Ma’lumki, Farhod “Shopur dashtpaymolig‘i, balki rahnamolig‘i bila Arman kishvarig‘a azimat qilib”, Shirin bilan uchrashganiga qadar butun bir sarguzashtlar silsilasini boshidan kechiradi. Bu sarguzashtlarga sabab Oinai Iskandariy deb atalgan ko‘zgudir. Oinai Iskandariy solingan sandiqning qopqog‘iga shunday deb yozib qo‘yilgan edi: kimki sandiqni ochib, oinaga nazar solsa, qismatiga neki yozilgan bo‘lsa, uni oldindan ko‘rishi mumkin:

Ki Tengri aylamish ko‘rmakni ro‘ziy,
Qazo boshig‘a kelturmakni ro‘ziy,

Bo‘lur bu ko‘zgu ichra jilva oro,
Qilurg‘a g‘ayb sirrin oshkoro^[1].

Ammo ko‘zgu “g‘ayb sirrin” hammaga ham oshkor qilavermaydi. Chunki u tilsimli ko‘zgudir. Tilsim sirini ochishga hatto xoqon singari qudratli hukmdorlar ham qodir emas. Farhod ko‘zguni ko‘rishga ortiq darajada havasmand bo‘lib, shu o‘rinda quyidagi mashhur so‘zlarni aytadi:

Dedi: har ishki qilmish odamizod,
Tafakkur birla bilmish odamizod.

Ulum ichra manga to bo‘ldi madxal,
Topilmas mushkile men qilmag‘an hal.

Ammo, ma’lum bo‘ladiki, ilm ham, tafakkur ham, garchi olam mushkulotlari ilm va tafakkur bilan hal qilinsa-da, oina tilsimini ochishdan ojiz. Agar kimki bu ishga jazm qilsa, – deb yozilgan edi oynaning orqa tarafiga, – Yunon mulki sari yo‘lga tushib, bahaybat tog‘ bag‘ridagi qorong‘i g‘orda yashaydigan Suqrot hakimni topishi lozim. Ammo yo‘l g‘oyat xatarlidir. Oradagi uch manzil-masofatda uch ofat bor: birinchi manzilda ajdaho, ikkinchi manzilda dev, uchinchi manzilda esa avvalgi ikkisidan ham qo‘rqinchliroq Iskandar tilsimi. Bu ofatlarni daf’ qilgan kishi to‘rtinchi manzilda Suqrot huzuriga yetishadi. Faqat donoyi xiradmand Suqrotgina ko‘zgu sirlaridan ogoh qilishi mumkin.

Farhodning Yunon mulkiga safari asar badiiy to‘qimasi va qahramon ma’naviy-ruhiy takomilida alohida o‘rin tutadi. Asarning bu boblarida qalamga olingan voqea va timsollar boshdan-oyoq majozdan iborat. Agar ulug‘ shoir shu paytga qadar Farhodning ruhiy holatini ochiq til bilan tasvirlagan bo‘lsa, endi uning ruhida kechayotgan jarayonlarni majoz suratida ko‘rsata boshlaydi. Oyina tilsimini ochish uchun Farhod dastavval bartaraf qilishi lozim bo‘lgan ofat – ajdaho. “Ajdaho – nafs timsoli”^[2],  – deb yozadi N.Komilov uning ma’nosini sharhlar ekan. Dostonning o‘zida ham ajdardan ko‘zda tutilgan majoziy ma’noni anglashga xizmat qiluvchi ayrim nuqtalar bor. Shulardan biri “soqiynoma”lardir. Ulug‘ shoir har bir bobni yakunlar ekan, so‘nggi ikki baytda soqiyga murojaat qilib, muhim bir falsafiy-axloqiy fikrni bayon qiladi. Ular, bir tarafdan, bobning qisqacha xulosasi bo‘lsa, ikkinchi tarafdan, ayrim timsollarning o‘ziga xos sharhidir. Farhodning ajdar bilan jangi tasvirlangan XXII bob so‘ngida shoir shunday deb yozadi:

Ketur, soqiy, mayu, bo‘l g‘amgusorim,
Demaykim g‘amgusorim, yori g‘orim. 

Ki bo‘lg‘ay anda ajdar qonidek rang, 
Sochay ganj, ichmagiga qilsam ohang.

Bu ikki bayt o‘zaro tamsiliy munosabat asosiga qurilgan. Tamsil qoidasiga ko‘ra, shoir bayt yoki ikki misrada shunday timsollar keltiradiki, ular qaysidir jihatdan o‘zaro aloqador bo‘lib, bu aloqadorlik tufayli keyingi timsol avvalgi timsolning o‘zgacha ifodasiga aylanadi. Bu jihatdan olganda, parchada bir-biri bilan bog‘liq ikki juft timsol bor: may va ganj, g‘am^[3] va ajdar. Ikkinchi baytdagi ganj avvalgi baytdagi mayning, ajdar esa g‘amning tamsiliy ifodasidir. Timsollar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikda shunday fikr ifodalangan: may – ganj, g‘am esa ajdardir.

