Яқинда улуғ мутафаккир, шоир, муаррих ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) таваллудининг 531 йиллиги алломанинг она Ватани – Ўзбекистонимизда кенг нишонланди. Жаҳон маданияти тараққиётига улкан ҳисса қўшган Бобурнинг ҳаёти ва ижоди беш асрдан буён Ғарб ва Шарқ олимлари томонидан улкан қизиқиш билан ўрганиб келинмоқда.

Мустақиллик билан тенгдош Халқаро Бобур жамоат фонди ҳам бу соҳада катта ишларни амалга оширди. Андижон шаҳрида бу даҳо шахсга ҳайкал ўрнатилди ва Бобур номида истироҳат боғи барпо этилди. Худди шу боғда “Бобур ва жаҳон маданияти” музейи ва кутубхона ташкил қилинди. Фонд раҳбари Зокиржон Машрабов ташаббуси билан халқаро Бобур илмий экспедицияси дунёнинг ўнлаб мамлакатларидан Бобур ва бобурийларга оид турли тиллардаги китоблар, тарихий осори-атиқаларни юртимизга олиб келмоқда. Мазкур жамғарманинг Бобур ва бобурийлар ҳақидаги ўнлаб китобларнинг чоп этилиши ва халқаро анжуманлар ўтказилишида бош-қош бўлгани ҳам таҳсинга сазовордир.

“Бобурнома” чорак аср илгари икки юз минг нусхада чоп этилган эди. 2002 йилда эса Халқаро Бобур жамғармаси ҳомийлигида “Бобурнома”нинг илмий нашри чоп этилди. Қуйида ана шу нашр юзасидан айрим фикр-мулоҳазаларимизни баён қилмоқчимиз.

Буюк мемуар асарда бир ярим мингдан зиёд шахс тилга олинган. Уларнинг кўпчилиги бир хил исм ва насабга эга. Масалан, асарда уч нафар Бикромажит исмли шахс ҳақида маълумот берилган. Уларнинг биринчиси Ҳиндистондаги Дҳар ва Ужжайн ҳукмдори бўлиб, милоддан аввалги биринчи юз йилликда расадхона қурдирган. Орадан 1200 йил ўтиб Деҳли султонлиги бунёд этилганини ҳисобга олсак, “Бобурнома” ҳиндистонликлар учун ҳам қимматли тарихий маълумот бераётганига гувоҳ бўламиз. Иккинчи Биромажит Гвалияр ҳукмдори бўлиб, Лўдийлар замонида Деҳли султонлиги тасарруфига ўтган. ­Учинчи Биромажит эса Рана Санграм ­Сингҳнинг иккинчи ўғли бўлиб, Канва жангидан сўнг Бобурга элчи жўнатиб унга тобеълигини изҳор қилган. ­Шундай аниқ маълумотлар берилишига қарамай китоб охиридаги сўзликда уларнинг ҳаммаси бир шахс сифатида талқин қилинган. Шунингдек, ­китобда кўп марта тилга олинган ­Хисрав исми Хусрав деб ёзилганда мақсадга мувофиқ бўлар эди.

Султон Маҳмуд Мирзонинг Чаман деган жойда Султон Ҳусайн Мирзодан мағлуб бўлгани ёзилса (48-бет), худди шу географик жой номи 131-бетда Шаҳрибону Бегимнинг талоқ қилиниши воқеасида Чекмон деб талқин қилинган. Юқоридаги ўринда Чаман нотўғри берилган.

Энди “Султон Абусаъид мирзонинг фавтидин сўнг Султон Маҳмуд мирзо Самарқанд тахтиға ўлтурди”, иборасига эътибор берайлик (62-бет). Бобурнинг бобоси Султон Абусаъид мирзо 1469 йилда вафот этган. Ундан сўнг Султон Аҳмад мирзо йигирма беш йил ҳукмронлик қилиб, Самарқанд аҳли роҳат-фароғатда яшаганини Бобурнинг ўзи ҳам бошқа саҳифаларда зикр қилган. Маълумки, Султон Маҳмуд мирзо акаси вафотидан сўнг, 1494 йили Самарқанд тахтига ўтирган. Юқоридаги гап “Султон Аҳмад фавтидин сўнг”, деб тўғриланиши лозим.

