So‘nggi vaqtlarda nazmbozlik kasaliga yo‘liqqanlar – jo‘n gaplarni ham she’rga soladigan, eng yomoni, ularni “she’r” deb e’lon qiladiganlar ko‘payib ketdi. Bularning baxtiga ovoz kuchaytirgichu fonogrammalar zamoni kelib, iste’dodu diddan mosuvo qo‘shiqchilar ham to‘lib toshdi. O‘xshatmaguncha uchratmas, deganlari shu-da: bular narigilari bitgan maza-matrasiz she’rlarni xorijdan o‘g‘irlangan kuylarga solib, kompyuterlar yordamida sayqallab, chunon “kuylay” boshladilarki, tezda FM to‘lqinlarini zabt etib, qo‘l telefon “chip”larini to‘ldirdilar. Ana endi, qulog‘idan “naushnik” tushmaydigan, har neni undan taralayotgan ohangga mos muqom bilan qiladigan “san’at shaydolari” she’riyatni, san’atni qanday tushunishlarini fahmlab olavering!.. O‘tgan yili universitetda she’rlari mashhur xonandalar repertuaridan joy olgan Ahad Qayum bilan uchrashuv bo‘ldi. O‘shanda talaba qizlar dastxat olish ilinjida uning ortidan yugurganlarini ko‘rib, she’riyat haqidagi tasavvurlar nechog‘liq qashshoqlashib qolganini nadomat bilan his qildim. Axir, “muxlislarning” ko‘pchiligi filologiya fakultetining talaba qizlari – ertaga yosh avlodga chin she’riyatni, badiiy so‘z jozibasini anglatishga tayyor­garlik ko‘rayotganlar edi-da! Bu holat menga negadir adabiyotimizning istiqbolidan tashvishli bong bo‘lib tuyulaverdi…

Badiiy didning ommaviy tarzda susaygani – talabalarning shunchaki vaznu qofiyali nutq bilan ShE’Rni, nazmboz bilan ShOIRni farqlamay qo‘yayotgani hammani jiddiy tashvishga solmog‘i kerak. Mazkur holning sabab­lari ko‘p, lekin eng avval o‘zimiz bilan bog‘liq tomonini mulohaza qilib olishimiz lozim. Bemaza she’rlar urchib ketayotgani haqida ko‘pdan beri aytib kelamiz. Afsuski, faqat shugina: “aytib kelamiz” – vassalom! Hech birimiz o‘sha she’rlarning nimasi bemaza ekani, nima uchun ularni she’rga sanab bo‘lmasligini ko‘rsatib berishga hafsala qilmadik. Bunday she’rlarga osmondan qarab, ularni “tanqiddan tuban”, “diqqat-e’tiborimizga nomunosib” deb bildik, ular haqida bir nima yozishni o‘zimizga ep ko‘rmadik. Endi tobora amin bo‘lganim, bu masalada tutgan tutumimiz zimmamizdagi vazifaga xiyonat ekan. Zero, jim turmay, vazifamizni sidqidildan bajarganimizda, bemaza she’rlar urchiblar ketmagan bo‘larmidi?!

* * *

She’r mashqiga jazm etganlar, ko‘pincha, eng qiyini so‘zlarni vaznli misralarga tizishu o‘rinli qofiyalar topish deb o‘ylab xato qiladi. Bu she’r texnikasi bilan bog‘liq, o‘rgansa bo‘ladigan jihat. Aslida mavzun misralaru benuqson qofiyalar vosita xolos, ularning vazifasi muayyan tuyg‘u yo fikrni izchil ifodalashu o‘quvchi lirik HOLni ko‘nglida qayta yashatishiga imkon yaratish. Shu bois, poetik mantig‘i va ifoda izchilligiga putur yetgan she’r, nechog‘liq xushohang bo‘lmasin, baribir “xomakligicha qolaveradi”.

Poetik mantiq, birinchidan, kechinma bilan u yuzaga kelayotgan holat mutanosibligini, ikkinchidan, lisoniy ifodaning tasvirlanayotgan kechinmaga mosligini, uchinchidan, she’rdagi misralarning o‘zaro mantiqiy-mazmuniy bog‘liqligini (ketma-ketlik, izohlash, zidlash, qiyoslash, o‘xshatish kabi aloqalarni) taqozo etadi. Mazkur talablar nuqtai nazaridan bir she’rni ko‘rib chiqamiz:

Sizga qancha mehrim bersam ham,
To‘ymadingiz, to‘ymadingizda.
Endi faqat men sizni deyman,
Qo‘ymadingiz, qo‘ymadingiz-da^[1].

Ilk misradan lirik qahramon kechinma vaqtiga qadar yoriga “qancha mehrin bergan”i, anchadan beri unga muhabbati borligi anglashiladi. Ikkinchi misradagi “to‘ymadingiz” so‘zining takrori, – “da” yuklamasi yuzaga keltirayotgan ohang “nahot shuncha mehrga ham to‘ymasangiz” tarzida yozg‘irish ma’nosini beradi. To‘g‘ri, haqiqiy ijodkor badiiy tafakkurni baholi qudrat rivojlantirishi, yangilashga intilishi, undagi ayrim qarashlarni inkor qilishi tabiiy va zarur. Biroq, uning bu harakati badiiy-estetik zaruratdan kelib chiqishi va asoslanishi shart. Yuqoridagi holatda esa bunday zarurat yo‘q, “to‘ymadingiz” so‘zi “qo‘ymadingiz”ga qofiyadosh bo‘lgani uchungina qo‘llangan. Natijada, oshiq yorga bergan mehrini minnat qilayotgandek holat yuzaga kelgan. Keyingi misradagi “endi” so‘zi avvalgi ikki misra mantig‘ini tamom barbod etadi. Chunki “endi” so‘zi ish-harakatning nutq vaqtidan boshlab, keyin amalga oshirilishini anglatadi. Shunday ekan, lirik qahramonning yorga anchadan beri mehr berib kelayotgani yolg‘on bo‘lib chiqadimi?! Yoki u hozirga qadar bir emas, bir nechalarga mehr berib kelayotgan edim, demoqchimi? Eng qizig‘i, band matnida u yori “qo‘ymagani” uchungina “faqat men sizni deyman” deyayotgan chiqadi, ya’ni yana o‘zini o‘zi inkor qiladi.

Ikkinchi bandni o‘qiymiz:

Muhabbat izlaysiz ko‘zimdan,
Qolmang deysiz jonim o‘zimdan,
Sharpadek kezasiz izimdan,
Qo‘ymadingiz, qo‘ymadingiz-da.

Lirik qahramonning “faqat seni deyman” deya ont ichishi bilan ma’shuqaning oshig‘i ko‘zidan “muhabbat izlashi” bir-birini inkor qiladi. Bu oshiq ko‘zida muhabbatdan asar yo‘q, degan ma’noni beradi! Ma’shuqaning oshiqni hol-joniga qo‘ymay ortidan “sharpadek kezishi”, “o‘zimdan qolmang” deya o‘tinishi ham birinchi band mazmunini inkor qiladi. E’tibor bering, ikkinchi bandni o‘qigach ham lirik kechinmani yuzaga keltirgan holatni tasavvur qilish imkoni haminqadar. Eng yomoni, maromga solib o‘qish asnosida aksariyat o‘quvchilar bu tomonga e’tibor ham bermaydi, xuddi radiodan taralayotgan zamonaviy qo‘shiqni qo‘shilib hirgoyi qilgan kabi, ohang mazmunni bosib ketadi.

