ДОН КИХОТ^[1] 

Иштирок этувчилар

(I ҚИСМДА)

Дон Кихот (асар қаҳрамони Алонсо Киханонинг ўзи ўзига ўйлаб топган ном)^[2] – мункиллаб қолган кекса аслзода, бутун асар мобайнида ўзини энг сўнгги жаҳонгашта рицарь, деб ҳисоблаб, шу фикрни исботлаш мақсадида саёҳатларга чиқадиган савдойи одам.

Санчо Панса (“панза” – қорин деган маънони билдиради) – Дон Кихотнинг қурол-аслаҳаларини кўтариб юрувчи яроқбардори, жиловдори. Хўжайинига садоқат ила хизмат қилувчи, лекин гапда, фикрлашда у билан келишавермайдиган соддадил, ақлли деҳқон йигит.

Тобосслик Дульсинея (Дон Кихот томонидан Альдоне Лоренсога берилган исм) – қишлоқда яшовчи барваста қиз, уни Дон Кихот ўзича олийнасаб оилаларда тарбия топган қизлардай барча фазилатларга эга деб тасаввур қилади.

Хуана Панса (асарнинг илк қисмида у Тереса деб номланган) – Санчонинг хотини.

Перо Перис – роҳиб, Дон Кихотнинг “кўзини очиб қўйиш” ҳаракатида юрадиган руҳоний ҳамқишлоғи.

Маэсе Николас – қишлоқ сартароши.

Хинес де Пасамонте – кемада эшкак эшувчи асир, уни Дон Кихот қутқариб, озод қилади. Асарнинг иккинчи қисмида қўғирчоқбоз сифатида дарбадар кезиб юради.

Фернандо – ёш аслзода йигит, қиз ва аёлларни йўлдан уриб, бузуқ ишлар қилиб юради.

Карденьо – ёш ва бадавлат йигит, Лусиндонинг ошиғи.

Лусиндо – Карденьонинг севгилиси. Ота-онаси уни Фернандо билан унаштириб қўйишган.

Доротея (Дон Кихот тасаввуридаги Микомикон ўлкасининг маликаси) – Фернандо йўлдан урган қизлардан бири.

Ансельмо, Лотарио ва Камилла – Карденьонинг “Қизиқувчан тентак қиссаси” ҳикоясидаги иштирокчилар.

Капитан Руй Перис – Жазоирдаги асирликдан қочган испан аскари.

Зораида – мавританиялик қиз, Руйга бўлган муҳаббати йўлида ватанини тарк этади.

Хуан Перис де Вьедма – капитаннинг акаси, судья.

Клара – Хуаннинг қизи.

Луис – ёш, бадавлат йигит. Кларани севади.

Россинант – Дон Кихотнинг оти, парти кетиб, шарти қолган қирчанғи.

Саид Аҳмад бен-Инҳолий – араб муаррихининг тўқима образи. Сервантес ўз романидаги маълумотларни унинг асарларидан олган қилиб кўрсатади.

 

(II ҚИСМДА)

Самсон Карраско – Саламан университетининг бакалаври, йигирма тўрт ёшлардаги ҳазилкаш йигит.

Дон Дьего де Миранда – бой, одобли ва хушмуомала одам.

Дон Лоренсо – Дон Дьегонинг ўғли, шоир бўлиш орзусида юрган талаба.

Камачо – бадавлат деҳқон.

Китерия – Камачонинг қаллиғи.

Басильо – камбағал деҳқон йигит, Китерияни севади.

Герцог ва герцогиня – ўзларига қарашли қишлоқларда Дон Кихотни кутиб олиб, меҳмон қилган аслзодалар. Ёвуз, бешафқат кимсалар. Эр-хотин икковлон Дон Кихотни қишлоқ одамлари ўртасида кулгига қўяди, томоша уюштириб, масхара қилади.

Доня Родригес де Грихальба – герцогнинг ходимаси.

Дуэнья Горевана – герцог ҳовлисида хизмат қилувчи қиз, у Дон Кихотни халқ ўртасида мазах қилиш саҳнасида фаол иштирок қилади.

Альтисидора – гўё Дон Кихотни севиб қолгандай бўлиб кўринадиган қиз.

Доктор Педро – Учёртанарогеро деган манзилда туғилган одам. Санчо Баратария оролига губернатор (ҳоким) этиб тайинланган кунларда бу одам Санчонинг табиби бўлиб хизмат қилади.

Рикоте – германиялик зиёратчи кийимини кийиб юрган дарбадар кимса.

Роке Гинарт – каталониялик қароқчи.

