Botirxon Akramov. Ilohiy kalimot timsollari

http://n.ziyouz.com/images/navoiybobo.jpg

El ko‘ngliga chun davo Kalomulloh erur…
(Alisher Navoiy)

Abdurahmon Jomiydek piri murshid (muhiblar hazratni “nuri xirad”, “Maxdumi Nuran” deb ataganlar) nafaslari-la “nizomul millati vad-din” muborak unvoniga molik bo‘lgan Navoiyning she’riy kulliyotini kudsiy oyatlar, hadislar bilan munavvar shohbaytlarsiz aniq va to‘liq tasavvur etish, uning fikriy teranliklarini, fasohat sirlarini tahqiq qilish imkonsiz, albatta.
Ne nadomatlar bo‘lsinki, necha o‘n yilliklar mobaynida ilohiy muqaddimot (hamdu na’t, sanoyu munojot) matni kabi ularning talqini, tahlili hukmfarmo dahriy mafkura ta’qibi va tazyiqiga uchragan, tahqirlangan edi. Shuning uchun ham muqaddas oyat, hadis kalimalari bevosita – ayniyatda yo bilvosita – harfi o‘zgargan, ruhi saqlangan holda “so‘z lavhi” – she’riy satrlar qatiga joylangan, biri biridan zarifu daqiq baytlar haqida lom-mim deyilmay (go‘yoki ruhoniy nuktadonlik­lar, ilohiy ohanglar Navoiy dunyosiga xos, ahamiyatli emasday), xudrisandlarcha sovuq-tund munosabat hukm surdi… Tangriga hazor shukrkim, turli tabaqot-tariqotga mansub shoirlarning islomiy falsafa, axloq, fasohat tajallisi bo‘lmish boqiy satrlari singari, Navoiy she’riyatining samoviy burjlari ham bugungi istiqloliyat va amniyat havosidan erk va safo topdi. Bas, ularni baholi imkon sharhlab berish, qay darajada bo‘lmasin, tahqiq va tahlil qilish ishini ortiq paysalga solish ham gunoh…
Sharh avvalida, mantiqan, Navoiyning nasriy-ilmiy mushohada­laridan namunalar keltirish joiz. Chunonchi, ulug‘ murabbiy “Mezon ul-avzon” muqaddimasida yozadilar: “Andoqki, Haq subhonahu va taoloning “Kalomi majid”ida ko‘p yerda nazm voqe’ bo‘lubturki, aruz qavoidi (qoidalari) bila rostdur. Ul jumladin biri oyatdurkim: “Lan tanalul-birra xata ilan” (xush ko‘rgan narsalaringizdan sarf etmaguningizcha yaxshilikka erisha olmaysiz)dur, ramali musaddasi mahzub (bahrida) voqe’ bo‘lubtur. Va yana budurkim: “Val-mursalati urfan, fal-asifati asfan” (ezgu amallar buyurilgan (farishtalar nomiga qasam, kuchli esgan shamollarga qasam)dur, vazni maf’ulu fo’ilotun fo’ilotundur, axrab (bahrida) voqe’ bo‘lubtur… Va “Kalomulloh”da ko‘p yerda bu nav’ voqe’dur. Va rasul sallallahu alayhi vas-salam ahodisi (hadislari)da ham dag‘i bu tariq tushubtur”.
Bu tabarruk ko‘chirmadan, fikri ojizimcha, ikki jihatni ajratib ko‘rsatish ehtiyoji bor. Birinchidan, “Kalomulloh” oyatlari, hadis so‘zlaridan “ko‘p yerda nazm voqe’” bo‘lgan, xususan, ular “aruz qovoidi bila rost” ekan, demak, chindan-da islomiyatning Navoiydek arkonu ahkomlaridan biri shahodat berishicha, bunda g‘aroyib hol yashirindir. Illo, Muhammad Mustafoga nozil bo‘lgan oyatlarda, u zoti sharifning hadislarida aruzdek maxsus va murakkab she’riy ilm qoidalariga to‘g‘ri keladigan misralarning mavjudligi shundan dalolat beradiki, asli arab zaminida kashf etilgan aruz vazni ham she’riy iste’dod kabi tang­ri ilohiyning in’om-ehsonidir (ne ajabki, hazrati Rasululloh na umumiy ilmiy tahsil, na maxsus she’riy-adabiy ma’rifat ko‘rganlar). Zotan, ulug‘ jafokash olim Dmitriy Lixachevning fikricha, go‘zallik qonunlari ilohiy mohiyatga ega…
Ikkinchidan, turkiyzabon she’riyat mulkining sohibqironi Navoiy o‘z asarlarini, shak-shubhasiz, muqaddas oyat va hadislardek kalomi fasihning teran mantiqiy fikr, badiiy ifoda (xususan, musiqiy uyg‘unlik, tanosib) me’yorlarida, baravj pardalarda yaratishga qodir dahosini jumlai olamga ayon etdi: “So‘zung bir avj uza chekti alam (bayroq)ni, Ki surdung arsh lavhiga qalamni. Agarchi axtare (yulduz)dur har so‘zung pok, Ki evrulur oning boshiga aflok”. Ulug‘ shoirning ma’naviy jihatdan to‘la haqdor faxriya-baytlaridan yana biri: “Navoiy sehr emas, go‘yo Kalomulloh asosidur. Bu mo‘jizlarki zohir o‘ldi kilki nuktaposhingda”. Biz Navoiy she’riy dahosining ruhiy ildizlarini bir qadar tahqiq etishga, aniqrog‘i, islomiy falsafa, axloq va fasohatga doxil shohbaytlar sharhiga urunib ko‘ramiz. Dastavval, muqaddas kalimalar-la muzayyan baytlarni kuzataylik. Bejizmaski, Navoiyning asosiy rubobiy kulliyoti “Xazoyin ul-maoniy”ning birinchi devoni, birinchi g‘azalining matla’i – avvalgi bayti Haqni tanimoqning to‘g‘ri yo‘li – “hidoyat nurlari” bilan munavvar etilgan:

Ashraqat min aksi shamsi-ka’si anvorul-hudo,
Yor aksin mayda ko‘r deb jomdin chiqdi sado.

Shohbayt sharhidan avval birinchi misraning ma’nosini bilib olaylik: quyosh kosasining aksi – in’ikosidan hidoyat nurlari (“anvorul – hudo”) taraldi. Bu bosharif tamsil-lavhaning fazoviy miqyosi qanchalar keng, sarbaland! Ikkinchi misradagi “jom”, “may” ramzlari-la bog‘liq, badiiy mantiq taqozosiga ko‘ra, subhidam ufqidan asta ko‘rina boshlagan quyoshning shakl-shamoyili gulgun may to‘la kosaga muqoyasa etilishi o‘ziyoq (kun ufqdan yuksala borganda na uning aniq doira-chizig‘ini ilg‘ab bo‘ladi, na gulfom rangini!) mazkur bayt mansub bo‘lgan g‘azal shoirning boshqa oshiqona, rindona she’rlaridan o‘zgacha ekanligiga ishoradir. Demak, shohbayt (g‘azal ham) mohiyatan orifona, to‘g‘rirog‘i, ilohiyona timsollar silsilasini tashkil qiladi: zohirdan (majozan) rindtabiat oshiq qo‘lidagi jom va may mo‘jiz ko‘zguga aylanadi, ko‘zgu bo‘lganda ham, bamisoli doir – aylanuvchi dunyo – muazzam mir’ot sifatida o‘zida tangri ilohiyni tajalli etadi. Bas, Navoiy talqinida mo‘jizakor jom – vahdat jomi, ya’ni mavjud olamning tangri ilohiy bilan birligi, vohidligi ramzi, may – bu foniy dunyoning barcha achchiq va shirin ma’nolarini, ibratomiz sinov-saboqlarini ozmi-ko‘pmi idrok qilish, chuqurroq tahkiq etganda, bu – Navoiy anglab yetgan haqiqiy (ilohiy) ishq mahmurligi, buning xos ruhoniy bokira kayfiyati-la o‘zlik kishanlaridan xalos bo‘lmoqlik (“menda qo‘yma, yorab, “men”likdin nishon…”) Shu tariqa, haqiqat mohiyatini idrok etish yo‘li Haq vasliga yetishmoq tadorigining o‘zgacha tajassumi… Ana endi baytning xos ma’nosini kuzatilgan maqsadga yaqin iboralar-la sharhlab berish mumkin: “yor (mohiyatda yaratuvchi) aksin mayda ko‘r”moqdek g‘aroyib bir hol ishq yo‘lining majoz ko‘prigidan haqiqat (“al-majozu qantarat ul-haqiqat” – “Xamsat ul-mutahayyirin”) manziliga o‘tish jarayonida, hajrning turfa sitamlari so‘zonida jismu nafsu havoning shaytoniy xudkomliklarini o‘ldirib, ruhni poklantirgan, fazlu kamol maqomini egallagan zot – Haqning chin oshig‘igagina musharraf bo‘lishi mumkin… Xullas, Navoiy talqinicha, jom, shubhasiz, vahdati jomi (moddiy va ruhiy olamning birligi ramzi), may – “vasli mumkuni yo‘q” ishq fidoyisi uchun boqiy hidoyat va inoyat mayidir. Zotan, bunday mo‘jiz alomati quyoshning har subh olamga taratgan, Haq yo‘lini yorituvchi purxayr ishi – a’moliga teng… Bu an’anaviy majozning fazoviy talqini, mahbub timsolida ilohiy go‘zallik tajallisini ko‘rish, “yor aksini” o‘zgacha suvratlash san’atidir.
Mana “Kalomulloh asosi”la tartib va sayqal berilgan boshqa bir bayt:

Har yon, Navoiy, sunma qo‘l, ne kelsa Haqdin rozi bo‘l,
Men ojizu hokimdur ul, al fajru lak, al hukmi lah.

“Al fajru lak” tong yorishuvi – sening uyg‘onmog‘ing, yangi kundan voqifliging, uning nasiba-ne’matidan bahravir bo‘lmog‘ing uchun; “al hukmi lah” so‘ng nimaiki voqe’ bo‘lsa – ilohning hukmida. Shohbaytning to‘liq ma’nosi: odamzod umrning har bir kuni Alloh yetkazganiga shukr keltirishi – boridan havolanib, nafs ko‘yiga kirmasligi (“Qachon nafs o‘z koni etti havo, Qilur elni ko‘p naf’din benavo”) va aksincha, yo‘g‘iga yo kamiga noshukr bo‘lmasligi, mushkul soatlarda ham g‘amginlik umidsizlikka tushmasligi kerak (“o‘zingizni mehnat kuni ovuting, ne g‘am kelsa davrondan oson tuting”), keng ma’noda, musulmoni komilning bosgan qadami, boringki ezgu niyat yo‘lida ko‘rsatgan jasorati, topgan ­e’tiboru martabasi Yaratuvchining xohish inoyatiga, hidoyat va himoyatiga muhtojdir.
Navoiyning sohir qalami – xomasi-la “zohir o‘lg‘an mo‘jizlar” haqida yanada yorqinroq tasavvur tug‘ilishi uchun “ko‘ngul lavhi”ga chizilgan dunyo – she’riy timsollardan ayrim namunalarini kuzatamiz. Tabiiyki, bu gal ham o‘ziga xos muqaddimotga zarurat seziladi: Alloh “…insonning soyiri maxluqotdin mumtoz va majmu’ ofarinish (yaratilish)ka­­ sarvar va sarafroz qildikim, oyat: “Va laqad karramno bani odama” (odam avlodini azizu mukarram qilib yaratdik) anga mush’ir (ogoh etuvchi)dir…” Chin insonlikni faqat ko‘ngil gavhari mezoni bilan baholash mumkin. “Hadisi sharif”dan: “Inson jismida bir parcha et bor, agar u tuzalsa, a’zolarning barchasi tuzalgay, agar u buzulsa, a’zolarning barchasi buzulgayki, bu – uning qalbi, yuragi”. Navoiy sharhi: “Ko‘ngul badan mulkining podshohidur, anga sihhat – munga ham sihhat, anga tabohi (shikast) munga ham tabohi. Bas, ulkim, ko‘ngul mulkining sohib johi bo‘lgay – shohlar shohi bo‘lgay”.
Bayt:

Mulk uchun solim keraktur hasrati kishvar panoh,
Tan uchun ul uzv (a’zo) kim, bo‘ldi badan mulkida shoh.