Keyingi band mantiqni tamom parokanda etadi:

Xohlang yig‘lab, xohlang kulaman,
Siz istagan oshiq bo‘laman,
Sevish kerak bo‘lsa sevaman,
Qo‘ymadingiz, qo‘ymadingiz-da.

Ikkinchi bandda ma’shuqa oshiq ortidan elanib yurgan edi, endi navbat oshiqning o‘ziga keldi. Dastlabki ikki misra mantiqan “endi faqat sizni deyman” ontini sharhlab, ya’ni shoir go‘yoki tangani chaqaga maydalab ber­yapti, xolos. Biroq, siri bilan turgan, ma’shuqa bechorani izidan “sharpadek kezdirgan” lirik qahramon nechuk bu qadar keskin o‘zgardi? She’rdan bunga biror asos, turtki bo‘lgan detal topilmaydi. O‘zi shusiz ham kechinma yuzaga kelgan holatni tasavvur qilib bo‘lmayotgan edi, endi buning imkoni tamom kesildi-qoldi. Shuncha ontu iltijolardan so‘ng birdan “sevish kerak bo‘lsa sevaman” deyilishi o‘quvchini shoshirib qo‘yadi: ya’ni, shu paytgacha sevgan emas, kerak bo‘lsa, endi “marhamat ko‘rsatib” sevib ham qo‘yaveradilar. Bungacha sevmagan bo‘lsa, gap o‘zi nima haqida borayotgandi?

O‘quvchi shoshib qolganiga hayron qolmasa ham bo‘ladi, zero, gap qanday tuyg‘u-kechinma haqida ketayotganini lirik qahramonning o‘zi ham bilmaydi:

Farqi yo‘qdir, hazilmi, chinmi,
Endi tanlab bo‘ldim men sizni,
Olay endi bir ko‘nglingizni,
Qo‘ymadingiz, qo‘ymadingiz-da.

Xo‘p, lirik qahramon qizga munosabati hazilmi yo chinligini bilmasin, hayotda shunday holatlar ham bo‘lishini aslo inkor qilmaymiz. Biroq, “farqi yo‘q” degan qat’iy hukmini qanday tushunish kerak? Axir, o‘zing sevgidan so‘zlab turgan bo‘lsang-u, yana bu gaplaring “hazilmi yo chin”ligining farqi yo‘q desang? Holatga, ayni damdagi ruhiyatga mos emas-ku! Shu gaplarini eshitib turgan, yana uning izidan “sharpadek kezishga” hozir ma’shuqaga ham xayf! Ehtimol, sho‘rlik til-zabonsiz bir maxluqdir. “Bir ko‘nglingni olay” chorlovidan kishida andisha tug‘iladi. Diliga ingan andishani “Qo‘ymadingiz, qo‘ymadingiz-da” satriga urishtirgan o‘quvchi “bir ko‘nglini olmaslikka qo‘ymaydigan” ma’shuqani qay qiyofada tasavvur qilsin?!

O‘ngu ters gaplaridan ma’shuqasi xavotirga tushishini tuyqus fahmlab qoladimi, lirik qahramon uni xotirjam qilishga shoshadi:

Bo‘ldi yetar xavotir olmang,
Qalbingizni shubhaga solmang,
Sizga ruxsat ortimdan qolmang,
Qo‘ymadingiz, qo‘ymadingiz-da.

“Qalbingizni shubhaga solmang” kalimasi murojaat qilinayotgan odamga “o‘zingizni shubhalantirmang” degan da’vatni anglatadiki, ayni holat mantiqiga muvofiq emas. Bu o‘rinda lirik qahramonning “gap-so‘zlarim, xatti-harakatim dilingizga shubha solmasin” deyishi mantiqan to‘g‘ri bo‘lardi. Ko‘ramizki, o‘zbek tilining uslubiy xususiyatlariga e’tiborsizlik orqasida yana mantiqqa xilof holat yuzaga kelayotir. Siz qancha chamaladingiz, bilmadim-u, mening nazdimda ma’shuqaning oshiq qoshidagi maqomiyu qadri xush qarasang suykalib, “chip” desang badar ketadigan kuchukchadan ortiq ko‘rinmadi… Shu bois, bo‘lsa kerak, keyingi misralar kaminaga “kir ko‘ylakka jun jo‘yak” naqlini eslatdi:

Ko‘kdan yulduz uzib beraman,
G‘am devorin buzib beraman,
Hatto she’r ham yozib beraman,
Qo‘ymadingiz, qo‘ymadingiz-da.

Qarang, lirik qahramonimiz endi mumtoz she’riy qasamlar ichmoqda, lekin “ortidan qolmaslik uchun iznga muhtoj” yor qoshida bunaqa qasamlar ichishga hojat bormikan?! Yo‘g‘-e, yor sho‘rlikning o‘zi buning ko‘ziga kuchuk boladay mo‘ltillab qarab turgan bo‘lsa-yu, unga yana “yulduz uzib berilsa” – ortiqcha hashamat, isrof bo‘ladi-ku! Demak, ushbu bandning mazmuni ham o‘zidan oldingi band mazmuni bilan mantiqiy nomuvofiqlik hosil qilyapti. Bundan tashqari, “hatto” so‘zini noto‘g‘ri qo‘llash oqibatida misralararo aloqada ham mantiqiy g‘alizlik yuzaga kelgan. “Ko‘kdan yulduz uzib berish” o‘zi mubolag‘aning haddi a’losi edi, so‘ng “hatto” so‘zi qo‘llanayotgan ekan, bajarilajak amalning undan-da mubolag‘aliroq bo‘lishi taqozo etiladi. Shu yerga kelganda shoirning kamtarligi tutib ketganmi yo yorini ashaddiy muxlis deb biladimi, “she’r ham yozib beraman” deya va’da qiladi. Mayli, buni mumtoz she’riyat an’anasidagi faxriyaga yo‘yib qo‘ya turaylik-chi.

She’rning hikmati, masalning “alqissasi” kabi oxirida ekan, bu bandda shoir go‘yo e’tirozlarimizni oldindan bilgan kabi:

Bilasiz-ku mening kimligim,
Ehtirosga darrov berilgum,
Sevgi desa juda bo‘sh ko‘nglim,
Qo‘ymadingiz, qo‘ymadingiz-da.

Qarang-a, o‘qiganlarimiz “sevgi desa juda ko‘ngli bo‘sh”, ehtirosga beriluvchan odamning ko‘ngil holi ekan-u, shunga fahmimiz yetmay e’tiroz ustiga e’tiroz qilayotgan ekanmiz. Ehtimol, e’tirozlarimizni kimdir qabul etmas, kimdir she’rdagi holatu kechinma g‘oyat hayotiy deya o‘zimizga e’tiroz qilar. Biroq, hayot she’riyatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chavermaydi-da. Bu o‘rinda bir oddiy haqiqatni ta’kidlash zarur: har qanday kechinma ham, har kasning ilhomi ham POEZIYaga daxldor bo‘lavermaydi.

