XX asr boshlari: yubileyga taraddud

Alisher Navoiy kabi buyuk shaxsiyat va iste’dod egasi doimo jahon, shu jumladan, turkiy xalqlar ziyolilarining e’tiborida bo‘lgan. O‘z davridayoq hazrat asarlari Rum elidan tortib Koshg‘arga qadar “muayyan turk ulusi”ning bebaho ma’naviy merosiga aylangan edi. Navoiyning tavalludi o‘tgan besh asr mobaynida yevropacha usulda yubiley tarzida tantanavor nishonlanmagan bo‘lsa-da, Turkistonda doimiy suratda o‘tkazilib turgan navoiyxonliklar, oliy darajadagi nafislar majlislari o‘ziga xos “nishonlash” edi.

XX asr boshlarida Turkiston madaniy hayotiga yangi udumlar, texnik yangiliklar, matbuot va nashrlar, teatr va dramalar kirib kelishi barobarida ulug‘ adiblar tavallud kunlarini ham yubiley tarzida nishonlash an’anaga aylandi. Bu jihatdan hazrat Navoiy tug‘ilgan kunining hijriy-qamariy sana hisobidagi 500 yilligi 1926 yilga to‘g‘ri keldi. Ayni harakat rasman 1919 yildan boshlangan edi. Turkiston Muxtor jumhuriyati hukumati va Turkiston o‘lka musulmon byurosi xalqimiz ma’naviy merosini to‘plab, o‘rganib, nashr qilish orqali ommalashtirish ishlarini yo‘lga qo‘yish haqida qaror qabul qildi. Ushbu qarorning ijrosi uchun Nazir To‘raqulov raisligida ilmiy hay’at (Abdurauf Fitrat – muovin, Laziz Azizzoda – kotib) tuzildi. Bunga qadar ayrim ishlar “Chig‘atoy gurungi” faoliyati doirasida boshlangan bo‘lib, gurung faollari Navoiy rasmini topib, matbuotda e’lon qildilar^[1], “Tarixi muluku Ajam” asarining qo‘lyozmasini Buxorodan keltirib, nashrga tayyorladilar^[2], “Insoniyat haqida Navoiyning fikri” risolasi chop ettirildi^[3].

Bu kabi ishlar boshqa turkiy respublikalarda ham allaqachon boshlab yuborilgan, jumladan, ozarbayjon tadqiqotchisi A.Ulvining yozishicha, “Muhokamat ul-lug‘atayn” Bog‘chasaroy (Qrim)da Ismoil G‘aspirali yozgan so‘zboshi bilan nashr qilingan edi^[4]. Ozarbayjonda esa 1907 yili “Dabis­ton” gazetasida Navoiy tarjimai holining e’lon qilinishi ilk ilmiy-adabiy harakat sanaladi. Muallifning yozishicha, “Alisher Navoiy – Amir Nizomiddin hijriy IX asrning oxirida yetishgan chig‘atoy (turk) va Ajam shuarosining mashhurlaridandir. Asli chig‘atoy turklaridan bo‘lgani holda forscha ash’ori ham maqbul bo‘lgani zullisonayn laqabidan

ma’lumdir. Alisher Navoiyning otasi Sulton Abu Said vaziri bo‘lib va o‘g‘lining ta’lim va tarbiyasiga ko‘p e’tibor bergan”^[5]. Qisqa tarjimai hol orqali ozar o‘quvchilari ilk bor matbuot orqali Navoiy dahosining asosiy qirralari bilan tanishtirilgan. 1914 yilda Farhod Og‘azoda tomonidan yana bir qisqa tarjimai hol “Adabiyot majmuasi”da chop etilgan^[6]. “Dirilik” jurnalida 1914–16 yillar davomida shoirning tarjimai ahvoli bir necha sonda batafsil bayon qilingan^[7]. Uni tayyorlashda mualliflar “Nuhbat ut-tavorix” nomli xattotlar tazkirasi, Ismoilzoda Som Mirzoning “Tuhfai Somiy”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” va Sulaymon Fahmiyning “Safinat ush-shuaro”, “Mashoviri islom” asarlariga tayangan holda Navoiyning otasi Ganjinai Bahodir bo‘lgani, uning bobolari qadimdan temuriylar xonadonida xizmat qilgani, uning katta otasi (ota bobosi) Mir Abu Sa’id Chang – Sulton Husaynning otasi Boyqaro mirzoning amirlaridan ekanligi haqida yozishadi^[8]. Bu tarjimai holning oxiriga “1915 yilda Alisher Navoiyning g‘azallari Mikoil Saidiy tomonidan ozarbayjon shevasida tabdil etilgani” va undan namunalar berilajagi ham ilova qilingan.

 

Yubiley o‘tkazish haqidagi qarorning qabul qilinishi

Turkistonda 10-yillarning oxirrog‘idan boshlangan bu harakat Cho‘lponning “500 yil” maqolasi bilan “O‘zbek bilim hay’ati e’tiboriga” qaratilgan ochiq xat tarzida e’lon qilindi: “…men aytmoq istaymankim, Navoiyning 500 yilligini biz ham tegishliq darajada tantana bilan o‘tkazishga shu topdan hozirlana boshlayliq. Bu yo‘lda men quyidag‘i choralarni taklif qilib, o‘zbek bilim hay’atining diqqatini shunga jalb qilur edim:

1. Hozirdan boshlab yararliq kishilarimizdan bir hay’at tashkil qilib, 500 yillik bayramni mumkin qadar tantana bilan o‘tkazish yo‘lini topmoqg‘a o‘shal hay’at vakil qilinsun.
2. Hay’at Navoiyning bosilmag‘an asarlarini topib, bosdirishg‘a lozim ko‘rulganlarini bayramgacha bosdirish chorasini ko‘rsun.
3. Navoiyning mukammal tarjimai holi yozdirilsun.
4. Navoiyning she’rlaridan terma bir asar tuzulib, nafis qilinub bosdirilsun.
5. Navoiy nomig‘a yuqori o‘qush yurtlarining adabiyot, til fakultetlarida o‘zbek talabalari uchun stipendiyalar ochilsun.
6. O‘zbekistonning poytaxtida Navoiyg‘a haykal tikilsun.
7. Ba’zi bir o‘zbek shaharlarining ko‘cha ismlari Navoiy otig‘a qo‘yulsun”^[9].