Va nihoyat, ulug‘ valiulloh shoir ko‘ngil va ko‘z vasfida “bir necha parishon bayt” (haqirona kamtarlik misoli!) tartib bergani haqida shunday deydi: “Ammo “al-ma’muru ma’zurun” (buyurilgan ish ma’zur tutilmog‘i lozim) hukmi bila o‘tluq ohi dudidin ashkbor ko‘z suvi birla murakkab qilib, ko‘ngul otashingezligi bila ko‘z ashkrezlig‘i sharhida bir necha parishon bayt murattab qilildi”. (“Munshaot”dan). “Mahbub ul-qulub”da til va ko‘ngil ta’rifi uzviy beriladi: “Masihokim, nafas bila o‘lukka jon berdi, go‘yo bu jihatdin erdi. Ahli saodatlar ruhbaxsh zulolig‘a manba ham – til. Tilig‘a iqtidorlig‘ – hakimi xiradmand. Tilki, fasih va dilnazir bo‘lg‘ay – xo‘broq bo‘lg‘ay, agar ko‘ngul bila bir bo‘lg‘ay…” “Dardlig‘ ko‘ngul – shu’lalig‘ charog‘… Tili arig‘ va ko‘ngli arig‘ (bokira)ni musulmon desa bo‘lur”, deyiladi o‘sha kitobda.
Mana ko‘ngil timsoli muqaddas oyat-la yo‘g‘rilgan shohbaytlardan biri:

Xalqdin navmidlik yetkurdi rohat ko‘ngluma,
Ey Navoiy, bildim: “Ihdar rohatayn” erkanin ya’s.

“Ihdar rohatayn”: ikki rohatning biri. Ya’s – navmidlik degani; endi bayt sharhiga o‘tsak bo‘ladi. Hayot otlig‘ azaliy xilqat shunchalar murakkabdirki, yolg‘iz kishi – ayrim shaxsning butun xalq jamoasi bilan munosabati har doim ham odilona me’yorda bo‘lishi qiyin. Xalq deganda tabiiy, ijtimoiy, ruhiy-ma’naviy bir kudratning timsoli mujassami namoyon bo‘ladiki, (“Xalq dengizdir, xalq to‘lqindir, xalq kuchdir. Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o‘chdir..? – Cho‘lpon) uning sha’niga ba’zan ranju alamlar so‘zonida marg‘ub-nomarg‘ub mulohazalar bildirish alaloqibat behuda, hatto mantiqsiz bo‘lib chiqishi mumkin. Nachora, hazrati Navoiyning o‘zlari bejiz aytmaganlar: “Xalqdin har yaramas kelsa, xush ul kim, Haqg‘a desa bo‘lmas: “Mening uchun yana bir xalq yarot”. Bas, muqaddas oyat bilan dalillangan yuqoridagi bayt mohiyatida hayot va qismatning turli ozoru shafqatsizliklariga qaramay, inson sabri bilan ulug‘dir, degan purma’no, boumid (“navmidlik”ka zid) aqida zuhur etadi. Ayniqsa, sabr-qanoat, sabot, andisha, kechirish, tiyiqlilik tuyg‘ulari bilan kuchli chin musulmon uchun tan bermaslik, ko‘nikmaslik imkonsizday tuyulgan bir hol go‘yo osonlik bilan (“Ishga necha sa’bliq imkon erur, Kim ani oson tutar – oson erur”) – kamoli ko‘ngil ravshanligi, tab’ ravonligi, ruh yengilligi bilan ifodalanadi: “Xalqdin navmidlik yetkurdi rohat ko‘ngluma”. To‘g‘ri, xalqimizda eng chorasiz – najotsiz daqiqalarda ham “noumid shayton” deyilguvchi dono naql bor. Lekin xalqona taskin so‘zi bilan Navoiy satri zamiridagi so‘ngsiz dardu fidoyilik o‘rtasida kattagina masofa yotadi. Bu, ehtimol, valiysiyrat zotlargagina musharraf bo‘ladigan xos ruhiy qudrat timsolidir: navmidlik azobi tug‘yonga kelgan, aql chirog‘i so‘nib, ko‘ngil poralangan kezlarda ham bundayin foje’ holni… rohat o‘rnida qabul qilish har qandoq irodali kishiga muyassar bo‘lavermasa kerak…
Navoiy qalamining mo‘jizaviy kuchi shundaki, muqaddas kalimalarga ehtiyoj tug‘ilganda ular beixtiyor dunyoviy mazmun kasb etishi – insonparvarlik, uslubparvarlik g‘oyalari uchun xizmat qilishi mumkin:

Haq kim, yo‘q naf’ ichinda poyoni aning,
Bo‘lgusi qiyomatqacha javloni aning.

Shubhasiz, “naf’ ichinda” iborati jamiki jonli-jonsiz maxluqotu mavjudotga taalluqli. Lekin mohiyatda ularni yaratish va panohida asrashdan murod – inson, uning ehtiyoji, manfaati. Bunday saxovat, inoyat manbai aslo kamayish bilmaydi. Illo, Haqning lutfu karami – keng, “hidoyat nurlari” oftobday barchaga barobardir. Bejiz emaski, ulug‘ shoir hatto bolalik davri mashqlari – ilk she’rlaridayoq saxiy tabiatdan lola urug‘iyu pilla qurtini muqoyasa uchun olib inson mehnatiga nisbat bergan edi: “Tuxm yerga kirib chechak bo‘ldi, Qurt jondin kechib ipak bo‘ldi. Lola tuxmicha g‘ayrating yo‘qmu? Pilla qurticha himmating yo‘qmu?” Boshqa bir baytda “ipak” tashbehi, “bol” timsoli bilan uyg‘un beriladi: “Har kimsaki, aylamas oshuqmog‘ni xayol, Yaprog‘ni ipak qilur, chechak bargini bol”. Hadismonand “Arbain”da: “Yaxshiroq bil oni ulus arokim, Yetsa ko‘prak ulusqa naf’ andin” deydi raiyatparvar shoir. El-ulus qayg‘usi boshqa bir she’rda anchayin beayov ohangda ifodalanadi: “Har kishikim, ulusqa rahm etmas, Anga rahm aylamas Rahimu karim”. Ilohiy kalom ila dunyoviy so‘z uyg‘unligi qanchalik tabiiy va samimiy ruhda, haqqoniy va odilona talqin etilgan!..
Navoiy ilohiy qudratga xoh bevosita – muqaddas oyat so‘zlari orqali, xoh bilvosita – badiiy timsollar, ramzu majozlar tilida munosabat bildirganda ba’zan islomiy aqoid sarhadidan o‘tadi – qadimiy falsafa, umumbashariy tafakkur me’yorlarida mubohasa yuritadi:

Azal ham – Sen, Adab ham – Sen, ne avval birla oxirkim,
Anga yo‘q – ibtido paydo, munga yo‘q – intiho paydo.

Bu misralar qatida qancha olamlaru turfa me’zonlarni, robitayu usullarni o‘zida jobajo etgan moddiy va ruhiy xilqat hayratomuz muxtasar shaklda ifodalangan. Chindan ham she’riy nisbatlar miqyos – samovot burjlari qadar teranligi – ummonlarga teng: ne ajabki: na “azal-avval”ning ibtidosi, na “abad-oxir”ning intihosi bor! Yanada chuqurroq o‘ylab, yaxshiroq idrok etib ko‘rganda, bu olamning “hay’ati” – qiyofasi, “vaz’i” – tuzilishi (“Nazar ayla bu korgah vaz’ig‘aki, ortar tamoshasida hayratim”) aql “boshi aylanar” darajada sirli-sehrli emasmi?! Nadomatlar bo‘lsinki, biz necha o‘n yilliklar mobaynida dahriyona moddiyun falsafasi iskanjasida gumrohlikda, g‘ofillikda, kufrona-shakkok “yolg‘on da’vo” (Yassaviy) aldovlariga koyim-mahliyo bo‘lib, o‘zimiz ang­lab-anglamay ayyuhannos solib, jahonga kulgu-sharmsor bo‘lgan edik…
Benazir so‘z dahosi “irsolul masal” badiiy san’ati (xalqning dono udumlarini, purhikmat maqolu matallarini badiiy o‘zlashtirish usuli) orqali ularni xoh asliyatda, xoh o‘zgargan shaklda keltirib baytga boshkacha ziynat beradi. Mana shulardan biri:

Ko‘ngul jon birla bo‘ldi, hamrahingmen, dard ila yurdum,
Senga jon birla ko‘nglumni, seni – Tangriga topshirdum!