Zohiran olganda, avvalgi baytda shoir soqiydan may so‘rab, may vositasi bilan ko‘nglidagi g‘am-tashvishlardan qutulishni istayotganga o‘xshaydi. Ammo shoirning asl maqsadi bu emas. May ham, g‘am ham ulug‘ shoir ijodiga xos muhim tasavvufiy istiloh bo‘lib, ularning botiniy ma’nolarini Alisher Navoiy “Badoyi ul-vasat” devoniga kirgan 197-g‘azalda shunday sharhlaydi:

Jahon g‘amiyu uzum bodasi gumon qilmang,
Ki zohir ahlig‘a bu ma’ni etti bo‘yla zuhur.
Va lek ahli haqiqatqa may erur vahdat,
G‘am ushbu kasrat erurkim, qilur ko‘ngulga xutur.

Zohir ahli, ya’ni Haq ishqidan bexabar kishilarga o‘xshab, – deydi shoir, – g‘am desam dunyo tashvishlari, may desam uzum suvidan qilingan ichimlik ekan deb o‘ylamang. Haqiqat ahli uchun may vahdat, g‘am esa ko‘ngilni xira qiluvchi kasratdir. Kasratning ma’nosi ko‘plik, vahdatning ma’nosi esa birlik. Kasrat ham, vahdat ham ko‘ngil holatidir. Kasrat – so‘fiyona istilohda dunyo mehri: olamdagi narsalarning ko‘ngildagi son-sanoqsiz suratlari bo‘lsa, vahdat – Haq ishqi: o‘sha suratlarning yo‘q bo‘lib, ko‘ngilda birgina Haq jamolining tajalliy qila boshlashidir. May va g‘amning mazkur botiniy ma’nolaridan kelib chiqilsa, baytda shoirning soqiyga murojaat qilib, shunday degani ma’lum bo‘ladi: Ey Alloh, ko‘nglimdan g‘am, ya’ni dunyo suratlarini ketkizib, uni may, ya’ni jamoling jilvasi bilan munavvar qil.

O‘sha mayning rangi ajdar qonidek qip-qizil bo‘lsin, – deydi shoir ke­yingi baytda ajdar va ganj timsollarini may va g‘am timsollari va umuman, bobdagi voqealar bilan bog‘lab, – toki uni ichib, ganj-xazinalar sochay! Endi ajdarning majoziy ma’nosi haqida muayyan xulosalarga kelish mumkin: g‘am kasrat ekan, g‘amning tamsiliy ifodasi bo‘lgan ajdar ham kasrat, ya’ni o‘tkinchi hoyu havaslarning ko‘ngil ko‘zgusini xiralashtiruvchi suratlaridir!

Farhod ikkinchi manzilda mag‘lub etgan ofat devdir. “Dev saltanat timsoli”dir,^[4] – deb yozadi N.Komilov uning majoziy ma’nosi haqida. Ammo dev dostonning o‘zida boshqacharoq tarzda izohlangan. Devning o‘limi tasvirlangan voqealarga nuqta qo‘yar ekan, shoir bu safar soqiyga yuzlanib, unga shunday deydi:

Kel, ey soqiy, manga may qil havola,
Etibon Ahraman boshin piyola.

Ki qilg‘ay ul qadahdin ruhi mastim,
Zamone nafs devin zeri dastim.

Ko‘rinib turibdiki, birinchi baytdagi mayning tamsiliy jufti ruh bo‘lsa, dev(Ahraman)ning jufti – nafs. Ma’lum bo‘ladiki, dev, saltanat emas, nafs timsolidir. Ey soqiy, – deydi shoir, – menga Ahraman boshini piyola qilib may tut, toki u ruhimni bir dam mast, nafs devini esa zeri dast – mag‘lub qilsin.

Nafsning devga tashbeh qilinishi bejiz emas. U ham dev kabi behad shum va makkor. Dev afsun bilan odamlarni yo‘ldan ozdirsa, nafs makru hiyla bilan ko‘ngilda dunyo mehrini g‘olib qiladi:

Dema ko‘p, ey nafskim, dunyo arusin aqd qil,
Uyda ba’zidek sog‘in makkoraye bordur manga?!

Baytda ulug‘ shoir she’rlarida tez-tez uchrab turadigan bir tashbeh keltirilgan: dunyo chiroyli bir kelinchak. Nafs makkorlik bilan mudom dilga vasvasa soladiki, bu kelinchakni nikohingga ol, ya’ni dunyo lazzatlaridan bahramand bo‘l. Ammo Haqni chin mahbub deb bilgan oshiq, balki shoirning o‘zi, nafs vasvasasini rad etib, unga shunday deydi: Ey nafs, menga dunyo kelinchagiga uylan deb ko‘p takrorlayverma, o‘ylab gapir, axir boshqalar kabi uyimda hatto bir makkoram ham yo‘q-ku?!