124-бетда Бобурнинг онаси қирқи яқин қолганида холаси Меҳр Нигорхоним ва Муҳаммад Ҳасан дуғлат Кобулга етиб келгани ёзилган. Бу ерда Бобурнинг поччаси Муҳаммад Ҳусайн дуғлат назарда тутилган бўлиб, унинг ўғли Муҳаммад Ҳайдар Мирзо кейинчалик етук муаррих бўлиб етишган ва “Тарихи Рашидий” номли ажойиб китоб ёзиб қолдирган. Бу китоб аввалига рус тилига, сўнгра ўзбек тилига ўгирилган ва таржимонлардан бири Ваҳоб Раҳмонов “Бобурнома”нинг охирги нашри масъул муҳаррири сифатида бу хатони ўтказиб юбориши ажабланарли ҳолдир. Афсуски, бу кичик хато 1989 йилги нашрда ва русча таржимада ҳам бор. Инглиз ва ҳинд тилларидаги таржималарда ва ­танқидий матнда тўғри берилган.

Пуройин дарасидаги кичик бир тўқнашув воқеасида ҳам чалкашлик бор (160-бет). “Пуройин дарасигача борилди. …Қосимбекнинг куёви Пуройинни етиб, болту била чопиб олур маҳалда, яна йигитлар ёниб зўрлаб қочуруб, Пуройинни айириб олдилар” иборасида аввалига географик жой номидаги Пуройин кейин шахс сифатида талқин этилади. Бу ерда Пуройин чиндан ҳам дара, аммо Қосимбекнинг куёвининг исми ­Пуройин эмас, Бўрон.

Бобурнинг шоҳ асарида ҳижрий тўққиз юз ўн тўртинчи йил воқеаларидан сўнг салкам ўн бир йиллик узилиш бор. 161-бетда ҳижрий 925 йил арабча “Вақоиъи санайи хамса ва ишрина ва тисъа миа” (925 йил воқеалари) деб сарлавҳа остида келтирилган бўлса-да, тагсатрда “Тўққиз юз ўн бешинчи (1509-1510) йил воқеалари”, деб қўпол хатога йўл қўйилган. Албатта, бу хатони араб тилидан хабардор ўқувчи тузатиб ўқиши мумкин. 1989 йилдаги нашрда эса форсча “Вақоеи бисту панжум”, яъни йигирма бешинчи (йил) воқеалари, деб келтирилган. Аслида тўққиз юз йигирма бешинчи йил воқеалари деб тўғри кўрсатилганда маъқул бўлар эди.

Ўша йили раби ул-охир ойининг ўн иккисида, сешанба куни Бобур Кобулда Ҳиротдан ташриф буюрган қариндошлари билан кўришганини баён қилади. Сўнгра ойнинг еттисида, якшанба куни Бобо Шайхни банддан бўшатганини ёзган. Албатта, Бобур баъзи воқеаларни олдин ё кейин қоғозга туширган. Бу ерда ойнинг ўн еттиси эканини исботлаш учун ҳижрий ва милодий тақвимлар жадвалига қараб раби ул-охир ойининг еттинчи куни пайшанбага, ўн еттинчи кун эса якшанбага тўғри келиши орқали бу гапда “ўн” сўзи тушиб қолганини аниқлаш қийин эмас.

Нашрнинг 163, 171, 177, 185, 190, 192-бетларида ҳам жой номлари, ­исмлар, айрим сўз ва иборалар нотўғри ёзилганига, байт мисралари ўрни алмашиб кетганига гувоҳ бўлдик.

Панипат жанги баёнида (193-бет) жавонғор учида турган бекларни санаганида Абулмуҳаммад найзабоздан кейин турган Шайх Али тушиб қолган. Худди шу сатрда “ясадукким” сўзидаги “ким” юкламаси тушиб қолган. Ўша жанг иштирокчиси Муҳаммадий Кўкалдош 1989 ва 2002 нашрларда Муҳаммад Али деб берилган. Унинг ёнида турган Юнус Али эса Юсуф Али деб хато ёзилган (193-бет). Жангдан сўнг Бобур Деҳли шиқдорлиғини Вали Қизилга иноят қилган. Ана шу гапдага “шиқдор” сўзи “эшикдор” шаклига айланиб қолган (194-бет).

