўтира тур. Ҳозир сен мен билан шаҳар бўйлаб юрсанг, улар сени Лайлига етгунингча хийла азоблашади. Сенга энг яхшиси ҳозир бир оз бўлса-да, ҳордиқ чиқаришдир, чунки сен жуда узоқ масофани нафас ростламасдан, дам олмасдан босиб ўтдинг. Мен эса сенинг мактубингни Лайлига етказаман» дебди. «Муҳаббатдан сархуш бўлганлар на вақтни ва на фазони кўрадилар».

Мажнун унинг маслаҳатига кўниб ўша жойда қолади. Унинг дам олгиси келади, лекин Лайли яшаётган шаҳарда эканлиги оёғини қайси йўналишда узатиш муаммосини келтириб чиқаради. Шимолдамикан, балки жанубда, балки шарқда ёки ғарб томондадир Лайли, дея фикри бир тўхтамга кела бермагач, ўзича «Мабодо бу шаҳарда Лайли бўлса-ю, у томонга оёғимни узатсам, мен томонимдан ўта юзсизлик бўлади, яхшиси оёқларимни арқон билан осиб қўйган маъқулдир» деган хулосага келади. «Маъшуқанинг уйи ошиқ учун мисли Каъбадир». Мажнун ташналигини қондирмоқлик учун сув қидириб ташландиқ бир идиш тагида бир озгина ёмғир сувини топиб ичади.

Хат ташувчи Лайлини уйидан топгач, унга «Сен билан холи гаплашмоқ учун жуда кўп ғайрат қилишимга тўғри келди. Жаҳонда бирор-бир кимсанинг сенга бўлган муҳаббати муҳаббатига тенг кела олмайдиган Мажнун мендан сенга мактуб юборди ва у йўл-йўлакай мактубини баён қилиб борар экан, сенинг шаҳрингга менинг туям билан баробарига етиб келди» дебди. Шунда Лайли: « Эй, Осмону фалак! Бечора Мажнун! Унга нима бўлди?!» дея нидо қилибди. Лайли ўзининг қари энагасидан: «Нафас ростламай юз милдан ошиқ йўлни ўтган одамга нима бўлади?» деб сўраганида, у дарров жавоб бериб, «Бундай одам ўлади» дебди. Шунда Лайли «Бундан бирор-бир чора борми?» дея сўраганида, энага «У бултурдан бери йиғилиб қолган ёмғир сувидан ичиши керак ва у сувдан илон ҳам ичган бўлиши керак бўлади. Сўнгра унинг икки оёғини арқон билан боғлаб калласини ерга қаратиб осиб қўйиш керак бўлади ва у шундай ҳолда узоқ вақт осилиб туриши керак. Шу унинг ҳаётини сақлаб қолиши мумкин» деб жавоб берибди. Шунда Лайли қичқириб, «Буларнинг барчасини топиш қанчалар қийин-а!» деб оҳ чекибди. Лекин, Худо Мажнунни йўлга солибди ва шунинг учун барча ҳолатлар унинг учун яхшилик билан якун топибди».