Shunday qilib, Farhod avvalgi manzilda g‘am ajdari, ikkinchi manzilda esa nafs devini mahv etadi. Albatta, Farhod agar Suhayloyi hakim bergan samandar yog‘i bo‘lmaganda edi, ajdarni, ajdarning xazinasida qo‘lga kiritgan qilich va qalqon bo‘lmaganda edi, devni yenga olmas edi. “Samandar yog‘i ishq timsolidir”,^[5] – deb yozadi N.Komilov bu timsolning tasavvufiy ma’nosi haqida. Shu bilan birga, bu timsolni ishqdan o‘zgacha tarzda ham talqin qilish mumkin. Farhod ajdaho ishin bir tiyg‘ ila-o‘q oxir aylagach, ajdaho g‘org‘a yuzlangandek, ajdaho g‘orig‘a yuzlanib, Afridun ganjini va ul ganjda ajdahomonand qilich birla halqa uron yilondek qalqonni olib chiqadi. Qalqonning qubbasiga bir ism yozilgan bo‘lib, bu ism kishini devlar makridan asrar, agar bir emas, minglab devlar hujum qilsa ham, ziyon yetkaza olmas, aksincha, qalqonni qo‘lga olib, devlarga ro‘baro‘ qilinsa, ularning bari kuchdan qolib, tuproq bilan bitta bo‘lib ketar edi. Qilich ham shu ism sharofati bilan olmos kabi keskir edi. Qilich va qalqon yuziga bitilgan bu ism, dostonda ta’kidlanishicha, ismi a’zamdir.

Ismi a’zam ikkinchi manzilda Farhod besha Ahramanin qatl etib, uning xazinasida iliglashga muyassar bo‘lgan Sulaymon uzugida ham bor. Uzuk bir qandil ichiga yashirilgan bo‘lib, unga shunday so‘zlar yozib qo‘yilgan edi: Kimda kim bu uzukni topishga muyassar bo‘lsa, unga yozilgan ismni o‘qib, Iskandar tilsimini ochadi. Agar ism ko‘p o‘qilsa, saodat xotifi uni tilsim mushkullaridan ogoh qiladi:

O‘qib xotam aro yozilg‘on ismin,
Ochar Iskandari Rumiy tilismin.

O‘qilsa ko‘p, qilur farxunda xotif
Ul ish mushkillaridin oni voqif.

Iskandari Rumiy tilsimining sirlaridan xabar beruvchi “farxunda xotif” – Xizr. Farhod Iskandar tilsimini yechishga otlanib, uchinchi manzilda uzuk duosini o‘qigan chog‘da, ko‘z o‘ngida Xizrning behad nuroniy chehrasi namoyon bo‘lib, unga shunday deydi: sen tilsimni mahv etmoqqa azm qilgan ekansan, aytgan so‘zlarimni ko‘nglingga jo qil. Agar oyog‘im to‘g‘ri yo‘ldan to­yilib ketmasin desang, “ismi a’zam”ni o‘qishdan bir dam ham to‘xtama, “ismi a’zam”siz bir qadam ham tashlama. Sher og‘zini ochib hamla qilgan chog‘da esa uning og‘ziga tezlik bilan uzukni ot, sher bir damda daf’ bo‘ladi:

Ravon xotamni oning og‘zig‘a ot,
Ki oning birla daf’ o‘lg‘usi ul bot.

Ismi a’zamning ma’nosi ulug‘ ism bo‘lib, ismi a’zam deganda, Allohning eng ulug‘ ismi tushunilgan. Allohning ulug‘ ismlari ko‘p bo‘lsa-da, ishq ahli uchun ular ichida eng ulug‘i Haqdir.  Farhodni nafs devining makru hiylasi, g‘azab sherining hamlasidan asragan qalqon ismi a’zam – Mahbubi haqiqiy ismi ekan, aytish mumkinki, g‘am ajdahosining jonlar, balki jahonlarni kuydirib kul qiluvchi o‘tidan panoh bo‘lgan samandar yog‘i ham Mahbubi haqiqiyning ulug‘ ismi, balki bu ulug‘ ismning, Xizr uqtirganidek, oromsiz, ya’ni muttasil zikridir. Farhod har manzilda bir ofatni yengar ekan, tengsiz bir xazinaga va bu xazinadagi bir mo‘jizaviy jismga ega bo‘ladi. Jumladan, avvalgi manzilda yovuz ajdarni toru mor etib, qo‘lga kiritgan mo‘jiza, ma’lum bo‘lganidek, Afridun ganji va ul ganjdagi qilich birla qalqon. Farhodning ajdar manzilida ganjga ega bo‘lishi ham tasodifiy hol emas. Ajdar va ganj bir-birini taqozo etuvchi timsollar bo‘lib, ganj, ulug‘ shoir asarlarida aytilishicha, ko‘pincha vayronalarda bo‘ladi. Shuningdek, qayerdaki ganj bo‘lsa, o‘sha yerda ilon yoki ajdar ham bo‘ladi. Ajdar xazina yot qo‘llarga tushmasin deb, kechayu kunduz uni qo‘riqlab yotadi. Shoirning quyidagi baytida ajdar va ganj haqidagi bunday tasavvurlar juda yorqin aks etgan:

Zulfu ruxsoring g‘ami ne tong buzug‘ ko‘nglum aro,
Ajdaho gar bo‘lsa vayron ichra, maxzan ham bo‘lur.