Бобур рақиби Иброҳим Лўдийнинг онасига марҳамат кўрсатиб, етти лаклик даромад келтирадиган паргана ажратиб берган. Аммо ­нашрда Иброҳим Лўдийнинг отасига деб кўрсатилган (194-бет). ­Ваҳоланки, Иброҳим Лўдийнинг отаси 1517 йили вафот этганидан сўнг ўғли Деҳли тахтига ўтирганини ­Бобур ўзи ҳам зикр қилган.

Мазкур нашрдаги: “Бажаврни зўр била икки-уч керрида олиб,” деб бошланувчи гапдаги “керри” сўзи нимани англатишини билиш ўқувчининг ўзига ҳавола қилинган чоғи (194-бет). Бу ерда керри эмас, гари (гҳари) сўзи вақт ўлчов бирлигидир. 196-бетда: “Ул фурсатта юруб, умароси мухолафат мақомида эдилар”, деган гап учрайди. Мазкур гапда “юруб” сўзига 917-рақам билан тагсатрда “юрт” бўлса керак, деган изоҳ ҳам берилган. Аслида бу ерда Пураб сўзи ёзилиши керак. Пураб сўзи ҳам ҳинд тилидан олинган бўлиб, Шарқ деган мазмунни беради. Бу хато кейинги саҳифада ҳам такрорланган: “Бу жамоатни пурий дерлар”. Аслида “пурабий”, яъни шарқийлар маъносида келиши керак. Бу ўринда ўрта асрларда пойтахти Жаунпур саналган Шарқийлар давлати назарда тутилмоқда. Нашрнинг 219, 229-бетларида ҳам шунга ўхшаш хатоларга йўл қўйилган.

Маълумки, Бобур ободончилик соҳасига катта эътибор қаратган. Айниқса, боғдорчилик ва меъморий обидалар яратиш бўйича улкан ишларни амалга оширган. Беш аср илгари Бобур барпо этган боғ ва баъзи иморатлар ҳозир ҳам сақланиб қолинган. Бобур Секри кўли ўртасида саккиз қиррали тош супа тайёрлатгани ҳақида “Бобурнома”да зикр этиб ўтган: “Кўлнинг ичида буюрғон мусамман суфа тайёр бўлуб эди. Кема била бориб, шомиёна тиктуруб…” деган гапда мазкур кўл “Кўйил” шаклида, янада аниқроқ қилиб айтсак, шаҳар деб нотўғри талқин қилинган. Бу хатонинг юзага келиши ҳойнаҳой Бобурнинг Коил шаҳрини сайр қилгани билан боғлиқ бўлиши мумкин. Аммо матнни диққат билан ўқисак ва Секри ҳамда Алгарҳ шаҳарлари орасида сув йўли йўқлигини ҳисобга олсак, бу хато эканини англаймиз. ­Таъкидлаш керакки, 1989 йилдаги ­нашрда бу хато йўқ.

Тўққиз юз ўттиз бешинчи йил воқеалари бошида “улуғ бир кўл яқосида тушуб ўй қувладук” ибораси бор (237-бет). Бу ерда “уйқуладук”, яъни ухламоқ феъли берилганида “ўй” сўзини от сўз туркуми сифатида ­англаган ўқувчи қийналиб қолмасди.

Албатта, юқоридаги фикр-мулоҳазаларимиз, улуғ адиб ибораси билан айтганда “бу ёзганлардин асло шикоят эмас”. Балки “Бобурнома”дек буюк асарнинг келажакда нашр этилишида бу каби нуқсон ва хатоларни тузатишга доир таклифлар ўрнида қабул қилинади, деган умиддамиз. Зеро, Бобур ҳазратлари ўзининг бу ҳаётномасидаги “ҳар бир сўзи рост ёзилишини” мақсад қилиб қўйганини таъкидлаб ўтган. “Бобурнома”нинг Японияда, Англияда, Осиё ва Европанинг кўплаб давлатларида, АҚШ ва Африкада қайта-қайта таржима қилиниб чоп этилгани унинг нақадар нодир асар эканидан далолатдир. Бу қомусий китоб Бобурнинг она ватанида тўрт марта ўзбек тилида, икки марта рус тилида ва бир марта табдил этилиб нашр қилинганига қарамай унга эҳтиёж ва талаб янада ортаётир. Умид қиламизки, “Бобурнома”нинг мукаммал танқидий матни яқин орада ўзбек шарқшунос олимлари томонидан амалга оширилади.

Ботирали Йўлдошев,

шарқшунос

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2014 йил 30-сон