Дон Антоньо Морено – барселониялик бадавлат одам.

Ана Фелис – Рикотенинг қизи.

 

РОМАН СЮЖЕТИ

I ҚИСМ

Ўн олтинчи аср. Испаниянинг йироқ Ла-Манч музофатидаги кичик бир қишлоқда Алансо Кихано исмли зодагон яшайди. У қадим рицарлар ҳаётидан ҳикоя қилувчи романларни севиб мутолаа қилади, айниқса турли мамлакатларни кезиб юрадиган қаҳрамонлар – полвон, баҳайбат, улкан одамлар, аждарҳолар билан жанг қилиб, тутқунликдаги асира хонимларни озод қиладиган рицарлар ҳақидаги романлар – унинг жону дили. Бунақа китобларни ўқийвериб-ўқийвериб, Алансо Кихано ахийри бир фикрга келади: қадимда мавжуд бўлган, бугунги кунларга келиб йўқолиб кетган олижаноб, фидойи рицарлар мактабининг анъаналарини тиклаш керак, дунёда ҳалиям мазлумлар ва золимлар, камбағаллар ва уларнинг қонини ичиб мол-давлат орттираётган бойлар, тутқунликда азоб чекаётган асиралар, мададга муҳтож қўли калта кимсалар бор экан, демак уларга ёрдам қўлини чўзадиган, бева-бечораларни фаровон ҳаёт сари етаклайдиган, қулларни қутқариб, асира қизларни озод қиладиган жўмард ва олижаноб рицарлар ҳам бўлиши лозим. Улар йўқолиб кетган бўлса, қайтадан ана шу анъаналарни тикламоқ даркор, ҳаддан ошиб кетган муштумзўрларни тавбасига таянтириб қўймоқ керак ва ҳоказо ва ҳоказо. Ана шундай вос-вос хаёлларга қаттиқ берилиб, савдойи аҳволга тушиб қолган кекса Алонсо мункиллаб қолган бир пайтда ўзини қадимги рицарларнинг вориси, давомчиси деб ўйлайди, уларнинг олижаноб ишларини давом эттириш учун туғилган рицарь деб билади. Шу мақсадда у эски замонлардан қолган рицарлик кийимларини топиб кийиб олади, занглаган қилич топиб тақинади, чириб битаёзган найзани қўлга кўтаради, бошини сийқаси чиққан дубулғага тиқади ва ўзича Росинант деган жарангдор ном берган қирчанғи отига миниб, худди китобларда битилган рицарларга ўхшаб, саргузашт иштиёқида йўлга чиқади. Рицарлар қозонган ғалабаларини бирон-бир дилбар қиз ёки аслзода хоним шарафига бағишлашлари кераклигини эсга олган кекса Алонсо Тобосс қишлоғида яшовчи бир қизни ўзича дилбар ёр, севиклиси деб хаёл қилади ва қозонажак ғалабаларини шу қизга – Дульсинея шарафига бағишламоқчи бўлади. Ҳолбуки, бундай қизнинг Тобосс қишлоғида бор ёки йўқлиги ҳам номаълум, у қизнинг қанақа кўринишда эканлиги ҳам мубҳам. Яъни, ўзининг Дульсинеясини кўзи билан кўрмаган, қўли билан тутмаган. Аммо шундай ақлли, олижаноб, моҳитобондай покиза қизнинг (ёки аёлнинг) мавжудлигига Алонсо шубҳа қилмайди. Энди фақат биргина иш қолган – Дон Кихот исмли рицарь олий мақсадлар йўлида саргузашт излаб сафарга отланар экан, ҳаммаси қоидадагидай бўлиши учун кимдир Дон Кихотни рицарликка қабул қилиши, бу маросимни дабдаба билан ўтказиши лозим, шундагина бари рисоладагидай (яъни, қонуний) бўлади! Ахир Дон Кихот деган рицарь бор бўлса-ю, ҳеч ким уни рицарь эканлигини эълон қилмаса, танимаса, эътироф этмаса, бу қанақаси бўлди?!