* * *

Muhabbat mavzusidagi she’rlarning eng mashhurlari ayriliqdan so‘zlaydigani. Nega? Menimcha, asosiy sabab – she’rda aks etgan yo‘qotish iztirobining go‘zalligida. Ha, she’riyat an’anasida shunday: bir shoir yo‘qotish iztirobini “yorug‘ hasrat” deb aytadi, chunki hasrati ham yor bilan limmo-lim to‘lgan (A.Pushkin); boshqa birisi yoridan ayro holatini “bu kun hamrohimdir go‘zal iztirob” deya ta’riflaydi (A.Oripov) …Har ikki holda ham iztirob nurli, endi unda kin, adovat, alamzadaligu nafrat kabilarga o‘rin yo‘q – go‘zal iztirob qarshisida ular o‘ta mayda. Muhimi, she’rxon o‘z dilidagi iztirobni shunga mengzaydi – ma’nan yuksaladi; tag‘in biri o‘zga qalbda shunday go‘zal iztirob bo‘lib yashayotganini his qiladi, o‘zini o‘sha go‘zallikka aloqador sezadi – nurlanadi. Ayriliqdan bo‘zlovchi she’rlarning kuchi hislarni ko‘ngildan kechirtirishida, shu bois, ular ko‘nglimizga chippa yopishadi.

Har narsada me’yor saklanishi kerak, suiiste’mol – har nening kushandasi. To‘g‘ri, she’riyat haqida so‘z borganda statistik ma’lumotlarga tayanish g‘alati. Shunday bo‘lsa-da, “Yolg‘iz ayol” to‘plamini varaqlab sanashga tushdim: ayriliqdan bo‘zlovchi she’rlar adadi 25 dan o‘tdi – u yog‘iga sab­rim chidamadi. Rosti, beixtiyor buncha she’rga mavzu bergan ayriliqning ortida turgan muhabbatni tasavvur qilishga urina boshladim: yo u – misli ko‘rilmagan buyuk muhabbat, yo mening tasavvurim – o‘ta ojiz! Yo‘q, xayriyat, uzoq o‘kinishimga to‘g‘ri kelmadi, jumboqning yechimi topila qoldi – “Bugun sevib qoldim uchinchi marta” nomli she’rga ko‘zim tushdi:

Birinchi sevgimni zo‘rg‘a unutib,
Ko‘ngil qo‘ygan edim ikkinchi marta,
Ne qilay undan ham baxtimni topmay,
Bugun sevib qoldim uchinchi marta.

E-ha, gap bu yoqda ekan: bugun uchinchi marta sevib qolgan bo‘lsa, ayriliqdan bo‘zlashlari kamida ikkita muhabbat bilan bog‘liq chiqadi, e’ti­rozda sal oshirib yuboribman-da, esiz! Hali bu taassufim rostmana anglanib ulgurmasdan oxirgi banddagi mana bu satrlarni o‘qib, e’tirozimga umuman o‘rin yo‘q ekan-ku, deb o‘yladim:

Ahad yasholmaydi sevgisiz, kuysiz,
Yoshlik – beboshlik-da, nima ham deysiz,
Qizlar chiroyli-da, ko‘rib qaraysiz…

To‘g‘ri-da, sevgisiz yashay olmasa, yoshlik – beboshlik bo‘lsa, chiroyli qizlar tugamasa – ayriliqdan bo‘zlovchi yana qancha she’rga material kerak o‘zi! Jiddiy aytsam, “misli ko‘rilmagan buyuk” deb o‘ylaganim muhabbat parchalanib, uqalanib ketdi. Bunaqa ushoq muhabbat bilan bog‘liq ayriliq ham asl she’riyatning ob’ekti bo‘lolmaydi, sababini “eshagiga yarasha tushovi” naqlidan orttirib izohlash mushkul. Ushoqligi bois bunday muhabbat qalbni tozartirishu yuksaltirishga ojiz, shundan u nafratu alamzadalikka osongina taslim bo‘ladi:

O‘zganing bag‘rida sen baxtdan kulsang,
Men esa yurakda nafrat sanayman.

Beixtiyor savol tug‘iladi: taqdir ayirganidan so‘ng shunday nafratga sazovor yor chindanam sevilganmi? Lirik qahramon dilidagi tuyg‘u chindanam muhabbat edimi? She’r oxiridagi mana bu misralarni o‘qiganda, bu shubhalar yanada kuchayadi:

Azizim, aslida dardim yo‘q meni,
Sevgi dunyosida baxtim ko‘p meni,
Sevasanmi, yo‘qmi Ahadga farqsiz –
Oshiqlar ichida qadrim ko‘p meni.

Mazkur misralarni o‘qiganda lirik qahramon yoridan ko‘ra ko‘proq o‘zini sevadigandek tuyuldi. Qarang, “aslida dardim yo‘q” degan da’vosiyu “sevgi dunyosida baxti ko‘p”ligidan faxr etishi bilan yoriga “ko‘rib qo‘y, sensiz ham o‘lib qolmadim” deyayotgandek ko‘rinmayaptimi?! Keyingi ikki misrada esa alamzadalik yanada ochiqroq ifodasini topgan. O‘ziga muhabbati balandligidan lirik qahramon eng avval yorini aybdor hisoblaydi – shunday oshiqni qadrlay olmagan-da! Ya’ni u muhabbatidan ayrilganiga emas, ko‘proq o‘zining nafsoniyati og‘ringaniga kuyadi, alami kuchidan “o‘lganning ustiga tepgan” qabilida yorga iddaolar qiladi. Holatni shu yo‘sin mulohaza qilarkan, tabiiy bir ishtiboh tug‘iladi: lirik qahramon qalbida yoriga nisbatan muhabbat bo‘lganmi o‘zi?! Ishtibohimiz bejiz emasligiga “Kimdir bugun, kimdir erta” she’rini o‘qiganda yana bir karra amin bo‘lamiz. She’rning dastlabki ikki bandida yorning ilgarigi holati bilan buguni qarshi qo‘yilgan: “Shahzodalar eshik qoqqan saroy eding, Sohibdillar ichra sohibchiroy eding… – Saroyingdan shahzodalar ko‘chib ketdi, Sohibchiroy husning qayga uchib ketdi…” Ko‘ryapmizki, bu o‘rinda hayotning beshafqat qonuni aks etgan: yoshlik, husn, umr… – dunyoda neki bor o‘tkinchi. Yo‘q, lirik qahramon buni qonuniyat sifatida emas, Xudoning bevafo yorga bergan jazosi o‘laroq talqin qiladi:

Nolalarim Xudoyimga yetdimi yo,
Ayt, sevgilim, ishq uvoli tutdimi yo,
Kechagina yarim ko‘nglim xor etganding,
Menga Xudo o‘zi rahm etdimi yo.

She’r yakunidagi “Malikalar eshik qoqqan saroy bo‘ldim, Sohibdillar ichra sohibchiroy bo‘ldim” misralari qoniqishning og‘ringan nafsoniyat bilan bog‘liqligini ochiq ko‘rsatib turibdi. Holbuki, milliy badiiy tafakkurda “oshiqlik – o‘zdan kechmoq” deb, nafs esa ishq tabiatiga tamoman yot tushuncha o‘laroq talqin qilinadi, bu ming yillar davomida mumtoz asarlar orqali ruhimizga singgan. To‘g‘ri, har bir avlod badiiy tafakkurga o‘zidan bir nima qo‘shish, uni yangilashi, yuqoriroq ko‘tarishga harakat qilishi tabiiy. Biroq, yuqorida kuzatilganlarni badiiy tafakkur va didni parokanda qiluvchi deb bilgan to‘g‘riroq bo‘ladi.