Кейинги куни Лайли егуликлар тўплади-да, ўзининг сиридан воқиф бўлган канизагидан уларни Мажнунга юборди. Лайли канизакдан Мажнунга мактуб ҳам йўллаб, у ҳам Мажнун каби уни кўришга интизор ва ошиқаётганини, лекин бунга қулфланган хонадалиги монелик қилаётганини ва биринчи имконият пайдо бўлиши биланоқ уни кўришга боришини билдиради. Канизак нурай бошлаган масжидга бориб, у ерда икки киши борлигини кўради. Унга улардан бири ўз хаёли билан банд бўлиб, атрофида рўй бераётган воқеаларга бефарқдай кўринади, иккинчиси эса тўладан келган бўлиб, бақувват кўринади. Канизак Лайли бундай хаёлпарастни севиши мумкин эмас ва ҳаттоки, ўзим ҳам у хаёлпарастни сева олмаган бўлар эдим, деган ўйда бўлади ва ҳар эҳтимолга қарши улардан, қай бирингни исминг Мажнун, дея сўрайди. Ўз хаёли билан банд бўлган Мажнун канизакнинг саволини эшитмайди ҳисоб. Лекин бекорчиликдан ўтирган иккинчи одам канизак қўлидаги егуликларни кўриб жуда ҳам хурсанд бўлиб кетади ва «сен кимни қидираётирсан», деб сўрайди. Шунда канизак «Мендан буларни Мажнунга етказишни сўрашган эди. Бу сенмисан?» дея сўрайди. Шунда у одам қўлларини саватга узатиб, «Мен сен бу емакларни келтирган одамман», дея жавоб беради ҳамда канизакка бир неча оғиз ҳазиломуз сўзларни айтади. Канизак қайтгач, Лайли «Сен унга саватни бердингми?» дея сўрайди. – «Ҳа» дея жавоб беради канизак. Лайли ҳар куни ўз таомларининг катта қисмини Мажнунга жўнатиб туради ва у таомларни ҳар сафар Мажнун билан бир масжидда бекорчиликдан тўхтаган бегона одам қабул қилиб олади. Лайли кунлардан бир кун канизакдан «Сен ҳечам менга у нималар деяётганини ва таомларни қандай еяётгани ҳақида гапирмаётирсан», дея сўраб қолади. Шунда канизак, «У сенга минг-минг раҳматлар йўллаб, таомлар унга жуда ҳам манзур бўлаётганини маълум қилаётир ҳамда у одам билан гаплашиш кишига ҳузур бағишлайди. Сен бир онга ҳам безовта бўлишингга ўрин йўқ. У кундан-кунга тўлишиб бораётир», дея жавоб беради. Шунда Лайли «Менинг Мажнуним ҳеч қачон тўлишмаган ва у ҳеч қачон тўлишишга монандлик билдирмаган ҳамда у доимо ўз хаёли билан банд бўлганлиги сабабли бирор-бир кимсага илтифот кўрсата олмайди ҳам. Ўта ғамгин бўлганидан сўзламайди ҳисоб», дея жавоб беради ва таомларни ўзга бир одамга етказиб берилаётганини гумон қилади. Сўнгра, «У ерда яна бирор бир кимса борми?» дея сўрайди. Канизак «Ҳа, у ерда яна бир одам бор, лекин у менимча телбароққа ўхшайди. У  ким келаётир ва ким кетаётир – пайқамайди ҳам. У бирор бир сўзни эшитмайди ҳам ва бирор оғиз гапирмайди ҳам. У сен севган одам бўлиши мумкин эмас», дея жавоб беради. Шунда Лайли, «Менимча, ҳеч шубҳасиз ўша одам Мажнун бўлиши керак. Шу кунгача таомларни у одамга етказмаганинг учун минг афсуслар қиламан. Лекин бунга аниқ ишонч ҳосил қилиш учун бугун сен ликопчага таом ўрнига ханжар қўйгин-да, ўша ҳар куни таом олаётган одамга: «Лайлига касалидан фориқ бўлиши учун сенинг бир неча томчи қонинг керак бўлиб қолди дегин», дея топшириқ бериб юборади. Канизак масжидга борганида у одам катта хурсандчилик билан таомларни олиш учун у томонга шоша боради, лекин ханжарни кўриб ҳайрон бўлиб қолади. Канизакдан Лайлининг шифо топиши учун унинг бир неча томчи қони зарур бўлиб қолганини эшитгач эса, «Йўқ, йўқ. Мен аниқ Мажнун эмасман. Ана у Мажнун. Ундан сўра», дея ўзини ундан олиб қочади. Гангиб қолган канизак Мажнуннинг олдига бориб баланд товуш билан «Лайли шифо топиши учун сенинг бир неча томчи қонинг лозим бўлиб қолди», дейиши билан Мажнун ҳеч бир иккиланмасдан ханжарни қўлига олади-да, «Лайлининг кори-ҳолига менинг қоним керак бўлиб қолганидан қанчалар бахтиёрман. Мабодо Лайли шифо топиши учун жонимни бериш лозим бўлган тақдирда, у ҳам мен томонимдан арзимас бир тортиқ бўлар эди. Мабодо, мен ўз жонимни унга тортиқ қила олганимда эди, оламдаги энг бахтиёр одам бўлар эдим», дея қўлини турли ерларидан кеса бошлайди. «Ошиқ маъшуқаси учун наинки қилмасин, буни ҳеч қачон кўп бўлиб кетди деб билмаган». «Ма ол, бори шу экан», деди Мажнун канизакка ўз қони солинган идишни узатар экан. «Муҳаббат азобдир, лекин ошиқ ҳар қандай азобдан-да юқоридир»…