Эзгу ниятлари қайнаб-тошиб бораётган Дон Кихот йўлда бир ҳовлига дуч келади, хаёлида уни ҳашаматли қаср деб тасаввур қилади-да, бу ердаги қовоқхона хўжайинини қаср соҳиби ўрнида кўриб, ундан ўзини рицарликка қабул қилиш маросимини ўтказиб беришни ўтиниб сўрайди. Олдида ақлдан озган бир чолнинг ялиниб-ёлвориб турганини кўрган қовоқхона хўжайини томошаталаб оломон олдида, зўр кулгу-қаҳқаҳалар остида Дон Кихотнинг рицарликка ўтиши маросимини ўтказади. (Қадимги Европада бирор одамни рицарликка қабул қилиш, рицарь деб эълон қилиш маросимлари жуда катта тўй-тантана, куй-қўшиқлар, зиёфатлар билан ўтказилган.) Шундан сўнг ўзининг чиндан ҳам рицарликка қабул қилинганидан чексиз миннатдор бўлган Дон Кихот қишлоғига қайтиб келади-да, ўзига Санчо Панса исмли деҳқон йигитни яроқбардор қилиб белгилайди. (Яроқбардор – рицарнинг ёнида бўлиб, унга ёрдам бериб юрадиган йигит. Яроқбардорлар кўпинча ёш ўспиринлардан тайинланиб, рицарь ёнида юриб, улардан таълим олган, жанг қилиш илмини ўрганганлар, қаҳрамонликларини қайд этиб, дафтарга ёзиб юрганлар.) Дон Кихот Санчони рицарь билан сафарга чиққан яроқбардорлар ҳамиша саёҳат охирида бойиб, бадавлат бўлиб кетишига ишонтиради, ҳатто қозонажак ғалабаларида унинг ҳам ҳиссаси бўлишини айтиб, забт этажак ўлкалар ёки оролларнинг бирига Санчони ҳоким (губернатор) қилиб тайинлашга ҳам ваъда беради.

Уларнинг зиммаларига тушадиган саргузаштлар “куракда турмайдиган” даражада ғайритабиий бўлишига шубҳа йўқ, хотимаси эса “маймунлар йиғлайдиган” бўлиб якунланиши ҳам беш қўлдай аён. Аммо адибнинг усталиги шундаки, у Дон Кихотнинг думбул тасаввури ила ҳар қандай беўхшов хатти-ҳаракатни ҳам “олижаноблик романлари”дагидай кўтаринки эзгуликлар саҳнасига олиб чиқа олади. Бундай, кулги аралаш тасвирланган саҳна-эпизодлар асарда жуда кўп, уларни санаб саноғига етиш мушкул. Уларнинг энг ажойиб-ғаройиблари эса дунё ўқувчилари орасида мақолу маталларга айланиб, капалакдай ёйилиб кетган. Биргина “шамол тегирмони ила курашув” воқеасини олайлик. Бу – “куракда турмайдиган” воқеалар ичида энг машҳури. Дон Кихот шамол тегирмонини “қўлларини ёйиб, курашга шайланиб турган паҳлавон” деб тасаввур қилади, от йўрттириб унга ҳужум қилади ва … отдан йиқилади. Бошқа бир воқеада олдинда кетаётган қўйлар сурувини душманлар тўдаси деб тасаввур қилади, сурувга ҳужум қилиб, найза ўқталади ва чўпону чўлиқларнинг ўртасига тушиб, таъзирини ейди. Яна бир гал тунда мовут ишлаб чиқарадиган корхона биносидан чиқаётган ғалати овозларни эшитиб, тонг отишини пойлаб чиққанларини айтинг. Ёки карвонсаройда от-эшакларга ортмоқлаб келтирилган мешларга ҳужум уюштиришади, мешдан сирқиб оқаётган қизил шаробни қон деб ўйлашади ва ҳоказо. Лекин ҳар сафар ҳам Дон Кихот ўзи йўл қўйган хатолари учун муносиб жавоб топиб беради: шамол тегирмони ҳам, мешлар ҳам – булар бари душманларнинг афсун ўқиб, йўлга чиқариб қуриб қўйган ҳийлаларидир!

Сафар мобайнида улар не-не воқеаларга, не-не кўргуликларга дуч келмайди, дейсиз. Севишган ошиқ-маъшуқлар висолга етишмай, тўсиқларга дуч келганларида Дон Кихот ёрдами туфайлигина черковда никоҳдан ўтадилар. Душман қўлига тушиб, Жазоир қумликларига ошиб кетган испан жангчиси ҳабашлар қўлидан қочиб, бир қоратанли қизнинг белидан тутиб келганида яна ўша олижаноб рицарь – Дон Кихотнинг беғараз кўмаги ила ёруғликка етишади… Воқеаларга тушуниб етган одамлар, Дон Кихотнинг ҳардамхаёллигига ачинган ёру дўстлар энди унинг ҳаёти учун қайғура бошлайди. Қишлоқ сартароши черков роҳиби билан тил бириктириб, Дон Кихотни қайтариб келиш тадоригини кўради. Улар аравага қафас ўрнатиб, Дон Кихотни алдаб-сулдаб, маликаи дилором қиз Дульсинеянинг шашқатор ёшлар тўкиб кутаётганини айтиб, шавкатли рицарни қишлоққа қайтариб олиб келишади. Дон Кихот ҳалиям тузукроқ қаҳрамонликлар кўрсата олмагани учун маҳзун кайфиятда бўлса ҳам, хизматкорлар, қариндош-уруғлар, ёру дўстлар дарбадар хўжайиннинг сафардан эсон-омон қайтганига жуда катта шодёнада…