Ba’zan og‘ringan lirik qahramon ochiqchasiga “so‘kish”ga o‘tib qo‘ya­qoladi:

Yig‘lama!..
Shaytonning urg‘ochisisan,
Hammani do‘zaxga chorlovchisisan,
Yolg‘onchilarning eng yolg‘onchisisan,
Sevgi dunyosiga qo‘ygandim qadam,
Bilmay bir shaytonni tanlab qo‘yibman.

Yor ta’rifida ishlatilgan chiroyli so‘zlar, unga qaratilgan xushkalomu lutflar salmog‘i shunchalarki, “shaytonning urg‘ochisi” umuman ko‘rinmay, yo‘q bo‘lib ketganday. Suvga bir tomchigina siyoh qo‘shilgani kabi: rangi aslo o‘zgarmagandek ko‘rinadi, lekin suv sofligini yo‘qotgani haqiqat, eng yomoni, bu hol sizu bizga oydek ravshan! Endi qandoq qilsak to‘g‘ri bo‘ladi: osongina ko‘zimizning aldoviga ishonib “suv – sof” deb qo‘ya qolsakmi… Yorni-ku qo‘ya turaylik, o‘zgaga yomonlik tilashdan qaytarilgan ummat bo‘lsag-u, shoirimiz: “So‘nggi so‘zlarimni eshit, ey makkor, Bir kuni bo‘larsan itdan battar xor”, – deya xitob etsa, loaqal o‘sha ayol qachondir qalbida muhabbat uyg‘ota olganining andishasini qilmasa?! Axir, bunaqa shafqatsiz “qarg‘ish”lar bosh harflar bilan ta’kidlab berilyapti-ku:

Sevmasmiding…
Bu kuningdan, ey bevafo,
O‘LMASMIDING…

Olingan she’rlardagi kechinma ezgulikdan ham, go‘zallikdan ham yiroq. Poeziyaga daxldor kechinma yo ezgu, yo go‘zal bo‘lmog‘i shart, agar ham ezgu, ham go‘zal bo‘lca – nur ustiga a’lo nur! – bu she’rni chinakam durdona sanashning birlamchi sharti. Hayotda mohiyati ezgulik ila yovuzlik, ulug‘vorlik ila tubanlik, go‘zallik ila xunuklik orasida joylashgan turfa holatlarga duch kelamiz – ularning birisi u tomon, boshqasi bu tomon tortib ketishi tayin. She’riyat mulki bedarvoza emas, ular she’rga faqat san’atkor qalbi orqali – ezgulikka yo‘g‘rilib, go‘zallik nuri bilan jilolanib kira oladi. Bu darvozadan ba’zan ezgu, go‘zal bo‘lmagan narsalar ham kiradi, lekin ular ezgulik va go‘zallik nuri bilan shu qadar yoritiladiki – sazoyi bo‘lganidan qochgani joy topolmay, xunukligi, yovuzligini yashirolmay qolishadi. Shoir qalbi asalari uyasidagi qo‘riqchi arilar misoli. Aslida, bu shoir qalbining zotiy xossasi. Faqat u shoir ilhom qanotida go‘zallik va ezgulik qonunlari ustuvor IDEAL olamida yashay boshlagan ijod onlarida harakatga keladi. Shoir hayotda sizu bizdan hech farq qilmasa-da, ijod onlari u ko‘z ilg‘amas yuksaklikda bo‘ladi va chin san’atga doxil asarlar o‘sha joyda turib yaratiladi. Demak, hamma gap o‘sha yuksaklikka ko‘tarila olishda. Yo‘qsa, ijodga turtki beruvchi narsa-hodisalaru qalbimizda o‘chmas taassurot qoldiruvchi holatlarga to‘liq ro‘yi zaminda hammamiz shoir bo‘lib ketmasmidik?! Xullas, o‘sha yuksaklikka ko‘tarilmasdan yaratilgan asarlar haqida “qiyomiga yetmabdi”, “xomroq ekan” qabilidagi baholar beriladi, sababi, ularda sizu biz ham ko‘rib turgandan ortiq hech narsa yo‘q: ishlanmagan hayot materiali – ezgulikka yo‘g‘rilmagan, go‘zallik nuri bilan jilolanmagan xom ashyo bor, xolos…

* * *

Katta o‘lchamda olinsa, so‘z erkinligi bo‘g‘ilgan sharoitga isyon o‘laroq “Men shoirman istasangiz – shu” hayqirig‘ining baralla yangragani yaqinda edi. O‘smirlik chog‘i shu hayqiriq yuragimizda aks-sado berib, ruhimizni quvvatlantirib turgan. Biroq, bugunimiz uchun bu gap mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi! Axir, orada atigi bir yigit umricha fursat o‘tdi, xolos. Kechagina faqat shu mavqeda qalam surganni shoir sanagan odam, nega bugun yosh qalamkashni ayni shu uchun qabul qilolmayapman? Rosti, buni mushohada etaroq shuurimga “ruhim qaridimi?!” degan vahima indi. Lekin bir narsaga amin bo‘ldim: so‘z erkinligining bo‘g‘ilishi fojia, biroq, mutlaq so‘z erkinligi kulfatning o‘zginasi. Ajdodlarimiz so‘zni o‘qqa qiyos etib, uning qalbga jarohat yetkazishi mumkinligidan bizlarni ogoh etgan. Shoir “ko‘nglimda neki bo‘lsa, barchasi boricha ifodalayman!” deyishga haqli emas, chunki u shunchaki bir “quduq”qa gapirayotgani yo‘q – aytganlari minglab qalblarga kirib boradi. Demak, shoir o‘zi xohlagan yo‘sinda emas – o‘quvchilarning milliy, axloqiy, e’tiqodiy qarashlari doirasida, ularning sha’ni, g‘ururi, tuyg‘ularini orintirmaydigan tarzda ifodalashga burchli. So‘z erkinligi shu doira ichidagina yaratuvchi kuch, uning chegaralarini yorib chiqqan ondan boshlab halokatlidir, chunki endi u milliy o‘zlik, ko‘ngil sofligi, e’tiqod sobitligi, imon butunligiga daxl qila boshlaydi.

Keyingi tahlillar masala ancha jiddiy ekanini ko‘rsatadi. Quyidagi she’r “Bilaman, meniki bo‘la olmaysiz, Bilaman qalbingiz o‘zga bilan band” degan misra bilan boshlanadi-da, har bandi oshiqning iltijosi – “Seni sevaman deng bir marta faqat” shaklidagi tarje’ bilan yakunlanadi. Seniki bo‘la olmas ekan qalbi o‘zga bilan band ekan, nega endi “sevaman” deyishi kerak?! She’rning davomida oshiq ma’shuqasini “o‘n besh yil”dan beri kutayotganini anglaymiz. Agar o‘n besh yil ilgari “sevilgan” bo‘lsa, hozir seniki bo‘la olmasa va qalbi o‘zga bilan band bo‘lsa – u birovning xotini ekan-da! Shunday ekan, birovning xasmiga ko‘z olaytirishni “oshiqlik” sanash mumkinmi? Axir, o‘zbekning axloqida bundaylar “oriyatsiz”, “xamiyatsiz” deb bilinadi-ku, asl erlar bundan hazar qiladi-ku! Buni taqdir ayirgan sevgilisiga muhabbati hanuz so‘nmagan oshiq kechinmalari tasvirlangan she’rlar sirasiga zo‘rlab ham qo‘shib bo‘lmaydi. Shunchaki shahvoniy mayl, xohish… “Ertaga dunyoning shuhratin yig‘ib, Bir shirin baxt topmay o‘lmasin Ahad”. Lirik qahramon ma’shuqasidan ko‘ra o‘zini ko‘proq sevadi. Axir, alam qilmasinmi, “butun dunyo shuhratini yig‘ib” turgan bo‘lsa-yu, shuginaga yetisholmasa, alamning zo‘ridan yoriga “Bilmaysizda menga kimlar zorligin” deya iddaolar qiladi.