Bu talablar bilan yubileyga taraddud ancha jadallashdi. Unga hamohang ravishda yozilgan Vadud Mahmudning “Navoyi uchun” maqolasida quyidagicha fikr bildirilgan: “Navoyi turk tilini tirgizgan va “chig‘atoy adabiyoti” degan bir adabiy maktabning bu kungacha yashamog‘iga sabab bo‘lgan bir kishidir… Mana shu holni nazarga olib, bu kun turk dunyosining har yerida: Turkiyada, Ozarboyjonda va bizda (O‘zbekistonda – H.B.) uni eslab besh yuz yillik to‘yini o‘tkazmoq istaydilar”^[10]. Shuningdek, muallifning xabariga ko‘ra yubileyga tayyorgarlik ko‘rish uchun Maorif komissarligida D.Rizayev rahbarligida bir hay’at tuzilgani aytilgan. Bizningcha, Vadud Mahmud quyidagi qarorni nazarda tutgan bo‘lsa kerak.

1925 yilning 11 iyulida O‘lka musulmon byurosi huzuridagi o‘zbekshunoslik qo‘mitasi “Alisher Navoiyning 500 yillik yubileyiga tayyorgarlik ishlarini boshlash haqida” qaror qabul qilgan (qaror matni rus tilida yozilgan) va unga binoan:

“a) Alisher Navoiyning 500 yillik yubileyini o‘tkazish maqsadga muvofiq deb topilsin;

b) Alisher Navoiyning nazm va nasrda yozilgan asarlaridan tashkil topgan to‘plam tuzilsin;

v) Alisher Navoiy asarlarining asl nusxalari (originali) hozirgi o‘zbek tiliga tarjimalari bilan birga nashr qilinsin;

g) tadqiqotlar va namunalar to‘plamining har biri 5 bosma taboqdan belgilansin;

d) tadqiqotlar qismini tayyorlash o‘rtoq Mahmudovga, parchalar (namunalar) tanlash ishi Fitratga yuklatilsin”^[11].

Mazkur qarorga ko‘ra, Alisher Navoiyning to‘rt asari nashrga tayyorlanib chop etilishi rejalashtirildi. Navoiy haqidagi Buxoroda tarqalgan xalq afsonalari xususida A.Semyonov maqolasi chop etildi^[12]. Fitrat tomonidan nashrga tayyorlangan “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Hayrat ul-abror” (“Navoiy ikkiliklari” sarlavhasi bilan), “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Saddi Iskandariy” (“Iskandarnoma” nomi ostida), “Chor devon”dan namunalar, Navoiyning maktublari (“Riqa’at”), “Mezon ul-avzon”, “Mahbub ul-qulub” asarlaridan namunalar nashrga tayyorlandi. O‘z davrida turli nashrlarda chop etilgan bu namunalar yaxlit holda Fitratning “O‘zbek adabiyoti namunalari” (1-jild)dan o‘rin oldi^[13]. Shu bilan birga mukammal tarjimai holi hozirlanishi va bir ilmiy to‘plam nashr etilishi rejalashtirilgan edi.

Ma’lumki, G‘arbiy Yevropa va rus mustashriqlari orasida ham Navoiy ijodiga nisbatan “fors adabiyotining tarjimoni” yoki “taqlidchisi” sifatida qarashlar mavjud bo‘lib, o‘zbek olimlari Alisher Navoiy ijodini, birinchi navbatda, bunday tavqi la’natlardan tozalashga kirishishni ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Ayni shu yubileyoldi pallasida P.A.Falevning ma’ruzalari tarqatilgan bo‘lib, unga ko‘ra “turkiy adabiyotning mustaqil bo‘lmagani g‘oyasi” ilgari surilgan edi^[14]. Bu kabi chiqishlarga javob berishni har bir o‘zbek ziyolisi o‘zining burchi deb bildi. Jumladan, Vadud Mahmud “Alisher Navoiy” maqolasida “Navoiy o‘z asarlarida forschaning nozuk, ohangdor bo‘lganini va u bilan she’r aytish qulay va xush kelaturganligini aytadir. Lekin… forsning eng mashhur asarlariga qarshi turk klassik asarlari(ni) vujudga keltirdi”^[15]. Ayni mana shu kabi fikrlar tug‘ilgan bir paytda matbuotda “Navoiyning forsiycha devoni to‘g‘risida” xabar tarqaldi. Yangi qo‘zg‘algan gap-so‘zlar Fitrat maqolasining yozilishiga sabab bo‘lgan.