Zulfu ruxsoring g‘ami buzuq ko‘nglimga tushgan bo‘lsa ajablanarli emas, – deydi shoir ma’shuqaga murojaat qilib, – axir vayrona ichra ajdar bo‘lgandan keyin, u yerda maxzan – ganj ham bo‘ladi-da! Bu bayt ham tamsil san’atining betakror namunasi bo‘lib, unda o‘zaro juftlik hosil qiluvchi quyidagi timsollar bor: zulf – ajdaho, ruxsor – maxzan. “Soqiynoma”lar tahlilidan ma’lum ediki, ajdaho g‘amning, ganj esa mayning istioraviy ifodasidir. Mazkur baytda bu timsollar biroz o‘zgacha talqin qilingan: ajdar g‘amga emas, zulf(soch)ga; ganj esa mayga emas, ruxsor(yuz)ga nisbat berilgan. Buning sababi shuki, so‘fiyona istilohda g‘am bilan zulf, may bilan ruxsor deyarli ma’nodosh: yuz Haq jamolining jilvasi bo‘lsa, soch bu jilvani yashiruvchi parda yoki boshqacha qilib aytganda, olam va undagi narsalardir. Zulf yuz uzra yoyilib, yor jamolini ko‘zdan qanday yashirsa, olam va undagi narsalar ham zulf kabi parda bo‘lib, Haq jamolining jilvasini ko‘zdan shunday yashirib turadi.^[6]

Endi ganjning tasavvufona ma’nosi haqida shunday deyish mumkin: yuqorida ma’lum bo‘lganidek, may vahdat ekan, mayning tamsiliy ifodasi bo‘lgan ganj ham vahdat – Haq jamolining jilvasidir. Farhod avvalgi manzilda g‘am ajdarini o‘ldirib, “Faridun ganji”ga muyassar bo‘lgan ekan, bu bilan shoir shunday deydi: Farhodning ko‘nglidagi g‘am ajdari, ya’ni dunyo mehri mahv bo‘lib, unda husn ganji, ya’ni Haq jamoli jilva qila boshladi.

Afridun ganjidagi qilich bila qalqonga keladigan bo‘lsak, ularning majoziy ma’nosi ham ganj bilan bir xil: qilich va qalqon ham ilohiy jamol jilvasidir. Qilich va qalqonning, boshqa timsollardan farqli o‘laroq, asarga kiritilishining o‘z sabablari bor. Ganj, garchi muallif g‘oyaviy niyatini to‘la ifoda etsa ham, shunday bir tafsil ham zarur ediki, avvalgi manzilda Samandar yog‘i ajdar otashini daf’ qilgani kabi, u ham keyingi manzilda Farhodni yovuz devning hamlasidan asramog‘i lozim edi. Darhaqiqat, Farhod nafs devining komidan sochilgan olovni halqa urg‘on yilondek qalqon bilan daf’ qilgan bo‘lsa, ajdaho monand qilich bilan uning boshini tanasidan judo qiladi.

Farhodga dev manzilida muyassar bo‘lgan mo‘jizaviy jism Sulaymon uzugidir. N.Komilov sher, temir paykar kabi timsollarga to‘xtalar ekan, uzuk haqida ham fikr bildirib, bu haqda shunday deb yozadi: “Sher g‘azab timsoli, g‘azabkorlik esa hokimlar, podsholarga xos. Darveshda g‘azab bo‘lmasligi kerak. Shuning uchun Farhod sherning og‘ziga Ahraman devdan olgani Sulaymon xotami (bu ham hokimiyat ramzi) bilan urib, uni daf etadi”.^[7] Garchi xotam haqiqatan ham Sulaymon hukmdorligining ramzi bo‘lsa-da, uning majoziy ma’nosi haqidagi fikrga qo‘shilish qiyin. Chunki u sher va temir paykar qatorida turgan salbiy timsol emas. Uning mazmun-mohiyatini Sulaymon, uning uzugi va devlarning badiiy adabiyot, xususan, Navoiy ijodidagi o‘ziga xos talqinlaridan izlamoq darkor. Rivoyatlardan ma’lumki, Sulaymon alayhissalom ham payg‘ambar, ham podshoh bo‘lgan. Uning qudrati shu qadar ulug‘ ediki, unga nafaqat odamlar, balki devlar ham buysinar edi. Sulaymonning qudrati bir uzukda edi. Bu uzukning ko‘ziga ismi a’zam bitilgan bo‘lib, uzuk toki unda ekan, biror maxluq uning buyrug‘idan bo‘yin tovlay olmas edi.