Odatda hayotning issiq-sovug‘ini kechirib, achchiq-chuchugini totib ko‘rgan do‘st-dushman, yaxshi va yomon bilan sinashib ma’lum darajada saboq olgan ko‘zi ochiq, ehtiyotkor, ayni chog‘da, boumid odamlar aksariyat yaqinlaridan kimnidir safarga kuzatarkan yo o‘zlari yo‘lga chiqish oldidan yaxshi istak-tilaklari o‘zgacha mehr bilan, dil-dildan tavallo qilib, “Xudoga omonat, panohiga topshirdim” qabilida samimiy munojot so‘zlarila izhor etadilar, iymon nuri bilan yo‘g‘rilgan, Yaratuvchiga hamdu sanoyu iltijo maqomidagi bunday xalqona oq fotiha kalimalari, avvalo, o‘sha xayrbod tilaklar tilaguvchi mo‘tabar zot (ota-ona yo ustoz, mehribon do‘st yo g‘amgusor jigarband)ning shaxsiyati har kanday ta’mayu minnatdan xoli, pok xilqatidan dalolat beradi. Qolaversa, bundan qutlug‘ iboratlar har ikki taraf (safarga otlanuvchi yo kuzatib qoluvchi)ning ko‘nglida, fikru xayolida ajab bir yorug‘lik – umid, ishonch-e’tiqod, shukrona, minnatdorlik, mehru vafo, g‘urur-iftixor, fidoyilik, ehtimol, o‘kinch-armon, tazarru ezgu hislar uyg‘otadi, ruhni poklantiradi… Navoiy xalqimizning ana shu oliyjanob udumi tajassumi – “topshirdim” so‘zining benihoya go‘zal, zarif, istioraviy qirralaridan foydalanib (bir yaqin odam taqdirini boshqa bir yaxshi odamga mutlaq ishonib, daxlsiz omonat o‘rnida “topshirish” o‘sha omonat timsoli va unga javobgar – sohibi xonadon yo rahnoma yo‘ldoshini ham Tangri himoyasiga “topshirish” zamirida qanchalar insoniylik zuhur etadi!), muhabbat olamining zohiran foji’ qismati (“jonni topshirmoq”) – “ishqi majoz”ga kutilmagan holda boqiy-o‘lmas ma’no baxsh etadi, “ishqi haqikat” maqomini beradi… Ne ajab, mahbuba dardida oshiq ko‘ngil shaydoligi shu darajaga yetib bordiki, hatto kimga mansubligini, o‘zligini unutdi, oqibatda faqat “ko‘ngul jon birla bo‘ldi”, oshiq esa bamisoli soyaga – jonsiz, ko‘ngilsiz vujud – suratga aylandi. Lekin (vodarig‘!) bunday foji’ qismat uchun hasrat shikoyat emas, rozilik, iltijo, tavallo so‘zlari izhor etiladi! Illo, oshiqning bu aldamchi dunyodagi so‘nggi tilagi ham shu: muhabbat qismatida “jon birla ko‘ngilni” yakkayu yagona umidvori, haloskori, mahbubaga, mahbubani – “Tangriga topshirish” ne chog‘liq anduhli bo‘lmasin, bu – chin murod – abadiy ishq baxtiga erishmoqning purma’no va zarifona ifodasi emasmi?! Zotan, bunday talqin Navoiyning vaslsiz – ilohiy ishq ideali bilan uyg‘un-hamohang: “Oshiqki, murodi kom o‘lg‘ay – oshiqliq anga harom o‘lg‘ay”…

«Jahon adabiyoti» jurnali, 2020 yil 1-son