Fitrat “Navoiyning forsiy shoirlig‘i ham uning forsiy devoni to‘g‘risida” maqolasida “Davlatshoh, Jomiy, Som Mirzo, Hidoyat, Husayn kabi fors tazkirachilari Navoiyning kuchli qalam egasi bo‘lganini tasdiq qiladilar”, deyish bilan cheklanmay, “Devoni Foniy”ga kirgan birgina “Tuhfat ul-afkor” qasidasini Dehlaviyning “Daryoyi abror” va Jomiyning ”Lujjat ul-asror” qasidalariga javoban yozilsa-da, Navoiy asari o‘z salaflarining bu mavzuda bitilgan qasidalaridan fikrda, mazmun va badiiyatda ustun ekanini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, Vadud Mahmudning izlanishlari natijasida Buxoroda Muso Saidjonovning shaxsiy kutubxonasida Bedil “Devon”ining hoshiyasida 4,5 ming baytdan iborat Navoiyning forsiy she’rlari qo‘lyozmasi va ayni asarning boshqa bir qo‘lyozmasi Muhammad Sharif Sadr kutubxonasida ham borligi ma’lum bo‘lgan. Fitrat domla bu ikki manbani solishtirish natijasida ular bir xil bo‘lgani, lekin bu forsiy devon Navoiyning emas, balki boshqa bir Foniyning devoni ekanini aniqladi. Bu kotiblarning xatosi bo‘lib, ular tomonidan yozilgan “Foniy iborat az Amir Alisher ast Amir Navoiy” so‘zlari noto‘g‘ri, Navoiyning turkiy g‘azallari ora-sira qo‘shib keltirilishi ham mana shu xato talqinning natijasidir. Bu yangi topilgan “Devoni Foniy” kashmirli Mulla Muhsin qalamiga mansub bo‘lib, bu shoir haqida Shamsiddin Somiybek “Qomus ul-a’lam”da ma’lumot berganini o‘z isbotiga asos sifatida keltirdi. Maqola “Navoiyning forsiycha haqiqiy devonini yangidan oxtarish esa yana bizning vazifamiz”^[16], degan so‘zlar bilan tugallangan. Demak, yubiley munosabati bilan shoshib aytilgan ayrim mulohazalarga javoban ham Fitrat kabi zakiy olimlarning professional tahlillari o‘zbek navoiyshunosligining XX asr boshlaridagi darajasidan darak beradi.

Yubiley munosabati bilan Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni asosida Shamsiddin Xurshidning (1892–1960) “opera holiga kirgizilgan” (Fitrat iborasi) musiqali dramasi sahnaga chiqdi^[17]. Bu sahna asari va uning nashri sabab bo‘lib, Fitrat “Farhodu Shirin” maqolasida xalq orasida tarqalgan afsona va rivoyatlar, ularning qahramonlari nomi bilan bog‘liq qator jug‘rofiy nomlar, dostonning asosiy voqealari, bu voqealar kechgan joylar hamda Navoiy dostonining ta’sirida yozilgan adabiy asarlar va xalq orasida ikkinchi umrini kechirayotgan folklor asarlari kabi masalalarni Nizomiy, Dehlaviy va Navoiy dostonlaridagi adabiy ta’sir va vorislik nuqtai nazaridan ochib beradi. Qiyosiy-tipologik tahlilning yetuk namunasi hisoblangan bu maqola negadir ayni yubiley sanasida emas, undan to‘rt yil keyin “Alanga” jurnalida lotin alifbosida chop etilgan^[18]. Darvoqe, O‘zbekistonda lotin yozuvining ilk bor qo‘llanilishi 1926 yilda Bokuda o‘tkazilgan umumittifoq turkologiya qurultoyining qarori asosida amalga oshirilgan edi.

 

Birinchi yubiley tantanasi

Alisher Navoiyning 500 yillik yubileyini “Turkiya, Ozarbayjon va bizda” o‘tkazish haqidagi Vadud Mahmud talabi amalga oshib, O‘zbekistonda qabul qilingan qarorlar va matbuotda e’lon qilingan maqola va manbalar ozar ziyolilarining e’tiboriga tushgan va 1925 yilning o‘rtalaridan bu sanaga tayyorgarlik ishlari boshlangan edi. Jumladan, Ali Nozimning “Navoiy va biz” maqolasi “Kommunist” gazetasida chop etilishi bu harakatga turtki berdi. “Navoiy ijodi bo‘yicha, u (shaxsi) haqida hech bir asar yozilmadi desak, hech bir yanglish bo‘lmas. Bu xususda yolg‘iz bir qancha maqola, bir-ikki hukm va mutolaadan boshqa bir narsa ko‘rmak mumkin bo‘lmadi, yolg‘iz yana Ko‘pruluzodaning Navoiy haqqinda yangi bir asar hozirlaganini va nashrga berish uchun tayyorligini so‘ylandi… O‘zbekiston tarafidan uning 500 yillik yubileyi o‘tkazilur. Faqat biz bu bayramni yolg‘iz O‘zbekiston emas, balki butun turk olami bilan bizning Ozarbayjonda-da o‘tkazilishini orzu qilamiz”^[19]. Leningraddan yuborilgan bu da’vat maktubida yozilishicha, Bokuda bu ishga mutasaddi ikki tashkilot bor, biri Adabiyot jamiyati va ikkinchisi “Kommunist” gazetasi. Birinchi jamiyat nisbatan yosh bo‘lgani uchun gazeta mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishi kerak edi. Gazeta tahririyati ushbu maqolani chop etish bilan cheklanmay, yubiley harakatlarini yoritishni ham o‘z gardaniga olgan va maqola so‘ngida “Idoradan” sarlavhasi bilan kichik uqtirish bergan: “Ozarbayjonda Alisher Navoiyning yubiley bayrami bu yil Bokuda chaqiriladigan Turkologiya qurultoyiga tasodif etdirilajak va butun qurultoy ishtiroki bilan ijro etilajakdir”^[20].