 

II ҚИСМ

Дармони қуриб тўшак тортиб ётиб қолган Дон Кихот қаттиқ қайғуда. Хўмрайиб олган, ҳеч ким билан очилиб гаплашмайди. Пайтини топиб, яна яроқбардори Санчо билан икковлон сафарга отланадилар. Бу гал уларнинг мақсади – Тобоссга бориб, Дульсинеяни учратиш! Санчонинг мулоҳазасига кўра, хўжайиннинг ақли шу даражада шикаст еганки, Дульсинея ҳақида ким нима деса – барига паққос ишонаверади. Санчо қишлоқ йўлларида кўзга кўринган биринчи қизниёқ Дульсинея шу деб таништиради. Дон Кихот унинг ёлғон гапираётганини билса ҳам, афсунгарлар дуо ўқиб, қизни шу кўринишга, шу вазнга келтириб қўйган, деб ўйлайди. Кейинчалик бориб Санчо бу ёлғони учун яхшигина таъзирини ейди.

Бошларидан жуда кўплаб аломат воқеаларни кечирган рицарь билан унинг яроқбардори эр-хотин герцоглар яшайдиган қўрғонга келишади. Дон Кихот кўрсатган қаҳрамонликлар бу ердагиларнинг ҳам қулоғига етган. Энди эр-хотин меҳмонларни калакайи масхара қилиш учун томоша уюштирадилар. Томоша шундан иборат бўлмоғи керакки, улар Дон Кихотнинг барча айтган ҳикояларига ўзларини ишонган қилиб кўрсатмоқлари лозим, рицарнинг қўлтиғига сув пуркаб, қишлоқ оммаси олдида унинг шармандасини чиқармоқчи. Ҳаммага ана шундай буйруқ берилган, одамлар ўзларини Дон Кихотнинг Ланцелот ёки Роланд сингари жасур рицарь эканликларига ишонган қилиб кўрсатадилар. Дон Кихотдан асирликда азоб чекаётган қизларни қутқаришни илтимос қилишади. Бу илтимос герцог учун содда-баёв одам устидан кулиш бўлса, Дон Кихот учун эса хавфли (ўлим ҳиди қелиб турган) синов эди. Томошага герцогнинг хизматкорлари, қишлоқдаги бошқа одамлар ҳам жалб этилади. Мақсад: Дон Кихотнинг хурмача қилиқларига ҳаммани ишонгандай қилиб кўрсатиб, унинг устидан боплаб кулиш. Ушбу дабдабали томошанинг авж нуқтаси – гўзал нимфа (илоҳа)лар ва даҳшатли афсунгарлар иштирокида бўлиб ўтадиган саҳналар. Шу ерда Дон Кихотга, агар қамчи билан Санчо Пансанинг кетига 3300 маротаба зарба берилса, Дульсинеяни сеҳр-жодудан қутқариш мумкинлигини, бунинг учун эса яроқбардорни шунга кўндириш лозимлиги айтилади. Дон Кихот бундай жазога шу заҳотиёқ киришишга тайёр. Лекин даҳшатга тушиб қолган Санчо ўзининг жазоланиш муддатини сал кейинроққа қолдиришни ялиниб сўрайди.

Герцог Дон Кихотнинг ўз яроқбардорини бир оролга ҳоким қилиб тайинлаш борасидаги илтимосини амалга оширади ва Санчони Баратария “ороли”га (бу герцогга қарашли кичик бир қишлоқ эди) губернатор қилиб тайинлайди. Энди қишлоқ аҳолиси янги хўжайинга бўйсунишга мажбур. Яъни, уларга шундай буйруқ берилган (Дон Кихотга қўшиб, Санчо Панса устидан ҳам кулиш учун). Лекин, Санчо Панса қанчалик содда ва саводсиз бир оми бўлиб кўринмасин, у ўзига юклатилган вазифаларга ақл-фаросат ила ёндашади ва бошқарув қанақа бўлишини бошқаларга чин маънода кўрсатиб қўяди. Ҳеч қандай қонун бузилишларисиз ҳокимятни 12 кун мобайнида шараф билан бошқарган Санчо Панса губернаторликка қандай келган бўлса, яна ўшандай – қашшоқ-камбағал ҳолида истеъфога чиқиб кетади.

