Мавлоно Румийнинг “Маснавийи маънавий” асарида келтирилган ҳикоятга кўра, ҳиндлар бир филни қоронғу уйга олиб кирадилар. Филни умрида кўрмаган кишиларни ҳам бирма-бир ўша уйга киритадилар. Зулматда филни кўз билан кўришнинг имкони йўқ эди. Шунинг учун ҳам кирганлар қоронғуда қўл чўзиб, пайпаслаб, фил танасининг бирор жойини ушлаб сийпалардилар, холос. Бири хартумини пайпаслаб, фил дегани тарновга ўхшаган нарса экан, иккинчиси қулоғини топиб, фил – бу баҳайбат елпиғич экан, учинчиси оёғини ушлаб, фил деганлари устунга ўхшар экан деса, яна бири филнинг устини сийпалаб хонтахтага ўхшар экан, деб тасаввур қилади. Хуллас, ким филнинг қайси аъзосини ушласа, жониворни ўша аъзога ўхшатиб тасаввур этади[1].
Файласуф Ғарб ва ориф Шарқнинг Хайём ҳақидаги тасаввурлари ҳам ана шу ҳикоятдаги кишиларнинг фил ҳақидаги хулосаларига ўхшаб кетади. Улардан бири Хайёмни ўтакетган гедонист – ишратпараст, бошқача айтганда, майпараст, эпикурчи, динсиз, шаккок, жуда ҳиммат қилса, моддиётчи файласуф сифатида кўргиси келса, бошқаси зўр бериб уни илоҳиётчи, сўфий, гоҳида эса бир авлиё сифатида кўргиси келади. Кейинги авлодларнинг Хайёмга бўлган муносабати қайсидир маънода Мансур Ҳаллож тақдирига бўлган қарашларни ҳам эслатади. Ҳалложнинг қисмати борасида, мана, 1200 йилдан ортиқ вақт ўтибдики, инсоният аниқ бир тўхтамга келганича йўқ. Ҳаллож аслида қандай шахс бўлган: худолик даъво қилган шаккокми ёки иймон-эътиқодли мусулмонми? Тафаккур хазинаси, маъно ва моҳият оламини бойитган мутафаккирми ёки зарарли ғоялар муаллифими?! Ҳаллож даражасида бўлмаса-да, Хайём шахсияти ҳам турли шубҳа-гумонлар, тахминлар, тасаввурлар, талқинларнинг гоҳида қуюқ, гоҳида сийрак туманлари ичида гоҳ кўриниб, гоҳида бутунлай ғойиб бўлиб кетади.
Ғиёсиддин Абулфатҳ Ҳаким Умар Хайём (м.1047-1123) Салжуқийлар ҳукмронлиги даврида (м.1044-1203) Эроннинг Нишопур шаҳрида дунёга келди, умрининг асосий қисмини ўз она шаҳрида ўтказди ва ниҳоят, шу ерда вафот этди. Унинг мақбараси ҳам Нишопурдадир.
Хайёмнинг туғилган ва вафот этган санаси борасида манбалар ва тадқиқотларда турли рақамлар кўрсатилади. Масалан, Хайём ҳаёти, қарашлари ва илмий-адабий мероси ҳақида тадқиқот олиб борган ва рубоийларини бир мажмуага тўплаган эронлик машҳур ёзувчи Содиқ Ҳидоят унинг вафоти санасини ҳ.қ. 517 йили деб кўрсатса[2], Америкада яшайдиган хайёмшунос олим, Вашингтон университети профессори асли эронлик Меҳдий Аминразавий Хайём милодий 1124-1129 йиллар оралиғида вафот этган[3], дейди.
Хайём Қуръон, араб тили сарфу наҳви, араб ва форс адабиётидан умумий билимларни ўз шаҳрида, Қози Муҳаммад ҳузурида олади, сўнг устозининг тавсиясига биноан риёзиёт (математика), илми нужум (астрономия), фалакиёт назарияларига оид илмларни Хожа Абулҳасан Анборийдан, фалсафани Имом Муваффақ Нишопурийдан ўрганди, Шайх Муҳаммад Мансур ҳузурида эса Ибн Синонинг фалсафий мероси билан танишди. Ва шундан сўнг умрининг сўнгги дамларигача Ибн Сино тафаккур оламининг сайёҳига айланди. Айтишларича, вафотидан бир-икки соат олдин ҳам унинг қўлида Синонинг фалсафа муаммоларига бағишланган машҳур китоби – “Шифо” бўлган экан.