Bunga qadar Ismoil Hikmatning “Turk adabiyoti tarixi” kitobida Alisher Navoiy ijodiga ancha keng o‘rin berilgan bo‘lib, unga yozilgan Vadud Mahmud^[21] va F.Ko‘pruluzoda^[22] taqrizlarida bu xususda ma’lumotlar berilgan. Shuningdek, Faridunbey Ko‘charli tomonidan nashrga tayyorlangan “Ozarbayjon adabiyoti tarixi materiallari”ga ham “Amir Nizomiddin Alisher Navoiy” nomli maqola-tadqiqot kiritilgan edi^[23].

Nihoyat, 1926 yilning 26 fevral – 5 martida Birinchi Turkologiya qurultoyi Boku shahridagi Ismoiliyya binosida o‘tkaziladigan bo‘ldi. Qurultoyga sobiq Ittifoqdagi turk o‘lkalaridan va xorijiy mehmonlardan 131 kishi uning 17 majlisida ishtirok etdi va 38 ma’ruza tinglandi. Qatnashchilar orasida V.V.Bartold, S.E.Malov, A.A.Miller, S.F.Oldenburg, R.R.Poppe, A.N.Samoylovich, V.B.Tomashevskiy, K.K.Yudaxin kabi taniqli rus olimlari, M.F.Ko‘pruluzoda (turk), Paul Vittek (nemis), B.Cho‘ponzoda (qrim-tatar), A.Boytursun (qozoq) kabi mashhur olimlar qatorida o‘zbekistonlik 11 vakil (rasmiy delegat sifatida 6 nafar): A.Abdujabborov (Samarqand), A.Zohiriy (Farg‘ona), Elbek (Toshkent), R.Inog‘omov (Samarqand), Sh.Rahimiy (Toshkent), B.Rahmon (Xiva), I.Sadriy (Buxoro), N.Hakimov^[24] (Toshkent), G‘.O.Yunusov (Samarqand), N.To‘raqulov (Moskva), X.Xo‘jayev^[25] (Boku) ishtirok etgan^[26].

Qurultoy kun tartibi “Alifbo masalasi”, “Imlo-orfografiya muammosi”, “Termin masalasi”, “Dars-metodika masalasi”, “Yozma va muloqot tillarining qiyosiy aloqasi va interferentsiya masalasi”, “Turk tillarining adabiy til muammolari va o‘rtoq adabiy til masalasi”, “Ulug‘ til (bobotil) nazariyasi va turk tillarining tarixi muammolari” kabi yetti moddadan iborat bo‘lib, uning qatorida 4 mart kuni asosiy ma’ruzadan so‘ng Alisher Navoiyning 500 yillik yubileyi Turk madaniyati saroyida o‘tkazilgan. Qurultoy stenogrammasi va unga ilova qilingan protokol hujjatlarida mazkur yubiley bayoni berilmagan^[27]. Faqatgina 28 fevral kuni qurultoy tomonidan yubiley komissiyasi hay’ati quyidagi tartibda taklif qilingan va tasdiqlangan: Inog‘omov, Boytursun, Mamadzoda, Rahimiy, Cho‘ponzoda, Gabitov va Lemanov. Qurultoyning boshqa kuni majlisdan keyin ushbu hay’at Inog‘omov raisligida yig‘ilib, yubiley masalasini ko‘rib chiqqan. Qurultoy qatnashchilarining xotiralari, muntazam suratda “Kommunist” gazetasida berib borilgan xabarlar va yubiley nashrlari asosida ushbu yubiley voqealarini tiklash imkoni bo‘ldi.

1926 yil 4 mart kuni “Kommunist” gazetasi “Alisher Navoiyning 500 yilligi: Birinchi Turkologiya qurultoyida turk adabiyoti tarixida Navoiyning mavqeyi haqqinda” degan sahifa e’lon qilgan. Mazkur sahifada Solmon Mumtozning “Adabiyotimizda Navoiy ta’siri” maqolasi, prof. Bakir Cho‘ponzodaning “Navoiy – tilshunos” maqolalari chop etilgan. Yana shu kuni M. imzosi ostida “Yangi yo‘l” gazetasida “Amir Alisher Navoiy” maqolasi, Ismoil Hikmatning “Navoiy va turk adabiyoti” (“Maorif ishchisi”, 11-son) kabi maqolalari ham chop etilgan. Keyinroq ushbu maqolalarning asosiy qismi “Navoiy” to‘plamidan o‘rin olgan^[28].  Yubiley rejasiga ko‘ra, Alisher Navoiyning ikki asari “Munshaot”^[29] va “Vaqfiya”^[30] nashrdan chiqqan.

Qurultoy doirasida o‘tkazilgan yubileyda V.V.Bartold, A.N.Samoylovich, F.Ko‘pruluzoda, B.Cho‘ponzoda va boshqalar nutq so‘zlaganlar. Yubileydagi V.V.Bartoldning ma’ruzasi keyinroq “Mir Alisher va siyosiy hayot” to‘plamidagi maqolaga asos bo‘lgan^[31]; A.N.Samoylovichning chiqishi ham “O‘rta Osiyo turk adabiy tili tarixiga doir” sarlavhasi bilan “Mir Ali Shir” to‘plamida e’lon qilingan^[32]; F.Ko‘pruluzoda co‘zlari sobiq Ittifoq matbuotida e’lon qilinmagan, keyinchalik Istanbulda nashr etilgan “Turk tili va adabiyoti haqida tadqiqotlar” kitobidan o‘rin olgan^[33].