Шу тариқа, кўплаб ғалати саргузаштларни бошдан кечирган ясама рицарь ва унинг яроқбардори ўзларининг ҳамқишлоғи Самсон Караско билан учрашиб қоладилар. Караско Дон Кихотни яккама-якка жангга так­лиф қилади ва шундай шарт қўяди – ким жангда енгилса, ғолибнинг буйруғига бўйсуниши шарт! Самсон бу жангда енгиб чиқади ва Дон Кихот олдига шундай вазифа қўяди: уйга қайтиш ва бир йил мобайнида қўлга қурол олмаслик, рицарлик либосларини киймаслик. Дон Кихот бундай шартдан каловланиб қолади, аммо энди у ғолиб берган буйруққа бўйсунишга мажбур, акс ҳолда – рицарлик шаънига доғ тушади-да! Ваъдани бажармаслик рицарь учун ўлимдан ҳам баттар-ку, ахир. Шунга кўра, Дон Кихот энди қишлоққа қайтиб келади ва ҳатто чўпонлик қилиб қўй боқишга ҳам рози бўлади. Энди у чўпонлик бахти-фароғати ила яшамоқчи, қишлоқ ҳаёти кўпиртириб тасвирланадиган пастораль шеъриятга берилмоқчи, негаки унга бундан буён рицарлик фаолияти ман қилинган. Аммо Дон Кихотнинг мана шу пок орзуси ҳам амалга ошмайди – у қишлоғига қайтаётиб касалланиб қолади ва уйида тўшак тортиб ётиб олади. Тўшакда ётган Дон Кихотнинг ақли жойига келиб, шу пайтга қилиб юрган хурмача қилиқлари билан одамларга кулги бўлиб қолганини англаб етади. Санчо ўз хўжайинидан аҳвол сўрагани келиб, унга тезроқ соғайиб, оёққа туриб кетишни тилайди, икковлон яна сафарга чиқишларига, аслзода Дульсинея хонимни бирга излаш учун отланишларига умид билдиради. Шунда анча ўзига келиб қолган Дон Кихот (яъни ақли қайтган синъор Алонсо Кихано) Санчо Пансани койиб, уни хаёлпараст бўлмасликка чақиради ва васиятнома тузиб, мол-мулкини қариндош-уруғ, ёр-биродарларига бўлиб беради-да, дунёдан кўз юмади.

 

ШАРҲ

“Дон Кихот” романи ўша давргача ёзиб келинган рицарлик романларига пародия сифатида битилган. Бир қарашда бу асар ўша давр учунгина қизинарли бўлган, бугунга келиб эса аҳамиятини йўқотган, ўз вазифасини аллақачон ўтаб бўлган китобга ўхшаса-да, бироқ ёзилганига мана 420 йил, чоп этила бошлаганига 410 йил тўлганига қарамай, ҳамон дунё китобхуморларининг шоён диққатини ўзига тортиб келади. Айтиб ўтиш лозимки, асар ёзилган пайтда ҳам, ундан аввалги 5-6 аср мобайнида ҳам Европа халқлари адабиётида рицарлар ҳаётига бағишланган романларга, поэма (достон)ларга қизиқиш ўта кучли бўлган. Рицарлар кўрсатган қаҳрамонликлар ҳақидаги асарларни одамлар талашиб-тортишиб ўқир, халқ орасида рицарлар ҳаётига, жанговар қаҳрамонликларга, жасоратга тўла ҳаётга интилиш, эҳтиёж кучайган эди. Тадқиқотчилар орасида Сервантеснинг “Дон Кихот” романи ана шундай асарларга тақлидан, масхараомуз услубда яратилган, бу билан муаллиф ўрта асрлар адабиётидаги анъаналарга зарба берди, деб ҳисобловчилар ҳам топилади. Бироқ асарга шу нуқтаи назардангина баҳо берадиган бўлсак, бу юзакилик, муаллиф ғояларини бузиб талқин қилиш бўларди. Гарчи романда рицарлик оқибатлари, зўраки мардликлар қанчалик кулги остига олинмасин, муаллифнинг ўзи ана шундай ғоялар таъсирида камол топганлиги кўриниб туради. Дон Кихотнинг савдойи хатти-ҳаракатлари, ҳардамхаёллигининг ҳам кулги, ҳам меҳр билан, тасвирланиши шундан. Ахир у ҳар қанча мазахомуз ҳолатларга тушиб қолмасин, ҳар қанча баландпарвоз гаплар билан кулгимизни қистатмасин, буларнинг барини чин юракдан, беғубор-беғараз истаклардан келиб чиқиб, амалга оширади. Гарчи куракда турмайдиган ишларни орзу қилгани, шунга интилгани билан, бутун ҳаётини, кучини, саъй-ҳаракатини эзгуликка, одамларга яхшилик қилишга, мазлумлар ҳасратига дардкаш бўлишга қаратади. Шунинг учун ҳам биз бу китобни севиб мутолаа қиламиз, асар қаҳрамонларининг ғолиб бўлишини истаймиз.