To‘plamlarni varaqlay turib, she’riyatga qo‘yiluvchi axloqiy talablar bekor bo‘lib ketgan-u, kamina bexabar qolgan degan o‘y kelaveradi:

Qo‘llarimni uzma bo‘yningdan jonim,
Qo‘yvorsang, o‘laman qo‘yningdan jonim,
Bir tugmacha joy ber ko‘nglingdan jonim,
Shu mehr yetadi butun umrimga,
Baxtli qil tinchgina yotay qabrimga.

Ma’shuqa ham an’anaga ko‘ra o‘ta bag‘ritosh, hatto “qabrga yotish” oldidagi odamning da’vatlariga ham kelaqolmaydi, shu bois, boshqa bir she’rda lirik qahramonimiz noiloj po‘pisaga o‘tadi:

Bunchalar makkorasan, bunchalar o‘jar
Qarmog‘imga ildiraman bir kuni.
Mayli, sen qiynayver, bo‘laver qaysar,
Aldab-suldab ko‘ndiraman bir kuni.

Iltijolar qildi – kelmadi, u ham yerdan chiqqan emas, axir. Ma’shuqasiga “Aytib qo‘yay bilmaskansan sen meni” deyayotgani ham shunga dalil. Ya’ni sening makring qirq eshakka yuk bo‘lar, bizniki undan-da ortiq, shunday qilayki: “Sezmay ham qolasan roziligingni, Aldab-suldab ko‘ndiraman bir kuni”. O‘z-o‘zidan “bu o‘zi nimaga ko‘ndirmoqchi bo‘lyapti?” degan savol qalqib chiqadi. Har bir shunday qizarinish hayo pardasini ozginagina bo‘lsin ko‘taradi. Sirasini aytsam, men bu satrlarda qalbga qanot beruvchi muhabbatdan asar ham ko‘rmayapman. Axir, bu ne-ne shoirlar asrlar davomida kuylagan muhabbat o‘rnini yaqindan beri xorij kinosi ta’sirida ommalashayotgan muhabbat ishg‘ol qilayotganidan dalolat emasmi?!

Mumtoz she’riyat lirik qahramoni yori “ostonasida yotish”, “ko‘chasida devonavash yurish” kabilarni ma’n etmagani uchun iztiroblar chekadi, “bir qiyo boqib qo‘ysa” bormi – ikkala dunyosi vayron! “Buyam bir mubolag‘a-da, ayolni muhabbatiga ishontirish uchun nimalar demaydi yigit?!” deya e’ti­roz qilarsiz. Yo‘q, bu shunchaki mubolag‘a emas, uning zamirida ayolini qizg‘anmaganni imonsiz, dayus bilishdek milliy axloq printsiplaridan biri yotadi. Uzoq yillar buni “ayollarga zulm qilish”, “feodallik” deb uqtirdilar, tan olish kerak, milliyligimizni barbod etishdan manfaatdor kuchlar ozmi-ko‘pmi maqsadiga erishdilar ham, zero, ular ruhimizga kiritgan virus to hanuz suyak surib o‘tib kelyapti. Mana isboti:

Yo‘llaringni mendan burib ketsang ham,
Boshqaga qalbingni berib ketsang ham,
Agar o‘zga bilan yurib ketsang ham,
U o‘zingni ishing, mendan yashirma,
Faqat bir iltimos, sevmayman dema.

O‘zbek yigitining yori “o‘zga bilan yurib ketsa ham” bu uning shaxsiy ishi deb turishi, ustiga-ustak, buni “mendan yashirma” deb so‘rashini aqlingizga sig‘dira olasizmi? Yana “sevmayman dema” deya o‘tinishini-chi? Ammo o‘zga millatlar bilan tig‘iz maishiy aloqa, kino va televideniye ta’sirida shu tarz o‘ylovchilar ham chiqib qolayotganini aslo inkor qilib bo‘lmaydi. Xo‘p, bu-ku hayotning ravishi ekan, biroq she’riyatga bunday o‘y-fikr va kechinmalarning kirib ulgurgani hammamizni hushyor torttirishi kerak. Axir, bir tomoni, bugungi G‘arb dunyosidagi ko‘pchiligimizni jirkantirayotgan holatlarning boshlanishi shundan – dayuslikning axloq normasiga aylanib qolganidan emasmi?! Zero, avvaliga o‘zi “yura boshlaydi”, keyin ayolining “yurib ketishi”ga ruxsat beriladi, so‘ng o‘zaro kelishgan holda ikkisi ikki tomonda tengdan “yurishadi” va shu tarz oila, nikoh kabi muqaddas tushunchalar qimmatini yo‘qotib boradi… “Yana o‘sha vahimami?” deya yozg‘irmoqchi bo‘lsangiz, avval mana bu satrlarni o‘qib ko‘ring:

Xiyonatdan Ahad kechaver,
Yot quchog‘da yoring quchaver,
O‘zgalarga mehring sochaver,
Bevafo, bevafo, jonim bevafo.

Bu – “Bevafo” nomli she’rning yakunlovchi bandi. Lirik qahramon nima vaj bilandir “bevafolik” qilgan sevgilisini yozg‘iradi, alamlarini to‘kib soladi, unga “Umring yolg‘on xazon bo‘ladir, Guldek yuzing erta so‘ladir, Baxting so‘nib, qadring sinadir” deya shoirona “qarg‘ishlar” yuboradi. Uning holati misoli burgaga achchiq qilib ko‘rpaga o‘t qo‘yayotgan kishiga o‘xshaydi. Bevafo yoriga o‘chakishib odamni odam etguvchi axloq me’yorlariga tupuradi. Axir, odam degani muhabbatsiz, nikohsiz “yot quchog‘da yorin quchaversa”, hech bir cheklovsiz “o‘zgalarga mehrini sochaversa” – hayvondan farqi qoladimi?! Eng yomoni, bu da’vatning ochiqchasiga, baralla aytilayotgani.

Mana bunday satrlar ham shunga dalolat qiladi:

Qizg‘aldoqqa aylansaydim, qizg‘aldoqqa,
Yoqarmidim balki sendek qizaloqqa.