Хайёмнинг Ибн Синога ихлоси ва эҳтироми юксаклигидан бўлса керак, баъзи ривоятчи ва тарихчилар уни Сино ҳузурида таълим олган, деган янглиш хулосалар ҳам чиқаришган. Лекин бу – ҳақиқатдан анча йироқ фикр. Чунки бунинг учун Хайёмнинг ёши юқорида зикр этилган устозларидан ҳам каттароқ бўлиши керак эди. Хайём Синонинг ҳақиқий шогирди, унинг энг садоқатли ва матонатли издоши бўлгани аниқ. Унинг доимо Сино руҳидан мадад олиб тургани, асарлари ва қарашларидан баҳра олгани шогирд деб ҳисобланиш учун етарли, албатта.
…Бир куни Абулбаракот Бағдодий муридларидан бўлган Рай ҳокими – Алоуддавла Хайёмга пири устодининг Сино қарашларини аёвсиз танқид қилгани ҳақида гапирар экан, бу ҳақда унинг нуқтаи назари қандайлигини сўрайди. Хайём: “Абулбаракот Ибн Синонинг ҳатто битта сўзини ҳам тушунмаган кўринади, шундай экан, қандай қилиб уни танқид қила олиши мумкин?” – деб жавоб беради[4]. Хайёмни Сино билан чамбарчас боғлайдиган яна бир далил бор: баъзи тарихчилар, хусусан Сафадий ва Қутбиддин Маҳмуд Шерозийлар ўз асарларида Хайёмнинг Синонинг энг машҳур шогирди бўлган Баҳманёрга шогирд тушганлиги ҳақида маълумот бериб ўтадилар[5]. Маълумотларга қараганда, Хайём бир муддат ўша даврларда катта илмий марказлардан бири бўлган Самарқандда ҳам илм таҳсили билан шуғулланиб, қадимий Турон халқларининг ҳикмат ва маърифат булоғидан баҳра олган. Буни мутафаккирнинг ҳам илмий асарлари, ҳам фалсафий рубоийларидан билса бўлади.
Хайём Мовароуннаҳру Хуросон, Ғарбий Эрон ва Усмонли давлатларининг энг гуллаб-яшнаган даврида яшади. Бу даврда, Сомонийлар даври сингари ҳам диний-тасаввуфий илмлар, ҳам табиий ва аниқ фанлар, ҳам адабиёт ва санъат юксак даражада ривожланди. Айнан ана шу даврда Ҳаким Низомий Ганжавий, Хоқоний Ширвоний, Носириддин Тусий, Абулмажид Саноий, Низомулмулк, Муҳаммад Ғаззолий, Аҳмад Ғаззолий, Маҳмуд Замахшарий, Низомий Арузий Самарқандий, Байҳақий, Фахриддин Розий каби улуғ алломалар ва шоирлар маърифат майдонига келдилар.
Умар Хайёмнинг тахаллуси ҳақида сўз кетганда отаси хаймадўз – чодир тикувчи бўлгани учун ушбу тахаллусни танлаган бўлса керак, дейилади. Аммо Хайёмнинг косиблик қилгани ҳақида манбаларда ҳеч қандай маълумот ёки бирон-бир ишора учрамайди. Қолаверса, қўл ҳунармандчилиги билан шуғулланишга Хайёмнинг вақти ҳам, эҳтиёжи ҳам бўлмаган. Зеро, Хайём бутун болалиги ва ёшлигини асосан илм ўрганиш билан ўтказди. Камолга етиб, олим сифатида донг таратгач, Салжуқийлар саройида ва умуман, бутун Хуросонда катта обрў-эътибор ва шон-шуҳратга эга бўлди. Маълумотларга қараганда, у саройда эътиборга молик мансабларда хизмат қилгани учун “дастур” деган лақабга ҳам сазовор бўлган экан. Хайёмнинг Хожа Кошоний билан қурган суҳбатидан маълум бўлишича, Девони олийдан йилига ўн минг динор миқдорида маош олиб турган экан [6].