O‘tmish adabiyotida Sulaymon va devlar bir-biriga zid tushunchalarning ramzi sifatida talqin qilingan. Siz raqiblar kabi Ahraman mazhabini tutmang, – deydi Atoiy bir baytida, – zero, Sulaymon va Ahraman mazhablarini aralashtirish yaxshi emas:

Siz raqiblar mazhabin tutmang, begimkim, xush emas,
Ahramanlar millati birla Sulaymon mazhabi.

Bayt mazmunidan sezilib turibdiki, raqiblar mazhabi ahramanlikdir. Ahramanlik esa johillik demakdir. Sulaymon mazhabi Ahraman millatiga qarama-qarshi qo‘yilgan ekan, xulosa qilish mumkinki, Sulaymon mazhabi komillikdir. Oshiq ma’shuqasining Ahraman emas, balki o‘zi kabi Sulaymon, ya’ni komillik mazhabida bo‘lishini istaydi.

Navoiyning Sulaymon, Ahraman va surush timsollari zikr etilgan quyidagi baytining mazmunida Farhod holatiga yaqinlik seziladi. Agar Sulaymon majlisida Ahramandan o‘zga kishi bo‘lmasa, – deyiladi unda, – ey Xudo, surush kimga nido qiladi:

Gar Sulaymon majmaida bo‘lmag‘ay juz Ahraman,
Kimga ul majma’ aro, yo Rab, nido qilg‘ay surush.

Demak, Sulaymon majlisida Ahramandan o‘zgasi bo‘lmas ekan, u yerda surush ovozi eshitilmaydi. Surush sado bermog‘i uchun, ulug‘ shoir dostonda tasvirlaganidek, nafs Ahramanini o‘ldirmoq darkor.

Keltirilgan baytlar tahlilidan shunday xulosa chiqarish mumkin: Sulaymon xotami ham, avvalgi manzilda Farhodga muyassar bo‘lgan ganj, xususan, undan topilgan qilich va qalqon singari, ilohiy jamol tajalliysidir.

Farhod bartaraf qilmog‘i lozim so‘nggi ofat Iskandar tilsimidir.

Tilsimning ma’nosi (aslida tilism) band yoki tugun. Odatda biror mo‘jizakor narsaning band qilinishi: uning biror joyga yashirilib, unga kiriladigan yo‘lning jonga vahima soluvchi sehrli narsa va jonzotlar bilan to‘sib qo‘yilishi tilsim deyilgan. Tilsim sirlaridan ogoh bo‘lmasdan turib, unga kirishning iloji yo‘q. Aks holda, xavfu xatar kishini halok qilishi muqarrar. Iskandar tilsimiga keladigan bo‘lsak, Rabg‘uziyning hikoya qilishicha, Iskandar yer yuzidagi barcha mamlakatlarni egallagach, mangu tiriklik umidida olimlarni huzuriga chorlab, ulardan so‘raydiki, o‘limga chora bormi? Bir olim unga Qof tog‘ining orqasida bir chashma bor, suvi asaldan shirinroq, ichgan kishi qiyomatga qadar o‘lim nimaligini bilmagay, biroq chashma zulmat bag‘rida, uni topish g‘oyat mushkul, deb javob beradi. Iskandar tiriklik suvini izlab Xizr bilan birga safarga chiqadi. Lekin zulmat bag‘rida adashib qolib, tiriklik suvi Iskandarga emas, Xizrga nasib qiladi. Shundan so‘ng Iskandarning ishi, o‘zgalar bahramand bo‘lmasin deb, mo‘jizakor narsalarni band qilish, Xizrning ishi esa Iskandar bog‘lagan bandlarni yechish bo‘lib qoladi. Dostonning o‘zida Xizr Farhodga bu haqda shunday deydi:

Ishin chun qildi charx aylab hasad band,
Chiqib ofoq aro bo‘ldi rasad band.

Anga ish bog‘lamoq bo‘ldi hamesha,
Manga ochmoq aning bandini pesha.

Jamshidning jomi ham shu mo‘jizalardan biri bo‘lib, Iskandar uni bir qo‘rg‘onga yashirib qo‘ygan edi.

Tilsim, jumladan, Iskandar tilsimining majoziy ma’nosi haqida na mavjud tadqiqotlar, na so‘fiyona lug‘atlar va na bob oxiridagi “soqiynoma”larda biror ma’lumot uchraydi. Shuningdek, shoirning lirik she’rlarida ham bu timsol zikr qilinmagan. Shuning uchun tahlilni teskari tarafdan boshlab, Jamshid jomiga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Zero, ganjning ziddi ajdar, Sulaymon uzugining ziddi dev ekan, Jomi Jamshidning ma’nosini aniqlab, uning ziddi bo‘lgan tilsim haqida ham muayyan xulosalarga kelish mumkin.