Misralar hech bir nuqsonsiz jaranglaydi, biroq mazmun yuqoridagi mulohazalar ostida olinsa, kishini shoshirib qo‘yadi. Axir, “qizaloq” so‘zi hali voyaga yetmagan qizlarga nisbatan ishlatidi?! “Mendan o‘zgani sevma” she’ridagi “Hammasiga ishq kerak, Ahadga oshiq kerak” misralarini o‘qib, bir muddat hayron qotib qolsangiz, ajab emas. Matnda “oshiq” emas, “ma’shuqa” so‘zi o‘rinliroq bo‘lsa kerak, yana bilmadim. Bu shunchaki e’tiborsizlikmi yoki “erkinlik”larni qonuniylashtirayotgan G‘arb ta’sirimi? Ishqilib, birinchisi bo‘lsin, yo‘qsa, bong urayotganlarim bekor…

* * *

Bozorda “asl mahsulot” ancha qimmat yuradi, inja xaridor uni “ommaviy mahsulot”ga nisbatan yuksak qadrlashi ma’lum. Menimcha, buning bosh sababi: birinchisi, ijodiy ruhga yo‘g‘rilgan; ikkinchisi, ruhsiz, unda qolipning jonsiz izlari qolgan, xolos. Shunga qaramay, ommaviy mahsulot xaridorgir bo‘ladi, bunda molning sifati emas, xaridorning sotib olish imkonidan kelib chiqadigan talabning kattaligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Xuddi shu qonuniyat bugungi adabiy jarayonda ham to‘la amal qilayotgandek. Xususan, Ahad Qayum she’rlari bugungi qo‘shiqchilik talablarini ayni kundagi didiga yarasha. Qo‘shiqchilik “mahsuloti” esa, badiiy didi o‘tmaslashib borayotgan yoshlarga mo‘ljallangan. Boshqacha aytsak, shoir “kerak pardani topgan”, shu bois, she’r bitib, bastakor kuy bastalab, xonanda yonib-yondirib kuylab yotibdi… Shou biznes industriya, uning hududida amal qiluvchi asosiy qonun – “xaridorgir mahsulot”. Bas, uning fuqaroligini qabul qilgan shoir, bastakoru qo‘shiqchi ham shunga amal qilishi shart, san’at qonunlari esa bu hududda faqat tavsiya kuchiga ega…

Fikrimizni asoslash maqsadida Ahad Qayumning “Qizmi bu, kiyikmi bu?!..” to‘plamini ko‘zdan kechiramiz. Avvalo, shoir kuy va xonish uchun eng qulay she’riy shakllarni tanlagani e’tiborni tortadi. Ular xalq og‘zaki ijodi hamda mumtoz she’riyatdagi murabba’ va mustazodni eslatuvchi she’r­lar. Xususan, 39 ta she’r xalq dostonlaridagi “faloniy bir so‘z aytib turgan ekan” tarzida boshlanuvchi to‘rtliklar shaklida keladi. Dastlabki uch misra o‘zaro qofiyalanib, to‘rtinchisi barcha bandlar oxirida tarje’ sifatida takrorlanadi. Dostonlardagi bunday o‘rinlar o‘qilganda beixtiyor xirgoyiga o‘tib ketilgani kabi, an’ana ta’siri ushbu shakldagi zamonaviy she’rlarda ham saqlanadi. To‘plamdagi 25 ta she’rning ritmik-intonatsion qurilishi murabba’ shaklida, farqi – tarje’ misraning yo‘qligi. Mo‘jazgina to‘plamdan joy olgan she’rlarning qariyb 60 foizi shu shakl­da. Umuman olganda, u yoki bu shaklni suyish va undan keng foydalanishning hech aybli joyi yo‘q. Biroq, shakl ijodkor uchun shunchaki to‘ldirib, paydar-pay tashlanaveradigan qolipga aylanib qolsa-chi? Unda ijod ruhi o‘ladi, bir-biridan farqsiz narsalarning tussiz qatori vujudga keladi…

Qo‘shiqbop shaklning qolipga aylanishidan eng avval she’rning mazmuniy-mantiqiy tomoni jabr ko‘radi. Mazkur shakl mazmun butunligi va ifoda izchilligini ta’minlashda muayyan qiyinchiliklar tug‘diradi. Zero, tarje’ misra o‘zidan avvalgi uch misraning o‘zi bilan mazmuniy bog‘lanishini taqozo etadi, ayni paytda, bitta misra bilan tugallanayotgani holda bandlar bir-biriga mazmunni izchil rivojlantiradigan tarzda bog‘lanishi zarur. Agar shu talablarni e’tiborga olsak, aslida bu shaklda mukammal she’r bitish ancha mushkul ekanligi ayon bo‘ladi. Aytilganlar nuqtai nazaridan “Sizni menga Xudo uchratdi” she’rini ko‘rib chiqaylik. Birinchi band:

Bu dunyodan sevgisin izlab,
Kimlardir o‘zini charchatdi.
Mening baxtim sizni topganim,
Sizni menga Xudo uchratdi.

Bir qarashdayoq bandning mazmuniy-mantiqiy tashkillanishidagi izchillik yaqqol ko‘zga tashlanadi: dastlabki ikki misra nisbiy tugallikka ega fikrni ifodalaydi, uchinchi misra unga qarshi qo‘yiladi, to‘rtinchi misra esa uchinchi misradagi holatning sababini izohlab keladi. Misralar orasidagi zidlash va izohlash munosabatlari asosidagi mantiqiy aloqa mazmuniy butunlikni ta’minlaydi. Ikkinchi banddan boshlab ayni shu xususiyat kuzatilmaydi, natijada, mantiqiy-mazmuniy parokandalik yuzaga keladi:

Uchrashdig-u, birga bo‘lmadik,
Yig‘ladig-u, ammo kulmadik.
Topishdig-u, baxtga yetmadik,
Sizni menga Xudo uchratdi.

Ko‘rib turganimizdek, dastlabki uch misra bir xil sintaktik qolipdagi uyushiq gaplardan iborat, tanlangan she’riy shakl shuni taqozo etadi. Shakl qo‘yayotgan ushbu talab mazmunni izchil – o‘sish, pasayish yo kengayish tartibida ifodalash imkonini cheklaydi. Shu bilan birga, bunday uyushiq gaplarning tarje’ misra mazmuniga mos bo‘lishi, she’r ritmik tarxida tarje’ sanash ohangida aytilgan uyushiq gaplardan so‘ng ayricha urg‘ulangani kabi, mazmuniy tashkillanishida ham xuddi shunday “zarb” olishi kerak bo‘ladi. Demak, sodda ko‘ringani bilan, bu she’riy shaklda chinakam badiiy qimmatga molik mazmunni ifodalash oson emas. Masalan, yuqoridagi bandning uchinchi misrasi birinchi misra ma’nosining o‘zini oqlamagan takrori bo‘lsa, ularning o‘rtasiga pona bo‘lib kirgan ikkinchi misra beo‘xshovroq ko‘rinadi. Eng yomoni – uchala misradan kelib chiqayotgan ma’no tarje’ga nomuvofiq. Mantiqan ulardan so‘ng, masalan, “Xudoyimning taqdiri ekan” mazmunidagi misra kelishi to‘g‘riroq bo‘ladi. Hozirgi holatida esa band tayinli bir mazmunga ega bo‘lmay qolgan, buning sababi o‘zaro qofiyalangan uchta misra bilan tarje’ orasidagi mazmuniy munosabatning buzilganida. Xuddi shunday hol keyingi uchta bandda ham kuzatiladiki, bu she’riy shaklning oddiygina “qolip” bo‘lib xizmat qilganidan dalolat.