Хайём қомусий олим сифатида ўзидан бой илмий-адабий мерос қолдирди. Айниқса, унинг алгебра масалаларига бағишланган “Ал-жабр вал-муқобала” рисоласидан нафақат Шарқ мамлакатларида дарслик сифатида, балки Европада ҳам муҳим қўлланма сифатида фойдаланилган. Араб тилида ёзилган ушбу асар французча таржимаси билан бирга 1851 йили Парижда нашр этилган. Хайёмнинг яна бир машҳур асари – “Фи шарҳи мо мушкил мин содироти китоби Уқлидус” рисоласининг ягона қўлёзма нусхаси Лейден (Голландия) кутубхонасида сақланади. “Фи иҳтиёл ал-маърифати миқдор из-заҳаб вал-фаза фи жисми мураккаб минҳумо” номли физикага оид рисоласининг қўлёзма нусхаси Германиядаги Гёте кутубхонасида, форс тилида ёзилган “Рисола дар вужуд” номли фалсафага оид рисоласи эса Британия музейида сақланмоқда. Шунингдек, Хайёмга нисбат бериладиган яна бир неча асар ҳам бор. Улардан энг муҳимлари табииётга оид рисолалар – “Кавн ва таклиф” ва “Лавозим ул-макна дар фусул ва иллати ихтилофи ҳавои билоду ақолим” номли асарлардир. Булардан ташқари Салжуқий султон Маликшоҳ даврида вазир Низомулмулк бошчилигида яратилган илк зижлардан бири – “Зижи Маликшоҳий”нинг асосий муаллифларидан бири ҳам Хайём ҳисобланади.
Салжуқий султонлар – Алп Арслон ва Маликшоҳ ҳукмронлиги даврида салкам ўттиз йил бош вазир бўлган донишманд Низомулмулк (“Дастур ул-мулук” ёки “Сиёсатнома” асарининг муаллифи) замонида давлат тепасига келган шофеийларнинг ҳанафийлар билан баҳс-мунозаралари, бошқа фирқалар – қарматийлар, ботинийлар (исмоилия таълимотининг илмий-назарий ва мафкуравий мактаби), шиалар ва ниҳоят, файласуфларга қарши ҳаракатлар, фиқҳий, ақидавий ва фалсафий ихтилофлар, мазҳаблар ўртасидаги тўқнашувлар ҳам ушбу даврдаги тараққиёт ва ривожланишнинг жадал суръатларини тўхтата олмади. Хайём ана шундай сиёсий-ижтимоий жиҳатдан ниҳоятда зиддиятли, аммо шу билан бирга илм-фанга эътибор кучайган бир даврда яшади.
Хайём ўз даврида мавжуд турли тоифаларнинг бирортасига бутун борлиғи билан эргашмаган, мустақил фикри ва мавқеига эга бўлган шахс сифатида барчанинг диққат-эътиборини ўзига тортган эди. Бошқа жиҳатдан, у анча эҳтиёткор одам бўлган кўринади. Зеро, ўта нозик ва мураккаб бир даврда узоқ яшаб, қаттиқ тўқнашувлар ёки зиддиятли вазиятларга дучор бўлмаслик ҳамманинг ҳам қўлидан келмасди. Хайём ҳақиқат изловчиларнинг тўрт тоифасидан исмоилийлар (таълимийлар) ва мутакаллимлар (ашъарийлар; илоҳиётчилар, калом илми аҳли)ни ёқтирмас, мутасаввуфларнинг равиши унинг ҳаёт йўли ва тафаккур тарзига тўғри келмас, бутун умрини уларнинг таъсирида ўтказган файласуф машшоийлар (рационалистлар)нинг усули маъқул келса ҳам, уни қониқтирмас эди. Хайём ўзининг “Дар илми куллиёти вужуд” номли фалсафий рисоласида борлиқни билиш ва англаш майдонида курашга тушган кишиларни тўрт тоифага ажратади: мутакаллимлар; файласуфлар ва ҳакимлар; исмоилийлар ва таълимийлар; сўфийлар. Сўнг уларнинг ҳар бирини қисқача тавсифлаб, ожиз ва ноқис жиҳатларни ҳам кўрсатиб ўтади. Аммо уларнинг ичидан тасаввуф аҳлини энг афзал гуруҳ сифатида эътироф этиб ўтишни лозим топади. Бу ҳолат, бироз Муҳаммад Ғаззолий ҳаётини эслатади. Суннийликнинг шофеия мазҳабида улуғ пешволардан бири бўлган Ғаззолий бошида фиқҳ, сўнг калом илмларида забардаст устозлик мақомига эришади, аммо охир-оқибат барчасидан воз