B.Cho‘ponzoda bevosita Navoiyning tilshunoslik merosi xususida so‘zlab, “Navoiyning tilga oid mulohazalarida ikki turli bahs bor: birinchisi – ob’ektiv, ikkinchisi – normativ… Navoiy tayangan til turk shoirlari, adib va faylasuflari tili emas, balki xalq tilidir. Demak, mumkinki, Navoiy fors adabiy tili bilan turk xalq tilini muqoyasa qilgandir. Navoiy umumiyat-la yunon va islom tilchilarida bo‘lgani kabi tilning mutradif va mutshabehlariga, omonim va sinonimlarga ahamiyat bermishdir…”^[34] Olim dastlab turkiy til taraqqiyotiga xizmat qilgan to‘rt muallif haqida so‘z boshlab, keyin bevosita Navoiyning tilshunoslik sohasidagi xizmatlarini Mahmud Koshg‘ariy faoliyatiga muqoyasa qiladi: “Bizning anglashimizga ko‘ra, mavjudligidan beri ikki buyuk tilchimiz bo‘lgan: Mahmud Koshg‘ariy va Navoiy. Qismatki, Navoiy o‘z davri uchun Koshg‘ariy kabi juda mufassal bir lisoniy asar maydonga keltirmishdir…” deyish barobarida Navoiyning tilshunoslik merosidan kelib chiqib, “Muhokamat ul-lug‘atayn” asari bo‘yicha o‘z qarashlarini ifoda qiladi: 1. Turk tilining raqiblari hind va fors tilidir. 2. Turk tili ma’no va shakliga ko‘ra fors tilidan boy va quvvatlidir. 3. Turk tili davlat tilidir. Bu kabi masalalar aks etgan asar, tabiiyki, Navoiydan keyingi adib va olimlar faoliyatiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi: “Hinddan Istanbulga, Samarqanddan Misrga qadar Navoiyning minglarcha tarjimonlari, tafsirchilari, shogirdlari yetishib, Navoiyning so‘zlarini izoh va tafsiri uchun yuzlarcha lug‘atlar va til kitoblari yozilganini qayd etsak, mubolag‘a qilmaganimiz ang­lashilur. Bugun turk va turkiy dunyoda ilk marta to‘plangan Turkologiya qurultoyida tavalludidan 500 yil keyin butun Yevropa va Osiyo turkshunoslari qarshisida Navoiyning nomi hurmat-ehtirom bilan tilga olinarkan, Navoiyning jonli (tamiz) turk xalq tili bilan ajnabiy tillarning ta’siriga qarshi qoldirgan bayroq tufayli… bu faqirani haq duosi birla yod etarlar va sharafini loyiq bir suratda joyiga qo‘yarlar. Turkologiya qurultoyida muzokaraga qo‘yilgan masalalar uning 500 yil avval yozganlarini xotirlamoq va xotirlatmoq buyuk foyda keltirur. Taassufki, bunday muhim bir shaxsning eng buyuk bir sifati, tilshunosligi haqida ishlarimizni haddan tashqari ko‘pligidan, zamonimizning torligidan va hikoya qabilidan bir narsa yoza bildik”^[35].

“Kommunist” gazetasining Navoiyga bag‘ishlangan sonida Solmon Mumtozning “Adabiyotimizda Navoiy ta’siri” maqolasi ham o‘rin olgan: “Umumturk adabiyotida to‘rt buyuk siymo bordirki, ular haqida kichik-kichik maqolalar emas, buyuk-buyuk kitoblar yozmoq lozim kelar… Bular: a) turkistonli Xoja Ahmad Yassaviy; b) ozarboyjonli Sayyid Imodiddin Nasimiy; v) turkistonli Mir Alisher Navoiy; g) ozarboyjonli Mulla Muhammadbag‘ir Fuzuliy… Men bularning uchinchisidan, ya’ni bu oqshom besh yuz yillik bayramini o‘tkazajagimiz Mir Alisher Navoiyning adabiyotimizga bo‘lgan ta’siridan bahs etmoqchiman”^[36].

Muallifning yozishicha, Navoiy ta’sirida shoirlar ham turkcha, ham forscha yozishga kirishdilar, natijada Ozarbayjonda ham chig‘atoy lahjasi taraqqiy eta boshladi. Buni his etgan Shoh Xatoiy forscha bilan birga chig‘atoychani qo‘llamoq istadi, “Devon” yaratib, “Navoiy” taxallusi oldida (xijolat chekib) o‘ziga Xatoiy taxallusini oldi. Uzoq muddat chig‘atoycha adabiy til maqomida qo‘llanildi. Buyruqlar, yorliqlar u tilda yozildi, uzun kechalar Navoiy she’rlari bilan vaqt o‘tkazildi. Fuzuliy asarlarining maydonga chiqishi bilan Navoiy ta’siri aniq sezila boshladi, ammo bu birdan emas, sekin-asta yuz berdi. Chunki chig‘atoycha mamlakatda faol istifoda etilardi, “xavos” (xoslar) o‘z asarlarini yana chig‘atoycha yozmoqda va yozishmoqda edi. Solmon Mumtoz bu jarayonni aniq ko‘rsatish maqsadida quyidagi asoslarni keltiradi: “Sodiqiy “Majma ul-xavos”ni, Nazarali lug‘atini, yana bir noma’lum muallif “Badoye’ ul-lug‘at”ni, Nodirshohning mulozimi Mirza Mehdixon “Sangloh”ni, Fatali Qajar “Bahjat ul-lug‘at”ni, Muhammad Xoyi “Xulosayi Abbos”ni, Shayx Muhammad Solih Isfahoniy “Al-lug‘ati nosiriy”ni chig‘atoycha yozdilar va chig‘atoy lug‘atlarini forscha sharh va ma’no etmakka g‘ayrat qildilar. Shoirlarimizda IX asrdan boshlab XIII asrning oxiriga qadar (hijriy sana – H.B.) chig‘atoycha yozmoqqa davom etdilar. Navoiy “Devon”ini ilk avval Turkiyaga ozarboyjon shoiri Bas(t)-iriy olib bordi. Niyoziy “Devon”ini chig‘atoycha yozdi. Tabrizli Mirzo Rizo Banda, Shirvonli Ziloliy, Abdulla bey Asiy va Ali Yuzboshi o‘g‘li Mirza Hasan bu yo‘lda ishlab, go‘zal asarlar yozdilar. Ular orasidan buyuk ustodlar yetishdi. Navoiy ta’sirida so‘ylanilgan u she’rlarni yaqin zamonda tab’ va nashr etishimiz kerakligini aytish-la barobar Navoiy yurtidan zamonimiz Navoiylari yetishajagini umid qilamiz”^[37].