Afsuski, yuqoridagi holatni shu shaklda yozilgan barcha she’rlarda kuzatish mumkin. Diqqat qilinsa, bu she’rlar uchun umumiy bir qonuniyat borligi ko‘rinadi: mazmuniy tashkillanishi jihatidan birinchi band yaxshigina saviyada va u she’r oxirida aynan takrorlanadi. Bu bilan she’r (qo‘shiq)ning o‘quvchi (tinglovchi) tomonidan qabul qilinishi dasturlashtiriladi. Dastur algoritmi esa quyidagicha: birinchi band she’r mazmunini modellashtiradi – model she’riy ohang orqali tinglovchi shuuriga ko‘chadi – keyingi bandlar ham shu model bilan analogiya asosida qabul qilinadi – birinchi bandni takrorlash bilan taassurot yaxlitlashadi. Ya’ni shu tarzda qabul qilgani uchun ham yetarli darajada o‘qish tajribasiga ega bo‘lmagan tinglovchi bitta-ikkita banddagi mantiqiy nomuvofiqliklarni ilg‘amaydi. Qat’iy aytish mumkinki, omma badiiy didi bilan bemaza she’r­lar o‘rtasida teskari proportsiyadagi bog‘lanish mavjud: did pasaygani sari bemaza she’rlar ko‘payadi va, aksincha, ko‘tarilgani sari kamayadi.

Murabba’ shaklida mazmun izchilligi va mantig‘ini ta’minlash yuqorida ko‘rib o‘tilgan shakldagiga nisbatan osonroq. Sababi, bunda tarje’ yo‘q, demak, barcha bandlar mazmunini bitta misra mazmuniga muvofiqlashtirish talab qilinmaydi, bu esa banddan bandga mazmunni izchil rivojlantirishga keng va qulay imkon beradi. Biroq to‘plamlardagi shu nav she’rlarni ko‘zdan kechirarkan, gap shakldagina emas, balki, ijodkorning o‘zi qilayotgan ishga, Xudo bergan iste’dodiga, bir so‘z bilan aytsak, SO‘Zga munosabatida ekaniga amin bo‘lamiz. Ayniqsa, shakl bobidagi tajriba o‘laroq yozilgan ayrim so‘z tizmalari borki, muallif umrini behuda sovurayotganini ko‘rib achinib ketasan kishi. Shularidan biri mana bunday:

Dengizu to‘fonaman,
Sellaru suronaman,
O‘zing ayt qayonaman
Aytishga uyalaman.

Avval to‘rtinchi misrani yozib, so‘ng oldingilari unga qofiyadosh qilinganmi? Javobni she’rning ilk misrasidan topasiz, u esa “Ishqingda devonaman” shaklida.

Ishqingda devonaman,
Husningga parvonaman,
Yo‘lingda mastonaman,
Muhabbatdan qonaman.

Hamma balo she’rdagi o‘n uchta to‘rtlikni, ya’ni ellik ikki misrani “devonaman”ga qofiyadosh qilishga behuda urinishda. Tilimizni ne ko‘yga solinayotganini-ku qo‘ya turaylik. Ilk banddayoq mazmunning bunchalar nochor, sayozligini ko‘rib beixtiyor hafsalang pir bo‘ladi. Axir bosh band shu bo‘lsa, davomida nimaniyam rivojlantirish mumkin. Ya’ni “echki nima-yu, dumi nima bo‘lardi”. Davomida yanayam ajabtovur misralar tizilgan:

Choy bersang, choyxonaman, (?)
Gul tutsang, Farg‘onaman, (?)
Aytdim-ku, bir donaman,
Sevgiga chulg‘onaman.

Ehtimol, muxlislar shoir ijodiy eksperimentga moyil, bu yerda u barcha misralari o‘zaro qofiyadosh she’r yozishga harakat qilgan, deya e’tiroz qilishar. Ijodiy eksperimentdan ko‘pi bormi: bittagina arzirli badiiylikni olguncha qancha-qanchasi besamar ketadi – hammasini o‘quvchiga taqdim etish shart emas, axir! Keyingi bandlarga ham mazmuni mos kelsa-kelmasa “… naman”ga qofiyadosh qilib “Vafoga oqlanaman (?), Qalbingda poklanaman…” (?), “Taqdirman, peshonaman…” (?) qabilidagi misralar tizilavergan.

Yuqorida “mustazodni eslatadigan” deganimiz sababi unda teng o‘lchamli uchta misra o‘zaro qofiyalanadi, band to‘rtinchi qisqa misra bilan yopiladi, qisqa misra tarje’ sifatida takrorlanadi. Qisqa misra borligi uchungina “mustazod”ga mengzashimizda balki, zo‘rakilik bordir. Biroq, biz bu yerda ko‘proq boshqa bir narsani – hazrat Navoiy mustazod haqida “xalq orasida bir surud bor” deganlarini nazarda tutdik. Zero, “surud” qo‘shiq degani, hazratning aytishicha, qisqa misra orttirish bilan she’r qo‘shiq ohangiga moslanadi^[2]. Haqiqatdan ham bunday she’rlarning kuyi so‘zlarga qo‘shilib oqib kelayotgandek tuyuladi, musiqani his qilishga qobil odam beixtiyor xirgoyiga o‘tib ketadi. Mana, shunday she’rlardan birining bosh bandi:

Qomatining naqshlari,
Zimdan turib boqishlari,
Yurakka o‘t yoqishlari,
Go‘zal!

“Tavsif” deb nomlangan ushbu she’r yor ta’rifiga bag‘ishlangan, barcha bandlari “Go‘zal!” xitobi bilan yakunlanadi. Umuman, bu badiiy niyat ijro uchun g‘oyat maqbul shakl, biroq mazmun tomoni shunga munosib emas. She’rxonda “Qomatining naqshlari” nima degani bo‘lsa ekan?” degan savol tug‘iladi. Balki kimdir javob topar men o‘ylab oxiriga yetolmadim. So‘ng “zimdan turib boqishlari”ni fahmlashimiz, nigohimiz bilan “tutib olishimiz” mumkin.

Ahad Qayum she’rlarini o‘qiganda “bu yigit o‘zbek tilini biladimi yo endi o‘rganyaptimi?” degan savol tug‘iladi. Bunga amin bo‘lish uchun, masalan, “Avvalo inson bo‘l” nomli she’rdan mana bu bandni olaylik:

Omad ostonangda turganda gullab,
Lazzatning tamidan hidlagin o‘ylab,
O‘zingdan pastlarni atayin qiynab,
Jonini og‘ritma, darmon malham bo‘l,
Avvalo inson bo‘l, avval odam bo‘l!

Shunga o‘xshash, o‘quvchi sal quyiroqda “Balki o‘chirarsan dildan darzingni” misrasini o‘qib, “darzni ham o‘chirib bo‘larkanmi?!” deya hayron bo‘lishi tabiiy. Agar bu holning yuzaga kelish sababini mushohada qilgudek bo‘lsa, uchinchi misradagi “darzingni” so‘zi “lafzingni” va “qarzingni” so‘zlariga qofiyadosh bo‘lgani uchungina kirib qolganini osongina fahmlab oladi. Hali hayronligi yozilmay turiboq bir bechora yoningga kelib muruvvat so‘rasa, “Beparvo bo‘lmagin ahvolin ko‘rib, Holidan kulmagin mulzam, motam bo‘l” qabilidagi nasihatga duch keladi-da, “mulzam bo‘lmoq” fe’lining holatga aloqasini ham, “motam bo‘lmoq”ning ma’nosini ham anglayolmay garang bo‘ladi. Endi xolis ayting: bir she’rning yarmiga yetguncha to‘rt o‘rinda so‘z ma’nosini anglamaslikdan g‘alizlikka yo‘l qo‘ysa, “shoir o‘zbek tilini biladimi?” savoli o‘rinli bo‘ladimi?! Yuqoridagi holning istisno emasligiga amin bo‘lmoqni istasangiz, turli she’rlardan olingan mana bu g‘aroyib misrlarni mushohada qilib ko‘ring:

Muattar sas (?) bilan berganda ma’no…
Xasta, bemor degan oldim lavozim (?)
Xijron yoqar dil taftimni (?),
To‘ldirmoqda ishq kaftimni (?).
O‘ylayverib yuragim to‘ydi (?)
Kamon bo‘ldim nishonsiz, yoysiz (?)
Menga xotirjamlik yo‘qdir ravoying (?)
Qabr ekan eng so‘nggi yo‘lim (?)