кечиб, тасаввуф манзилида осойишталик топади. “Билдимки, – дейди у, – барча йўллар ичида энг тўғри йўл тасаввуф аҳлининг йўли, Худога энг яқин инсонлар эса сўфийлар экан”. Хайём ва Ғаззолий, таъбир жоиз бўлса, икки қарама-қарши қутбдай. Хайём – файласуф-рационалист, мантиқ илми билимдони, риёзиётшунос, табииётшунос ва мунажжим, қолаверса, инсон эрк-ихтиёрини куйлаган шоир. Вазир Низомулмулкка ўхшаган энг яқин дўстлари ва ҳомийлари шофеий мазҳабининг йирик намояндалари бўлишларига қарамасдан, ўзини ҳеч қайси бир мазҳаб доирасида чеклаб қўймаган. Ғаззолий эса унинг бутунлай акси: шофеийлик мазҳаби ва ашъарийлик таълимотидан четга чиқмаган, фалсафага зид бориб, “Таҳофат ул-фалосифа” ва “Мақосид ул-фалосифа” номли раддия асарлар ёзган диний уламо ва пешволардан. Аммо, тасаввуф нуқтасига етганда, бу икки қутб яқинлашгандай бўлади…
Хайём файласуф бўлиши билан бирга улуғ мунажжим ҳам эди. У бу соҳага ёшлигидан қизиқиб келар, устози эса “Хайём юлдузлар илмида Қуръон оятларининг тафсирини кўради”, дерди. Низомий Арузийнинг гувоҳлик беришича, у илми нужум фанида тенгсиз бўлса-да, юлдузларга қараб фол очишга ишонмас эди. Хайём фолбин эмас, юлдузшунос эди. Унинг “Зижи Маликшоҳий” асарининг яратилишида, илк расадхонанинг қурилишида (афсуски, ушбу расадхона номаълум сабабларга кўра ниҳоясига етмади. Орадан икки юз йилча вақт ўтиб, Хайём ва Низомулмулк орзусини Мирзо Улуғбек рўёбга чиқарди) кўрсатган фаолияти бунга яққол далил бўла олади. Шунингдек, Хайёмнинг баъзи бир рубоийларини классик астрономия ва табииёт фанларини яхши билмасдан туриб англаб бўлмайди. Масалан:
Говест дар осмону номаш Парвин,
Як гови дигар нуҳуфта дар зери замин.
Чашми хирадат боз кун аз рўйи яқийн,
Зеру забари ду гов муште хар бин[7].
Мазмуни:
Осмонда бир ҳўкиз бор, унинг номи Парвин,
Яна бир ҳўкиз ернинг остида яширин.
Ақл кўзингни яқийн (қатъий ишонч) билан оч:
Икки ҳўкиз (осмон билан ер) ўртасида бир тўда эшакни кўр.
Хайём ҳақида маълумот берадиган энг қадимий манба Низомий Арузий Самарқандийнинг “Чаҳор мақола”сидир. Хайём билан замондош бўлган Арузий Самарқандий мутафаккирни Марвда кўргани, Султоннинг у билан овга чиққани ҳақида ёзар экан, уни “Ҳужжат ул-ҳақ” унвони билан тилга олади ва нужум илмидаги ўрнини эслатиб ўтади. Аммо Хайёмнинг шоирлиги, унинг еру кўкни титратувчи рубоийлари ҳақида лом-мим демайди. Хайёмдан тахминан бир-икки авлод кейинроқ яшаган илк тазкиранавис – Муҳаммад Авфий Бухорий ҳам ўзининг машҳур “Лубоб ул-албоб” асарида Хайём ҳақида ҳеч қандай маълумот бермайди. Ундан кейинги даврларда Давлатшоҳ Самарқандий томонидан яратилган “Тазкират уш-шуаро” асарида ҳам Хайём шоирлар сафидан жой олмаган. Нега? Хайём шоир бўлмаганми? Унда унинг номи билан машҳур бўлган рубоийлар кимники?
Замахшарий, Низомий Арузий ва Байҳақийлар йигитлик чоғларида Хайёмни кўрганлар, у билан учрашганлар, аммо наҳотки унинг рубоий ёзишини билмаган бўлсалар? Балки Хайём уларга ўз рубоийларидан ўқиб ҳам бергандир, аммо ёш олимлар бу тагдор маъноли рубоийларни англамаган ёки умуман эътибор бермаган бўлишлари ҳам мумкинми? Барибир тайинли бир нима дейиш қийин… Фақат шуниси аниқки, илк маротаба машҳур мутафаккир – Фахриддин Розий Хайёмнинг ҳақиқий рубоийларидан бирини тилга олади ва шундан эътиборан шоир Хайём майдонга кириб келади.