Shu o‘rinda aytish joizki, 4 mart kuni “Yangi yo‘l” gazetasida M. imzosi ostida e’lon qilingan “Amir Alisher Navoiy” maqolasi^[38] ham Solmon Mumtozga tegishlidir. Maqola shunday boshlanadi: “Bu kun chig‘atoy adabiyotining buyuk dohiysi Amir Alisher Navoiyning besh yuz yillik bayramini nishonlaymiz… Zero, milodning 1441-tarixida tug‘ilgan Alisher Navoiyning besh yuz yili hali tamom bo‘lgani yo‘q. Har holda kech bo‘lsa-da, bu shoir haqida ma’lumot bermak adabiyot ixlosmandlari uchun buyuk bir vazifadir. Alisher Navoiyning chig‘atoy adabiyoti uchun buyuk xizmatlari bordir. Firdavsiyning fors adabiyoti uchun ochgan yangi yo‘llari kabi qiymatli bir yo‘lni Amir Alisher Navoiy chig‘atoy adabiyotida ochmishdir”. Keyin esa muallif ulug‘ shoirning siyosiy faoliyati, adabiy asarlari xususida so‘z yuritgan.

Asarlari qatorida “Qissayi Shayx San’on” va “Tarjimayi nasr ul-luoli”ni mustaqil asarlar sifatida ko‘rsatadi. Holbuki, Shayx San’on qissasi “Lison ut-tayr” tarkibida, Hazrat Alining “Nasr ul-luoli” asari esa tarjima qilinmay, “Nazm ul-javohir”ning har bir ruboiysi uchun sarlavha vazifasini bajargani o‘zbek o‘quvchilariga ayon. S.Mumtoz Navoiyning forscha asarlariga izoh berib, “Alisher Navoiyning forscha she’r yozgani va forsiy asarlar vujudga keltirganining birinchi sababi uning Xurosonda va fors shoirlariga maskan bo‘lgan shaharlarda yashagani uchundir” kabi xulosalaydi maqolani.

Navoiy yubileyi munosabati bilan yozilgan maqolalar orasida Ismoil Hikmatning “Maorif ishchisi” jurnalida chop qilingan “Navoiy va turk adabiyoti” maqolasi alohida ajralib turadi. Unda muallif turk adabiyotining manba va materiallari xususida so‘z yuritib, fikrni Hirot adabiy muhitiga ko‘chiradi: “Husayn Boyqaroning atrofiga to‘plangan shoir, adib va olimlar asarlarini turkcha yozar edilar. Hatto bu jarayonni quvvatlantirmak va fors tilining hukmidan saqlamoq uchun turkchani daho jonli, qudratli bir ilm va adabiyot tili holiga keltirmak uchun Husayn Boyqaro o‘z zamoni shoirlarini tashviq etar, ularga imkoniyat yaratar edi… Navoiy butun turk yozuvchilarini (bu ishga) safarbar qildi. Turkchaning boyligi, kengligi, ochiqligi va go‘zalligini alohida misollar bilan ko‘rsatdi”.

Navoiy turkiy shoirlarning “eng buyugi va eng ko‘p asar yozgani”ni tavsiya qilish bilan shoirning forscha asarlariga ham yuksak baho beradi: “Chunki Navoiy forschani o‘z ona tili qadar quvvatli bilar edi va u tilda eng yuksak asarlarni vujudga keltirgan va yuksak qasidachilar qadar qasidalar, eng yuksak masnaviychilar qadar masnaviylar, eng yuksak g‘azalchilar qadar g‘azallar yozaroq o‘z qobiliyat va mahoratini isbot etdi”. Shu bilan birga o‘z ona tilida yaratilgan asarlari orqali turk tilining adabiylashuvi, ilmiylashuviga sabab bo‘ldi. Navoiy musiqashunoslik,  rassomlikka ham alohida e’tibor qaratib, zamonasining butun ilmlariga, jumladan,   tasavvuf ilmi va adabiyotining “tamoyillashuvi”ga imkon berdi.

“Hosili hijriy to‘qqizinchi asrning o‘rtalaridan boshlab o‘ninchi asrning o‘rtalariga qadar davom etgan bu chig‘atoy davri adabiyoti u zamon falsafasiga ko‘ra, bir oltin davrni tamsil etgani kabi butun boshqa turk adabiyotlarida sezilarli darajada quvvatli, teran bir iz qoldirgan. Bunda eng quvvatli omil, shubha yo‘qki, u zamonning qudratli shoiri bo‘lgan Navoiydir”^[39].