Дон Кихот роман мобайнида кўз олдимизда ўсиб, юксалиб боради. Охир-оқибатда ғурурли, самимий, ростгўй, одил, олижаноб, дунёи-оламга яхшилик истайдиган жўмард инсон сифатида гавдаланади (бу айниқса асарнинг сўнгги бобида рўй-рост сезилади). Герцог қасрида уюштирилган зиёфат, Дон Кихотнинг омма ўртасида мазах қилиниши саҳналарида софдил инсонлар, борингки бутун инсоният мана шу ақлдан озган кекса рицарь томонида туради. Герцог билағонлик қилиб, Дон Кихот устидан кулиш учун томоша уюштирганда, Санчони бир “орол”га ҳоким қилиб тайинлаганда ҳам биз кулги бўлаётганлар томонида турамиз, герцогнинг аҳмоқона ишларидан нафратланамиз – Сервантес қаламининг кучи, қудрати, сеҳри мана шунда. Ана шу сеҳр, адибнинг қойилмақом маҳорати туфайли “Дон Кихот” романи мангуликка дахлдор асарлар қаторидан жой олди. Алалхусус, жаҳон адабиётидаги ўнлаб жасур, довюрак, жўмард ва покдил қаҳрамонлар – Геракл, Персей, Алпомиш, Одиссей, Роланд, Гўрўғли, Рустами достон, Довуд Сосуний, Ҳотам Тоий, Бҳоратлар, қирол Артур, шаҳзода Гэндзи, Шерлок Холмс, Жумонг, Кунтуғмишу Робин Гуд образларида ҳам худди ана шу хислатлар порлаб-балқиб тургани учун ёдимизда ҳамиша тириклигини ҳис қиламиз.

 

МУАЛЛИФ ҲАҚИДА

Буюк испан адиби Сервантеснинг ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ асосий воқеалар бугунги кунда ўқувчиларга анча-мунча таниш. У 1547 йилда Алькала-де-Энарес деган манзилда омади чопмаган доришунос оиласида дунёга келади. Ота касби шаҳардан шаҳарга, қишлоқдан қишлоққа кўчиб юришни тақазо қилгани сабабли, Сервантес болалигидан мунтазам равишда мактабга қатнаёлмайди, бинобарин, унинг билим олиши ҳам анчагина пала-партиш кечади. Бу йиллари Испания тараққиёти мислсиз гуруллаб ривожланаётган эди. Испанларнинг қадимий душмани ҳисобланмиш маврлар мамлакатдан эндигина суриб чиқарилганига қарамай, уларнинг Ўртаер денгизидаги ҳукмронлиги давом этарди. Испания бу пайтда Габсбурглар империясининг таркибида бўлиб, Авс­трия, Нидерландия, Неаполь, Сицилия, Сардиния, Бургундия, шунингдек, Германиянинг ҳам бир қисми шу мамлакат таркибига кирарди. Қолаверса, Испания океаннинг нариги томонидаги улкан империя – янги кашф этилган ва ўзлаштирилаётган қитъанинг ҳам сиёсий маркази ҳисобланар, хуллас, Испаниянинг олтин даври бошланмоқда эди.

Йигирма ёшларида Сервантес Рим Папасининг Испаниядаги ноиби –кардинал Аквавивага хизмат қилувчи жангчилар бўлинмасига ёлланади. Аквавиванинг хизмат муддати тугаб, Римга чақирилганида, Сервантес ҳам карвон сафида Италияга йўл олади. Бу пайтда Сервантес ҳали ёзувчи сифатида ном қозонмаган бўлса ҳам, аммо ўша пайтлардаги давлат арбобларидан Дон Карлос, қиролича Изабеллаларнинг вафотига бағишлаб ёзган шеърлари туфайли кўзга анча кўриниб қолган умидли қаламкаш саналган. 1570 йилда у Испания армиясига кўнгиллилар сафида хизматга киради, денгиз урушларида қатнашди. Сервантес мана шу жангларда мардларча иштирок этади, уч маротаба ярадор ҳам бўлади.