Мақоламиз аввалида келтирилганидек, Умар Хайём шахси ва унинг ижоди борасида фикр-мулоҳазалар қарашлар турлича. Хусусан, диний уламоларимиздан Шайх Муҳаммад Юсуф Муҳаммад Солиҳ ўзларининг “Зикр аҳлидан сўранг” рисолаларида Аллома Абу Наср Мубашшир Тарозийнинг “Кашфул Лисон ар рубоийят Умарул Хайём” асарига таянган ҳолда, Хайём рубоий ёзмаган, балки унга нисбат берилган рубоийлар ботинийлар томонидан ёзилиб, унинг номи билан тарқатилган, деган хулосага келадилар.
Хайём рубоийларининг сонини 100 дан 300 гача ва ҳатто ундан ортиқроқ ҳам деб ҳисоблашади. Бу ҳақда фикрлар турлича. Жумладан, Содиқ Ҳидоят бу борада шундай дейди: “Хайём рубоийларининг Шерозда 865 (ҳ.қ.) йили китобат қилинган қўлёзма нусхаси 525 рақами остида Оксфорддаги Бодлен кутубхонасида сақланади. Ушбу нусхада бор-йўғи 157 та рубоий мавжуд. Ҳолбуки, Хайёмга мансуб деб топилган ва Абу Саид Абулхайр, Афзал Кошоний ва Мавлавий каби бошқа шоирлар ва мутасаввифларнинг рубоийлари билан адаштириладиган рубоийлар бугунги кунда 500 тадан 750 тага етади”[8]. Нима бўлган тақдирда ҳам, бир гуруҳ олимлар тахминан 178 та рубоийни Хайёмнинг ўзиники деб ҳисоблашган.
Шарқ адабиётида рубоий жанрида ижод қилган шоирлар кўп. Кўпгина олимлар томонидан рубоий жанрининг ихтирочиси деб тан олинган форс-тожик мумтоз шеъриятининг гултожи – Абу Абдуллоҳ Жаъфар бин Муҳаммад Рудакий Самарқандийдан (858-941) тортиб, Ибн Сино, Абу Саид Абулхайр, Фаридиддин Аттор, Мавлоно Жалолиддин Румий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Мирзо Бедил, Сойиб Табризий каби кўплаб шоирлар гўзал рубоийлар битганлар. Ҳатто улардан баъзиларининг рубоийларини бир жойга тўпласа, алоҳида девон бўлади.
Хайём рубоий жанрини ҳам шакл, ҳам мазмун жиҳатидан янги такомил босқичига олиб чиқди. Хайём ижодини қиёсий адабиётшунослик ва таржимашунослик нуқтаи назаридан ўрганиб, илк “Хайёмнома”ни яратган таниқли ўзбек олими, устоз Нажмиддин Комилов айтганларидек, “У Абу Наср Форобий, Ибн Синоларнинг, Рудакий ва Фирдавсийларнинг, Абунувос, Абулаъло ал-Мааррийларнинг қарашларини давом эттирди ва фалсафий шеъриятни гуллатди, рубоий жанрини энг баланд чўққига кўтарди”[9].
Дунёда Хайём рубоийларини ўз она тилида ўқимаган бирон-бир юксак маданиятли миллат бўлмаса керак. Бунда барча олимлар бир овоздан Европада Хайёмни машҳур қилган инглиз адиби ва таржимони Эдвард Фицжеральднинг хизматларини алоҳида эътироф қилишади. Жумладан, Фицжеральддан сўнг Хайём рубоийларини катта қизиқиш билан таржима қилган яна бир инглиз олими Артур Арберри бу ҳақда шундай дейди: “Умар Хайёмнинг байналмилал шуҳрати адабиёт тарихида ғоят нодир воқеадир. Чунки Эдвард Фицжеральд унинг асарларини таржима қилмаганда ва бу таржималар китобхонлар орасида шуҳрат қозонмаганда, уни Эронда маълум доира вакиллари, ундан ташқарида эса бир гуруҳ мутахассисларгина таниган бўларди, холос”[10]. Ҳақиқатдан ҳам, Фицжеральд таржималаридан кейин Хайём рубоийлари кетма-кет олмон, француз, рус, итальян, испан, чех, голланд, португал ва бошқа тилларга таржима қилиниб, бутун Европа бўйлаб тарқалди, у ҳақда мақолалар, тадқиқотлар юзага кела бошлади. Аммо, мана, ўша даврдан 154 йил ўтдики, Хайём рубоийларининг шуҳрат юлдузи ҳалигача сўнгани ёки яна бошқа кўплаб тилларга қайта-қайта таржима қилиш жараёни тўхтагани йўқ.