Tilshunoslikda so‘z valentligi tushunchasi borki, agar buni soddalashtirib aytmoqchi bo‘lsak, bu so‘zning boshqa so‘zlar bilan munosabatida mohiyatan “kabutar bo kabutar, jins ba jins” qoidasi amal qiladi deganidir. Ya’ni muayyan so‘z istalgan boshqa so‘z bilan mazmunan bevosita bog‘lanavermaydi, uning o‘zi bog‘lana oladigan so‘zlar doirasi bor. O‘zbek tilidan foydalanuvchilar balki, “so‘z valentligi” deganini eshitmagan ham chiqar, lekin tilni qoniqarli darajada bilgan odam unga amal qiladi, chunki sog‘lom mantiq shuni taqozo etadi. Shuning uchun ham, masalan, “og‘iz”ga “yopmoq” fe’lini bog‘laganimiz holda, uni “lab”ga nisbatan ishlatmaymiz. Shoirimiz esa, “o‘ziga xos bo‘lishga” intilishi o‘ta kuchli ekani boismi, bilmadim, “Lablaring yopilmas dir-dir titraysan” deyaveradi. Yoki har ne to‘pori bo‘lsa ham, o‘zbek yigiti “Sevgim narxin bilmading, Yolg‘iz yorim bo‘lmading” demasa kerak, chunki savqi tabiiysi bilan “sevgi” so‘ziga “narx” muvofiq kelmasligini his qilib turadi. Ba’zan so‘zlarning bog‘lanishi mantiqdan shu qadar yiroqki, “bu shunchaki adashish emas-ov, axir, shuniyam bilmaslik mumkin ekanmi?! Hoynahoy, bu shoir o‘quvchisini hayratlantirish uchun qo‘llagan bir uslubiy priyom-u, men bexabar bo‘lsam kerak” degan o‘y keladi. Masalan, aqlga ayonki, odam degani “yonboshlab”, “cho‘zilib”, “yastanib”, “chalqancha”… yotishi mumkin, lekin “tik yotish”i, ayniqsa, qabrda “tik yotish”i aslo mumkin emas. Chamasi, Ahad Qayum boshqacha fikrda. Shunga o‘xshash g‘ayrimantiqiy bog‘lanish mana bu misralarda ham yaqqol ko‘rinadi:

Sensiz men g‘o‘zacho‘p o‘tinman,
Kam-ko‘stsiz navrasta yetimman.

Bu o‘rinda “kam-ko‘stsiz” so‘zining “etim”ga bog‘langani mantiqiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi. Negaki, “etim” so‘zining o‘zida “kamlik” ma’nosi bor, zero, yetimga hech bo‘lmaganda ota-ona yetishmaydi, bas, u “kam-ko‘stsiz” bo‘lolmaydi. Ya’ni shoir bu o‘rinda “kam-ko‘stsiz” so‘zini, ehtimol, “chin yetim” va yo “g‘irt yetim” – ham otadan, ham onadan judo bo‘lgan yetim ma’nosini ifodalash uchun qo‘llaydi-yu, so‘zlarning mazmuniy-mantiqiy aloqa imkonlarini bilmaganlikdan yana qovun tushirib qo‘yadi.

Ahad Qayum ko‘p hollarda so‘zlarni grammatik jihatdan noto‘g‘ri bog‘laydi, ifodalash ko‘zlangan mazmunga nomuvofiq shakllarni qo‘llaydi:

So‘zlarni o‘ynatadi,
Ko‘zlarni o‘ynatadi,
Jonimni qiynatadi,
Aldoqchi!

Dastlabki ikki misrada fe’lning orttirma nisbati qo‘llangani ma’qul: yor ko‘zlarni, so‘zlarni o‘ynatishi mumkin, biroq uchinchi misrada “jonimni qiynatadi” deyilishi bilan oshiq jonini yor o‘zi emas, balki “kimdir birovga qiynatadi” degan ma’no kelib chiqadiki, bu umumiy mazmunga yopishmaydi. Fe’l nisbatlarining ma’no va uslubiy xususiyatlarini, xususan, ayrim fe’llar majhul nisbatda qo‘llanmasligini bilmaslik boshqa bir she’rda ham ko‘rinadi:

Har kimsa ham sevolmaydi, sevilmaydi,
Har kimsa ham kutolmaydi, kutilmaydi,
Har kimsa ham kuyolmaydi, kuyilmaydi…

Ehtimol, shoir tilshunos emas, bas, til qoidalarining barini bilishi ham shart emas, deya e’tiroz qilinar? To‘g‘ri, biroq u “kuymoq” fe’li “sevilmoq”dagiga monand ma’no beruvchi shaklga ega emasligini bilishi kerak-da, axir. Zero, shoir til amaliyotining ilg‘orida boradi, bas, o‘zi qo‘llayotgan tilning go‘zalligiyu jozibasi, ma’no nozikliklariyu imkonlarini namoyon etishga ham mas’ul. Afsuski, Ahad Qayum ayni vazifasini yo bilmaydi, yo tan olmaydi. Yo‘qsa, she’rlarida, masalan, kelishik qo‘shimchalarini ishlatish bilan bog‘liq uslubiy xatolar hozirgidek qalashib yotgan bo‘larmidi?!

* * *

Xulosa o‘rnida ayrim fikrlarni ta’kidlash bilan cheklanaman.

Avvalo, shuncha tanqidiy fikrlar faqat Ahad Qayumga emas, balki uning misolida ayrim xonandalarni qo‘shiq so‘zlari bilan ta’minlashning uddasidan chiqayotgan “shoir”larga, nafaqaga chiqqach tuyqus o‘zlaridagi shoirlik iqtidorini fahmlab qolgan otaxonu onaxonlarga, xullas, yaxshi niyat bilan qalam surayotgan barcha havaskorlarga taalluqli. Shoyadki, yuqoridagi mulohazlarimiz sabab ayrimlar she’riyat muqaddas dargoh ekanligini his etsa…

Yana tilga e’tiborsizlik, bepisandlik oqibatida kundalik muloqotlarda chala, dumbul iboralar urchib ketayotganiga ham mana shunday mantiq neligini bilmaydigan “shoirlar” sabab bo‘layotganini anglamog‘imiz zarur.

“Sharq yulduzi” jurnali, 2016 yil, 2-son

__________________
Dilmurod Quronov 1960 yilda tug‘ilgan. Andijon davlat tillar institutini tamomlagan. Olimning “Ruhiy dunyo tahlili”, “Istiqlol dardi”, “Adabiyotshunoslikka kirish”, “Cho‘lpon nasri poetikasi” kabi kitoblari nashr etilgan.

^[1] Ahad Qayum. Begim demang, begoyim.- Buxoro, 2012.- B.102-103; ko‘chirma qilib olingan she’riy parchalar imlosi va tinish belgilari kitobdagi holicha qoldirildi.

^[2] Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 tomlik. 16-tom.-T.,2000.- B.93