Асрлар давомида муҳаббати муҳаббат тимсоли бўлиб куйланиб келаётган Мажнун ва Лайли шоирлар томонидан ўйлаб топилган сиймолар бўлмасдан, ҳақиқатда ҳам яшаб ўтган инсонлардир. Замондошлари томонидан «Лайлининг Мажнуни» тахаллусини олган шоир Қайс ибн аль-Мулаввах шимолий арабларнинг Бану Амир қабиласи фарзанди бўлган. Қатор қадимий араб олимларидан қолган бебаҳо қўлёзмалар Мажнун тахаллусли шоир Қайс ибн ал-Мулаввах ҳақиқатан ҳам яшаб ижод этганидан дарак беради. Мажнун ўз шеърларининг кўпини оғзаки айтиб юрган, баъзан қумларга ёки тошларга битган. Унинг муҳаббати ва шеърларига ошиқ бўлганлар у шеърларнинг кўпининг сақланиб қолишига ва кейинчалик олимлар томонидан оққа кўчирилишига сабаб бўлишган. Лайли ва Мажнун халифа Абд ал-Малик даврида ҳаётининг охирги йилларини ўтказиб, 689 ва 699 йиллар ўртасида фоний оламни тарк этишган. Барча «Лайли ва Мажнун» достонининг асосий қаҳрамонларидан бири бўлган Науфаль ибн Мусахик (706 йил вафот этган) давлат арбоби ва шеърият мухлиси бўлган. Бу далил ҳам «Лайли ва Мажнун» достонларида тарихий ҳақиқат берилганига яққол далилдир.

Мажнун туя қадамига қадамини ростлаб, ҳансираб, жони ҳалщумига тиқилиб, йўл-йўлакай хат ташувчидан илтижо қилиб, Лайлига йўллаётган мактубини баён қилиб борар экан, муҳаббати оҳи алангаси нури билан суғорилган у хат инсоният тарихидаги энг сидқидилдан битилган, ошиқнинг маъшуқасига муҳаббат изҳори бўйича энг сермазмун, энг узун ошиқона мактуб оламга нур каби таралгандир. Асрлар оша ўз акс-садосини бериб аввалига аввалги ўн чақирим масофадаги Мажнуннинг Лайлига бўлган ошиқлиги оҳи баёни Низомий, кейинги ўн чақиримдагиси Деҳлавий, ке­йинги ўн чақиримдагиси Навоий, яна бир ўн чақирим йўл босгандагиси Жомий, яна бир ўн чақиримдагиси Фузулий, кейинги чақиримдагилари Мактабийлар ёзиб кетган достонлар кўринишида бизларга етиб келмадимикан!? У мактубнинг инсониятга келаётган нурли акс-садоси ҳали-бери адо бўлмас ҳамда келажак авлод ҳам у муҳаббат нури билан суғорилган мислсиз достонлари устида яна минг йиллар давомида қалам тебратарлар ҳамда бу йўлда уларга доимо Низомий, Навоий, Фузулий ва бошқа «Лайли ва Мажнун» муҳаббатини ўзларининг бебаҳо асарларида куйлаган даҳолар пири мададкор бўларлар ва бебаҳо асарлари билан «лаббай», дея жавоб берарлар, дея умидвор бўлиб қоламиз.

Мансурхон ТОИРОВ,

физика математика фанлари доктори, профессор.