Хайём мероси ўзбек халқи учун ҳам қадрли бўлиб келган. Узоқ ўтмишда унинг рубоийларини аслиятда ўқиб, баҳра олинган. Яқин ўтмишда унинг рубоийларидан бир қисмини илк маротаба машҳур шарқшунос олимимиз Шоислом Шомуҳамедов ўзбек тилига ўгириб, халқимизга тақдим этди. Ш.Шомуҳамедов таржималари аслиятдан фарқли ўлароқ, бармоқ вазнида таржима қилинган бўлса-да, тил ва услубининг соддалиги, шу билан бирга жозибадорлиги ва равонлиги билан эътиборли. Бошқалар ҳам баъзи бир намуналарни арузда ўгиришга ҳаракат қилишди. Айни чоғда, унинг барча рубоийларини аруз вазнида таржима қилиш зарурати бор. Хайём мўъжазгина шеър – рубоийда Инсон деб аталмиш ашрафи махлуқотнинг кайҳонлар ва Каҳкашонларга сиғмайдиган сийрат ва тийнатини бутун жўғрофий кўринишлари билан акс эттиради. Жаҳоннамо кўзгуда дунёни акс эттиргандек, кўзага денгизу дарёни сиғдиргандек…
Хайём тароналарининг ҳар бир мисрасидан риёкорлик, зоҳирпарастлик, сохтакорлик, фисқ-фужур, зўравонлик ва зулм-ситамга чулғанган дунёга нисбатан эътироз нидолари бонг уриб туради. Хайём рубоийларининг ҳар бир навосида Инсон руҳияти ва иродасининг қудрати, салобати ва матонати мавж уради…
Хайём аслида кўпи билан икки юзта рубоийга ҳам етмайдиган “кичкина” шеърияти билан улуғ фалсафа – ҳаёт фалсафасини яратди. Аллома Тарозийнинг Хайём бўш вақтларида кўнгил ёзиш учун шеър машқ қилиб кўрган бўлиши мумкин, лекин асосий иши шоирлик бўлмаган, деган фикрини маъқулласа бўлади. Чунки, ҳақиқатдан ҳам, манбалар шоир Хайём ҳақида сукут сақлайдилар. Лекин файласуф, илоҳиётчи, дин уламоси бўла туриб ҳам рубоий ёзиш мумкин-ку!
Ошиқлар ишқ паймонасидан нўши май айлаб фараҳманд бўлсалар, Хайём фалак жомидан май сипқориб мангу мустағриқдир.
Жаъфар Холмўминов, фалсафа фанлари номзоди
“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 5-сон
___________________
[1] Мавлоно Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий. 3/120-1269.
[2] Хэйём-э Содэқ. Мажмуъэ-йэ осор-э Содэқ Ҳэдоят дар борэ-йэ Хэййом. Мўқаддэмэ ва гэрдовари-йэ Жаҳонгир Ҳэдоят.– Тэҳрон:Нашр-э чэшмэ, 1384. – С.25.
[3] Меҳдий Аминразавий. Саҳбо-йэ хэрад. Шарҳ-э аҳвол ва осор-э Ҳаким Умар-э Хэййом-э Нэшопурий. – Тэҳрон: “Сўхан”, 1385. – С.33.
[4] Мэҳдий Аминразавий. Саҳбо-йэ хэрад. – С.36.
[5] Сафадий. Ал-вофий бил-вофиёт. – Станбул, 1964. – С.142.
[6] Ҳоқоний ёзишмалари. – С.7; 333. Қаранг: Алиризо Заковатий Қорагўзлу. Хайём қарашларига оид мулоҳазалар. // “Сино”, 2011, баҳор-ёз. №41-42. – Б.85.
[7] Умар Хайём Нишопурий. Рубоиёт. Муҳаммадали Фурўғий ва Қосим Ғаний муқаддимаси ва изоҳлари билан. – Теҳрон: “Кэтоб-э фўрузон”, 1362 (1983). – С. 107.
[8] Хайём-э Содэқ. – С. 32.
[9] Нажмиддин Комилов. Тафаккур карвонлари. – Т.: “Маънавият”, 1999. – Б. 184.
[10] Omar Khajjam: A Nev Wersion Based upon Recent Dikoweries By Artur J. Arberry. London, 1956.John Murray albemarie Street.7.