Shu yili Ozarbayjon Adabiyot jamiyati tadqiqotlar to‘plamini nashrdan chiqargan^[40]. Unga Ismoil Hikmat, Bakir Cho‘ponzodaning nomlari yuqorida keltirilgan maqolalari to‘liq holda (gazetada ulardan ayrim qismigina berilgan edi) kiritilgan. Bundan tashqari, Mirza Muhsin Ibrohimning “Fors adabiyotining Alisher Navoiyga ta’siri” maqolasi ham to‘plamdan joy olgan. Maqola muallifi qiyosiy metod asosida Nizomiy va Navoiy “Xamsa”lari munosabatiga doir fikr yuritgan. Mazkur to‘plam so‘ngida Jomiyning Navoiy haqidagi baytlarining nazmiy tarjimalari berilgan. Ushbu to‘plamga yozilgan taqrizda (muallifi ko‘rsatilmagan) aytilishicha, bu tarjimalar ushbu “ilmiy to‘plamga hech bir munosib emas”^[41]. Shuningdek, taqrizda to‘plamning kamchiliklari xususida ham fikr yuritilgan bo‘lib, “kitob boshida “Buyuk turk shoiri Navoiy” deyilsa-da, uni o‘qigan kitobxonda “Navoiy shoir bo‘lishdan tashqari bir tilshunos hamdir” degan xulosa chiqishi mumkin”ligi aytilgan; to‘plamda “musahhih (imlo) xatolari bir oz ko‘p” ekani ham qayd etilgan. Bularga qaramasdan, “kitob ko‘p jihatlari bilan oliy maktab talabalari mumtoz adabiyot ixlosmandlari uchun ahamiyatli” ekani qayd etilib, uning 5 ming nusxada bosilgani mamnuniyat bilan qayd etilgan^[42].

1926 yilning 1 aprelida “Farg‘ona” gazetasida e’lon qilingan “Muxbir” taxallusli (Madamin Ibrohimov) ijodkorning xabariga ko‘ra, Boku qurultoyidan qaytib kelgan Ashurali Zohiriy ziyolilar “Dehqon uyi”da shahar ziyolilari bilan hisobot uchrashuvini o‘tkazgan. Unda o‘qilgan ma’ruzada A.Zohiriy Navoiy yubileyi xususida shularni aytgan: “Qurultoy turkiy tilni tirgizish uchun keng adabiy bir til holig‘a qo‘yish yo‘lida xizmat qilib, uning forsi(y)cha va arabchadan kam emas, balki yuqorida turg‘anlig‘ini isbot etkan ulug‘ shoirimiz Navoiyni esdan chiqarmadi. Uning 500 yilligi sharafiga katta xotira kechasi yasadilar. U kechada Navoiyning tilchiligi, shoirlig‘i to‘g‘risida nutqlar so‘ylandi. Ozarbayjon Davlat nashriyoti 500 yil munosabati bilan uning bir qancha bosilmag‘an asarlarini ham Navoiy to‘g‘risida yozilg‘on maqolalar to‘plamini hamda Navoiyning ustodi bo‘lg‘an Husayn Boyqaroning devonini nashr etkan. Umuman, Navoiyg‘a ehtirom ko‘b bo‘ldi”^[43].

O‘tgan asrning 10–20-yillarida keng miqyosda boshlangan hazrat Navoiyning yubileylarini o‘tkazish an’anasi yurtimizda va sobiq Ittifoqda 1941, 1948, 1968 va keyingi yillarda davom etgan. Ayniqsa, Mustaqillik yillarida jahonshumul ahamiyatga molik shoirning 550 (1991), 570 (2011) va bu yilgi 575 yillik tantanalari ulug‘ shoir ijodi va faoliyatining mangulikka qadar muhrlanishiga sabab bo‘lajak omillardir.

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2016 yil, 2-son

________________

^[1]Qarang: Maorif va o‘qitg‘uchi. 1925. 4-son.

^[2] Rahimiy Sh. O‘zgarishdan ilgari yerli xalqlar orasida o‘lkani tanish // Qizil O‘zbekiston, 1924. 19-son.

^[3] Insoniyat haqida Navoiyning fikri. –T.: Musulmon ishtirokiyun firqalarining o‘lka byurosi huzuridagi nashriyot sho‘basi, 1919.

^[4] Ulvi A. Amir Alisher Navoiyning adabiy shaxsiyati va merosi ozarboyjon adabiyotshunosligida // Til va adabiyot ta’limi. 2008. 10-son. B.3-9.

^[5] Həsənzadə Ə.A. Təracümi əhval (Məşahir) // Bakı: Dəbistan. 1907. 21 fevral. Sah.34.

^[6] Ağazadə F. Əlişir Nəvai // Bakı: Ədabiyyat məcmüasi. 1914. XIV-77 (6210).

^[7] Dirilik. Bakı. 1914, №2, sah. 33–34; 1914, №3, sah. 39; 1914, №6, sah. 87–88 b; 1915, 16 apr., sah. 236–237; 1916, №6, sah. 304–306; 1916, №7, sah. 312–313; 1916, №8, sah. 320.

^[8] Navoiyshunos prof. Sh.Sirojiddinovning yozishicha, “Habib us-siyar”da Navoiyning otasi Ganjkina (Kanjkina, Kijakina) deb ko‘rsatilgan. Mazkur tarjimai holdagi “ota bobosi” emas, balki “ona tomondan bobosi”. Qarang: Sirojidinov Sh. Alisher Navoiy. Manbalarning qiyosiy-tipologik, tekstologik tahlili. –T.: Akademnashr, 2011. B. 33, 37.

^[9] Cho‘lpon. 500 yil // Turkiston, 1924. 23 sentyabr.

^[10] Mahmud V. Navoyi uchun // Yer yuzi, 1925. 3-son.

^[11] O‘zR Davlat markaziy arxivi. Fond 46. 1-ro‘yxat. 266-hujjat (delo).

^[12] Semyonov A.A. Persidskaya novella o Mir-Alishere Navoi // Byulleten Sredneaziatskogo gosuniversiteta. Vыp. 13. –T., 1926. S. 177–185.