1573-1574 йилларда у Тунисдаги испан гарнизонига мадад учун жўнатилган қўшин сафида Африка қитъасига ҳам ўтади (ушбу сафар тафсилотлари “Дон Кихот” романида ёритилган). 1575 йили Испанияга қайтиб келаётганда, чўнтагида Дон Хуан томонидан тақдим этилган зобитлик унвонига мушарраф қилиш ҳақидаги ёрлиқ (аниқроғи, тавсия­нома) ҳам бор эди. Тақдирнинг ўйинини қарангки, денгизда уларнинг кемасига қароқчи берберлар ҳужум қилиб, кемани эгаллайди. Сервантес асирга олинади, Жазоирга жўнатилади ва унинг боши учун хун (товон) пули белгиланади. Худди шу вазиятда Сервантеснинг чўнтагидаги тавсиянома панд бериб қолади, бўлажак адибни катта арбоб деб ўйлаган берберлар унинг боши учун жуда катта товон пули талаб қиладилар. Сервантес бир неча маротаба асирликдан қочишга уриниб кўради. Аммо барча ҳаракатлари муваффаққиятсиз чиқаверади. Шу тариқа у беш йил тутқунликда қолиб кетади. 1580 йилдагина беш юз дукат эвазига озодликка чиқади.

Бир муддат Португалияда яшаб, сўнг уйига қайтган Сервантес 1582 йилларда яна ўзини ёзувчилик соҳасида синаб кўра бошлайди. Ватанпарварлик мавзусидаги “Нумансия” трагедияси, маиший мавзуларда интермедия (кичик пьеса)лари шу давр маҳсулларидир. “Нумансия” трагедияси шоир Рафаэль Альбертининг қайта ишловида 1938 йил қамал қилинган Мадрид шаҳрида ҳам саҳнага қўйилган. Унинг интермедияларини 1885 йилда А.Н.Островский рус тилига ўгирган. Сервантеснинг ўша йиллардаги ижодининг маҳсули бўлган “Галатея” романи ўқувчилар томонидан илиқ кутиб олинади. Бу роман 1783 йилда француз тилига таржима қилиниб нашр этилгач, Европа мамлакатларида кўплаб китобхонларнинг севимли китобига айланиб қолади.

1584 йилда адиб ўзидан 18 ёш кичик Каталина де Саласар-и-Паласьос билан турмуш қуради. Давлат лавозимларидан умидвор бўлиб юрган Сервантес ниҳоят 1587 йили Англия мамлакатига босиб бориш илинжидаги қўшинга жадал тайёргарликлар кўриш бўйича комиссар қилиб тайинланади. Бу жуда серташвиш-сермашаққат иш эди, шафқатсизлик талаб қиларди. Ҳарбий қонун-қоидаларга қатъий амал қиламан, деб иш кўрган комиссар Сервантес ибодатхона озиқ-овқат заҳираларини ўз хисобига қўшиб олгач, диний ходимларнинг қарғишига учрайди. 1590 йилда у Америкадаги Испанияга қарашли ерларда маъмурий раҳбарлик лавозимига эришишга ҳаракат қилади-ю, аммо бу нияти амалга ошмай қолади. Афтидан, ёзувчининг ҳаддан ортиқ ҳақиқатпарастлиги бунга тўғоноқ бўлган. Бунинг устига, Сервантес бошқа бировларнинг айби билан ишда йўл қўйилган камомадлар сабаб бўлиб, уч маротаба қамоқда ҳам ўтириб чиқади (1592, 1597 ва 1602 йиллар). Ҳаётининг охирги йиллари ҳақида сақланиб қолган маълумотлар жуда кам. Афтидан у умрининг сўнгги йилларида бадиий ижодга (балки “Дон Кихот” романини ёзишга) бутунлай берилиб кетган бўлса керакки, Сервантес биографлари ҳам адиб умрининг ниҳояси борасида кўп нарса ёзиб қолдиришмаган.