Jamshid haqida Alisher Navoiy “Tarixi muluki Ajam”da shunday hikoya qiladi: “Chun saltanatqa o‘lturdi, jahon mulkin adl va dod bila tuzdi. Va husnu jamolda dilpazir va fazlu kamolda benazir erdi. G‘arib ixtiro’lar qildi”. Jamshid qilgan “g‘arib ixtiro’lar”dan biri uning jomidir. Bu jom toza may bilan to‘la bo‘lib, unda olamda sodir bo‘layotgan hodisalardan tortib kishi ko‘zidan yashirin sirlargacha xuddi ko‘zgudagiday aks etar, unga nazar solgan kishi bir zumda ulardan xabardor bo‘lar ekan. Ana shu mo‘jizaviy jom Jomi Jamshid yoki Jomi Jam ya’ni Jamshidning jomi deb atalgan. Jomi Jam Navoiy ijodida Jomi getiynamo, Jomi jahonbin – jahonni ko‘rsatuvchi jom tarzida ham uchraydi.

So‘fiyona istilohlar lug‘atida jomga shunday ta’rif berilgan: jom (deb) ilohiy tajalliyot mazhariga ayturlar.^[8] Jom ko‘ngildir, – deydi Alisher Navoiy ilohiy tajalliyot mazhari^[9] degan tushunchaga aniqlik kiritib, – shuning uchun uning naqshinkor emas, sodda bo‘lgani yaxshi:

Ko‘ngul vahdat mayining jomi ermish,
Bu sog‘ar soda yaxshi, yo‘q munaqqash.

– Biz jom der ekanmiz, – deb yozadi Alisher Navoiy boshqa bir baytida, – bundan maqsad Yorning maydagi aksidir:

Jomdin bizga g‘araz may ichra dilbar aksidur,
Yo‘qsa o‘z aksi ham aylar jilva xoli jomdin.

Bu fikrlarni umumlashtirib aytadigan bo‘lsak, ma’lum bo‘ladiki, jom Yor jamoli aks etib turadigan ko‘ngildir.

Jomi Jam ham – jom. Shuning uchun ham aytish mumkinki, u ham ko‘ngildir. Bu haqda Alisher Navoiy shunday fikr bildiradi:

Ko‘ngul – Jomi jahonbindur, to‘lo qil sof may birla,
Ki solg‘ay aks nekim bo‘lsa ahvoli jahon anda.

Ammo, baytning mazmunidan sezilib turibdiki, ko‘ngil o‘z-o‘zidan Jomi jahonbinga aylanmaydi: buning uchun uni sof may bilan to‘ldirmoq lozim! Avvalgi tahlillardan ma’lumki, may – vahdat, vahdat esa ko‘ngilda birgina Haq jamolining tajalliy qilishidir. Mayning ziddi g‘amdir. G‘am o‘z nav­batida kasrat, kasrat esa dunyo mehri – Haqdan o‘zga narsalarning ko‘ngildagi son-sanoqsiz suratlaridir. Vahdat hosil qilish uchun ko‘ngilni kasrat – dunyo mehridan poklamoq lozim. Ulug‘ shoir “G‘aroyib us-sig‘ar” va umuman, “Xazoyin ul-maoniy”ning boshlanma g‘azali bo‘lgan “Ashraqat…”da deydi:

G‘ayr naqshidin ko‘ngil jomida bo‘lsa zangi g‘am,
Yo‘qtur, ey soqiy, mayi vahdat masalliq g‘amzudo.

Baytdagi g‘ayr so‘zining ma’nosi o‘zga, boshqa, naqshning ma’nosi esa surat. G‘ayr naqshi birikmasining zohiriy ma’nosi o‘zganing suratidir. Ammo g‘ayr naqshi Navoiy ijodida istilohiy ma’no kasb etgan barqaror birikma bo‘lib, o‘zganing emas, balki Haqdan o‘zga narsalarning surati degan ma’noni bildiradi. Bu jihatdan g‘ayr naqshi zangi g‘am – g‘am zangi bilan ma’nodosh. Agar ko‘ngil jomida Haqdan o‘zga narsalarning suratidan tushgan g‘am zangi bo‘lsa, – deydi shoir, – ey soqiy, bu zangni ketkazishda vahdat mayidan yaxshiroq vosita yo‘q. Vahdat mayi qanday yaxshi mayki, – deyiladi keyingi baytda, – u bir singan safolga quyilsa, safol Jomi getiynamoga, undan may ichgan gado esa shoh Jamshidga aylanadi:

Ey, xush ul maykim, anga zarf o‘lsa bir sing‘on safol,
Jom o‘lur getiynamo, Jamshid ani ichgan gado.