^[13] Fitrat. O‘zbek adabiyoti namunalari (1-jild). –Toshkent-Samarqand: O‘zdavnashr, 1928.

^[14] Falev P.A. Vvedeniye v izucheniye tyurkskix literatur i narechiy / Lektsii: na pravax rukopisi. –T., 1922. S. 21–22.

^[15] Mahmudiy V. Alisher Navoiy // Maorif va o‘qitg‘uchi, 1925. №3. B. 56–62.

^[16] Fitrat. Navoiyning forsiy shoirlig‘i ham uning forsiy devoni to‘g‘risida // Maorif va o‘qitg‘uchi, 1925. №12. B. 38–41.

^[17] Ushbu asar matni Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyida saqlanadi. Asar oxiriga muallif “1922 14 dekabr, 1924 27 yanvar. Xurshid Sharaf” deb imzo chekkan. Qarang: Shamsiddin Sharafutdinov Xurshid arxivining katalogi. Tuzuvchi: R.Sharafutdinova. –T.: Mumtoz so‘z, 2014. B. 43.

^[18] Fıtrət. Fərhad-u Şirin dastan toğrsda // Ələngə, 1930. №1, V. 14–17; №2, V. 9–14.

^[19] Əli Nazim. Əlişir Nəvai və biz. // Əlişir Nəvai Azerbaycan ədəbiyyatşünasliğında. Nəşrə hazırlayan Almaz Ülvı. –Bakı: Qartal, 2009. S. 53–54.

^[20] Kommunist, 1925. 10 oktyabr.

^[21] Mahmud V. Turk adabiyoti tarixi // Maorif va o‘qitg‘uchi. 1925. 9-10 son. B.110-116.

^[22] Kuprulizoda F. Turk adabiyoti tarixi: Ismoil Hikmat // Maarif va madaniyyat. 1926. 2-3-son.

^[23] Köçarli F.B. Əlişir Nəvai – Əmir Nizaməddin. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları. I cild, I hissə. Barı: Azərnəşr, 1925. S.52-59.

^[24] Ne’mat Hakimov tatar millatiga mansub bo‘lib, Toshkentdan jurnalist sifatida qatnashgan. Bizningcha, o‘sha paytda Toshkentda faoliyat yuritgan tatar olimi edi. Chunki uning O‘zbekistonda bir-ikki maqolasi ham bosilgan.

^[25] O‘zbek millatiga mansub Xolid Xo‘jayev o‘sha paytda Bokuda tahsil olayotgan edi.

^[26] 1926-cı il I Bakı Türkoloji qurultayı. Stenoqram materialları, biblioqrafiya və foto-sənədlər. Tərcümə, ön söz və şərhlərin müəllifləri Prof. Kamil Vəli Nərimanoğlu, əliheydər Ağakişiev. Bakı: Çinar-Çap, 2016. S.441-446.

^[27] Pervыy Vsesoyuznыy tyurkologicheskiy s’ezd. 26 fevralya – 5 marta 1926 g. Stenograficheskiy otchet. Baku (ASSR). 1926; Byulleten Organizatsionnoy komissii po sozыvu I-go Vsesoyuznogo tyurkologicheskogo s’ezda. №1. Baku, 1926, 27 fevralya; №2. 28 fevralya 1926; №3. 2 marta 1926; №4. 6 marta 1926.

^[28] Əlişir Nəvai haqqında məqalələr. Bakı: Azerbaycan Ədabiyyat Cəmiyyati naşriyyatı, 1926. 107 sah.

^[29] Nəvai əlişir. Münşaat. Barı: Azərnaşr, 1926.

^[30] Nəvai əlişir. Vaqfiyyə. Barı: Azərnaşr, 1926.

^[31] Bartold V.V. Mir Ali-Shir i politicheskaya jizn / Mir Ali Shir. Leningrad, 1928.

^[32] Samoylovich A.N. K istorii literaturnogo sredneaziatsko-turetskogo yazыka // Mir Ali Shir. Leningrad 1928. S.1-24. Yana shu mualifning Navoiy mavzusidagi ayni yilda e’lon qilingan boshqa maqolasiga qarang: Samoylovich A.N. Izvlecheniya iz traktata po prosodii Mir Alishera Nevai «Mizanul avzan» // Vostochnыy sbornik. L., 1926. T.1. S.105.

^[33] Köprülüzade M.F. Türk Dili ve Edebiyatı hakkinda araştirmalar. –Istanbul: Kanaat Kitabevi, 1934.

^[34] Çobanzadə Bəkir. Nəvai – dilçi. // Kommunistç, 1926. 4 mart.

^[35] Ko‘rsatilgan manba. B.72–76.

^[36] Mümtaz S. Ədabiyyatımızda Nəvai təsiri. // Bakı: Kommunist, 1926. 4 mart.

^[37] Yuqoridagi manba.

^[38] M. (Mümtaz). Əmir Əlişir Nəvai. // Bakı: Yeni yol, 1926. 4 mart.

^[39] Ismayil Hikmət. Nəvai va türk ədabiyyati // Bakı: Maarif işçisi, 1926. №11. Sah.29.

^[40] Əlişir Nəvai haqqında məqalələr. –Bakı: Azərbaycan Ədəbiyyatı Cəmiyyəti nəşriyyatı, 1926. 107 s.

^[41] Nəvai. // Maarif va Mədaniyyat, 1926. 4 (27). Sah. 46.

^[42] Əlişir Nəvai Azerbaycan ədəbiyyatşünasliğında. Nəşrə hazırlayan Almaz Ülvı. –Bakı: Qartal, 2009. S.65.

^[43] “Farg‘ona” gazetasi, 1926. 1 aprel. №384.