1605 йили муаллифга бир олам шуҳрат келтирган, унинг номини мангуликка дохил қилган асари – “Дон Кихот” романининг биринчи қисми нашр этилади. Қизиғи шундаки, бу романни аввалига кўпчилик ёзувчилар (жумладан, буюк драматург Лопе де Вега ҳам) “ижобий баҳога арзимайди”, “ҳеч ким ўқимайдиган асар” деб назарга илишмаган эди. Бироқ роман чоп этилиши биланоқ тилга тушди. Уни излаб юрганлар кўпайди. Нафақат адабий давраларда, балки маиший ҳаётда хаёлпараст ва тажанг, ҳардамхаёл ва покиза қалбли Дон Кихот, унинг ўзига ўхшаш яроқбардори Санчо Панса ҳақида одамлар қизғин баҳс юритадиган бўлиб қолдилар, кишилар ўртасида “донкихотчилик” деган тушунча пайдо бўлди. Китоб қўшни мамлакатларга ҳам тез тарқалди, муаллиф тириклигидаёқ бошқа тилларга ўгирила бошланди-ю, аммо муаллифнинг ўзи ҳеч бойимади, камбағаллигича қолаверди. Агар шу орада бир воқеа юз бермаганида эди, Сервантеснинг қўли калталиги сабабидан китобнинг иккинчи қисми ёзилмай қолиб кетиши ҳеч гап эмасди. Воқеа эса шундан иборат бўлди: асар чоп этилиб, китобхонлар орасида тобора кенг ёйила бошланган бир пайтда Алонсо Фернандес де Авельянеда исмли (бу, афтидан, тахаллус бўлса керак) аллақандай бир шахс 1614 йилда муаллифдан рухсат сўраб-нетиб ўтирмай, романнинг давомини ёзади-да, китоб қилиб чоп эттира бошлайди. Ана шундан кейин пайтавасига қурт тушган Сервантес ўзи яратган асарнинг, қаҳрамонларининг тақдиридан ташвишланиб, шоша-пиша “Дон Кихот”нинг иккинчи қисмини ёзишга киришади ва асар давомини бир йилдаёқ ёзиб битириб, китоб ҳолида чоп эттиради. (Асарнинг якуний бобида муаллиф ўзининг қаламдош рақиби шаънига анча-мунча аччиқ-тиззиқ гапларини ҳам ёғдиради).

Ҳаётининг сўнгги йилларида Сервантес “Ибратли новеллалар” номли туркум ҳикоялар яратди. Ўлим тўшагида ётиб ёзган асари – “Персилас ва Сигизмунда” номли романи фантастик воқеалар тарихидан иборат. Адиб 1616 йили Мадридда вафот этади, бироқ қабри қаердалиги ҳануз номаълумлигича қолмоқда.

Музаффар Аҳмад тайёрлади

 ДАРВОҚЕ…

Мазкур роман ўзбек тилида 1969, 1990, 2008 йилларда нашр қилинган. Таржима Сотиболди Йўлдошев қаламига мансуб бўлиб, “Дон Кихот саргузаштлари” номи остида чоп этилган. Унга Россиянинг “ДетГИз” нашриётида 1962 йилда чоп қилинган нашр матни асос қилиб олинган. Матнни атоқли рус адабиётшуноси Б.М.Энгельгардт болалар учун мослаб, қайта ишлаган. Унинг кўламли мақоласи ва изоҳлари ўзбек тилидаги нашрда ҳам ҳавола қилинган.

ЁН ДАФТАРЧАНГИЗГА…

— Ҳақиқатга суяниб яша – энг яхши насиҳатим шу.

— Тарих – бизнинг жасоратларимиз сақланадиган хазина, у ўтмишимизнинг гувоҳи, бугунги кунимиз учун ибрат ва намуна, келажак учун эса огоҳномадир.

— Ҳар қандай қўшиқ каби, ҳар қандай комедиянинг ҳам ўз даври, ўз вақти бор.

— Ўйламай гапириш мўлжалга олмай отиш деганидир.

— Қайғу изтироб чекаётган одамнинг ти­ли­ни боғлаб ташлаши ҳам, ечиб юбориши ҳам мумкин.

— Отанинг қилган хизмати учун ўғилга раҳмат айтилмайди.

Мигель де Сервантес

“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 3-сон

___________________________________

^[1] Романнинг тўлиқ номи ‘‘Ламанчлик уддабурон идальго Дон Кихот’’ деб аталади (идальго – кичик ер эгаси).

^[2] Дон Кихотнинг исм-фамилияси асарда бир неча хилда ёзилган. Сервантес романнинг I китоби, I бобида шундай ёзади: ‘‘Баъзи бировлар, унинг фамилияси Кихада эди, десалар, баъзилар, Кесада эди, дейишади… Биз эса унинг фамилияси Кехана эди, деймиз ва бунга тўла асосимиз ҳам бор’’. Асар охирида эса васият ёзган Дон Кихот ўзини Алонсо Кихано деб атайди.