Ana endi ma’lum bo‘ladiki, Jomi Jam kasratni tark etib vahdatga yetgan, g‘am, ya’ni dunyo mehridan xalos bo‘lib, may, ya’ni Haq jamoli jilvasi bilan limmo-lim to‘lgan ko‘ngildir. Bunday ko‘ngil Yor jamolining jilvagohigina bo‘lib qolmaydi, shu bilan birga, baytda aytilganidek, u olamning eng yashirin sirlarini ham, bo‘layotgan va hatto kelajakda bo‘ladigan voqea-hodisalarni ham aks ettiradigan bir ko‘zguga aylanadi.

Endi tilsim haqida shunday deyish: Jomi Jam g‘am zangidan poklanib, Haq jamolining jilvagohiga aylangan ko‘ngil ekan, uning ziddi bo‘lgan tilsim, avvalgi manzillardagi ajdar va dev singari, g‘ayr naqshi: Haqdan o‘zga narsalarning ko‘ngil jomini zang singari qoplab olgan son-sanoqsiz suratlaridir. Ko‘ngilni o‘tib bo‘lmas qo‘rg‘on ichiga yashirib, uni g‘am zangi: g‘azabkor sher va temir paykardek dahshatli maxluqlar bilan qo‘riqlab yotgan tilsimni mahv etishning eng yaxshi vositasi, ulug‘ shoir yuqoridagi baytda ta’kidlaganidek, vahdat mayidir. Ko‘ngil jomi vahdat mayi bilan limmo-lim to‘lib, unda Maqsud chehrasi jilvalanar ekan, Undan o‘zga narsalarning suratlari bir lahzada yo‘q bo‘lib ketadi:

Toki ul maydin ko‘ngul jomida bo‘lg‘ach jilvagar
Chehrai Maqsud, mahv o‘lg‘ay hamul dam moado.

Darhaqiqat, Farhod yoyidan uchgan o‘q, aniqroq qilib aytganda, vahdat o‘qi temir tanli qo‘riqchining ko‘ksidagi oynaga qadalgan chog‘da nafaqat u, unga qo‘shilib Farhod ko‘ksini, balki ko‘nglini yoy o‘qiga nishon qilgan yuzlab o‘qchilar, boshqacha qilib aytganda, kasrat ham yakson bo‘ladi.

Shunday qilib, Farhod uch manzilni qat’ aylab, uch shartni ado etdi. Endi Jomi jahonbin tutib, navbatdagi tilsim – to‘rtinchi manzildagi Suqrot tog‘i tilismin ocharg‘a kamar bog‘lamog‘i kerak. Farhod Jomga nazar tashlar ekan, unda avval Suqrot tog‘i, so‘ngra esa Suqrot g‘ori namoyon bo‘ladi. Jomdan taralgan nur olamni quyoshdek charog‘on qilar edi. Farhod jom partavida (yorug‘ida) har biri hijron tunidek qorong‘i g‘orlar ichidan Suqrot g‘orini, g‘or ichidan esa Suqrotni izlab topadi. Suqrotning jonbaxsh so‘zlarini tinglar ekan, tilsim mushkili unga“koniyan minkon” (birma-bir) ravshan bo‘ladi. Suqrot Farhodga shunday deydi: Bu yon kelishingga sabab Oina tilsimidir. Sen bundan avval temir o‘pchin(sovut)likning ko‘ksidagi oynaga o‘q uzib, uni parchalading. O‘sha o‘q nafaqat Iskandar, balki Oina tilsimining ham ochilishiga bois bo‘ldi:

Burung‘i ko‘zgukim, ashkingni sochti,
Bu o‘q oning tilismin dog‘i ochti.

Suqrotning bu so‘zlarini Oinai Iskandariy ma’no tilsimini ochish haqidagi bir ishora deb tushunish mumkin: Farhod temir o‘pchinlikning ko‘ksiga o‘q sanchib, nimaiki topgan bo‘lsa, Oinai Iskandariy ham shu, ya’ni Jamshidning jomi. Jamshidning jomi esa, ko‘rib o‘tilganidek, ko‘ngil!

Darhaqiqat, Oina shoir devonidan o‘rin olgan ko‘pgina baytlarda ko‘ngil sifatida talqin qilinadi. “G‘aroyib us-sig‘ar”da keltirilgan bir baytda shoir shunday deb yozadi:

Ma’shuq qilur jilva, har kimki, aning ko‘nglin
Dard o‘ti kuli birla ishq oinafom etmish.

Ma’lumki, o‘tmish davrlarda oina shisha emas, ko‘proq temirdan yasalgan. Narsalarning aksi namoyon bo‘lishi uchun unga turli narsalar, jumladan, kul bilan sayqal berilgan. Baytda ko‘ngil oinaga tashbeh qilingan bo‘lib, unda aytilishicha, ko‘ngilga dard o‘tining kuli bilan jilo berib, uni oinasifat qilish lozim. Ana o‘shanda Ma’shuq husni unda jilva qiladi.

“Navodir ush-shabob”dan o‘rin olgan quyidagi baytni ko‘ngul oinasiga jilo bermoq haqidagi fikrning izohi deb aytish mumkin:

Shohidi maqsud aksi ko‘ngluma tushmas deding,
G‘ayr naqshidin magar pok ermas ul ko‘zgu hanuz?

Baytdagi g‘ayr naqshi iborasining ma’nosi bizga yaxshi ma’lum. Maqsudi asliy husni ko‘nglimda jilvalanmayapti, deding, – o‘z-o‘ziga ta’na qiladi shoir baytda, – bu bejiz emas: axir, ko‘ngling ko‘zgusi hanuz g‘ayr naqshi – Haqdan o‘zga narsalarning g‘uboridan pok bo‘lgan emas-ku!

Ma’lum bo‘ladiki, Oinai Iskandariy, haqiqatan ham, xuddi Jamshid jomi kabi, Haq jamoli tajalliy etib turadigan ko‘ngildir.

Bir qarashda timsollar takrorlangandek tuyuladi: Jomi jahonnamo ham, Oinai Iskandariy ham ko‘ngil. Ammo bu timsollar takrori emas, balki tadrijidir: Haq oshiqi manzildan manzilga, maqomdan maqomga o‘tar ekan, g‘am zangi yuvilib, ko‘ngil ko‘zgusi tobora ravshanlashib boradi. Shoirning ta’kidlashicha, bu ko‘zgu ne chog‘li ravshan bo‘lsa, Haq jamoli ham unda shunchalik yorqin jilva qiladi:

Ko‘zgu ravshanroq necha qilsa zuhur,
Zohir o‘lg‘ay aks anda bequsur.^[10]

Shu ma’noda nafaqat Jamshid jomi yoki Oinai Iskandariy, balki Faridun ganji ham, Sulaymon uzugi va hatto Suqroti hakim ham ko‘ngil. Haqiqatan ham, birinchi manzilda Farhod g‘am ajdarini yengib, Faridunning qalqon va qilichini zabt etdi – Haq jamoli ko‘nglida ilk bor jilva qildi. Qilich va qalqon bilan ikkinchi manzilda nafs devini mag‘lub etib, Sulaymon uzugiga ega bo‘ldi – Haq jamoli jilva qilish bilan birga, uning ko‘nglida “farxunda xotif” – Xizr sado berdi. Sulaymon uzugi va Xizrning jonbaxsh o‘gitlari yordami bilan uchinchi manzilda Iskandar tilsimini saranjom aylab, Jamshid jomini qo‘lga kiritdi – xuddi Xizrning ravshan ko‘nglidek ko‘ngil sohibiga aylandi. To‘rtinchi manzilda Jom partavi bilan Suqrot tog‘i tilsimini mahv etib, Suqrot huzuriga yetishdi – Oinai Iskandariy siridan voqif bo‘ldi. Va nihoyat, Suqrot so‘zlariga amal qilib, Oinai Iskandariy yuziga nigoh tashladi: unda Shirin jamoli quyoshdek jilva aylab, Suqrot hakim bashorat qilganidek, bu jilva “ishq ibtilosi”, balki “oshiqlik ibtidosi” bo‘ldi:

Ani ko‘rgach yetib ishq ibtilosi,
Bo‘lib oshiqlig‘ingning ibtidosi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, Oinai Iskandariy ko‘zgularning ko‘zgusi, ko‘ngil ko‘zgulari ichra eng ulug‘ va eng ravshanidirki, shoir ta’kidlaganidek, Jilva aylar Tengri anda muttasil!^[11]

Abdulhamid Qurbonov, TDPU katta ilmiy xodimi

“Jahon adabiyoti”, 2015 yil, 2-son

^[1] Alisher Navoiy. MAT. 20 tomli. 8-tom. – Toshkent: Fan, 1991. B. 214 (Boshqa parchalar ham shu nashrdan olingan).

^[2] Suqrot – komil inson timsoli. / Komilov N. Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr – O‘zbekiston, 2009. B.182.

^[3] “G‘amgusor” so‘zidagi. “G‘amgusor” so‘zining ma’nosi g‘am tarqatuvchi.

^[4] Suqrot – komil inson timsoli. / Komilov N. Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr – O‘zbekiston, 2009. B. 182.

^[5] O‘sha manba. B.183.

^[6] Bertels Ye.E. Lokon i litso. / Bertels Ye.E. Izbrannыe trudы. Sufizm i sufiyskaya literatura. – Moskva: «Nauka», GRVL, 1965, s.113–114.

^[7] Suqrot – komil inson timsoli. /Komilov N. Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr – O‘zbekiston, 2009. B.183.

^[8] Mir’oti ushshoq. / Bertels Ye.E. Izbrannыe trudы. Sufizm i sufiyskaya literatura. – Moskva: «Nauka», GRVL, 1965. S. 142.

^[9] Mazhar – ilohiy jamol zohir bo‘ladigan joy, jilvagoh.

^[10] Alisher Navoiy. Lison ut-tayr. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Nashriyot-matbaa birlashmasi, 1991. B.84.

^[11] O‘sha manba. B.84.