1

Ҳалол одам учун, бу ҳалолликни ижтимоий ролдан авло билган одам учун ва бу авлолик йўлида жуда узоққа, ҳатто ватандан узоққа қадам ташлаган одам учун (ахир, жоҳиллик ичида ўй-фикрлар ҳукмдори бўлиб яшагандан кўра демократия ичида энг омадсиз бўлиб юрган яхшироқ эмасми?) қўққисдан мана бу минбарда пайдо бўлиб қолиш жуда катта ўнғайсизлик ва синовдир.

Ҳиссиёт яна шу билан чуқурлашадики, бу ерда мендан олдин ҳам кимлардир туриб гапирган, ундан-да зўрроқ сабаби — бундай шарафга арзийдигану, лекин сазовор бўлолмай қолганлар, ушбу минбардан туриб, “урби эт орби” деганларидек, сизларга мурожаат этолмай қолганлар бор, уларнинг якдил сукунати сизларга етиб боролмай қийналади.

Сизларни бу ҳолатга кўниктира оладиган яккаю ягона нарса — стилистик сабабларга кўра ёзувчи ёзувчи учун, шоир шоир учун гапира олмаслигидек бир мушоҳададир. Масалан, бу минбарда Осип Мандельштам, Марина Цветаева, Роберт Фрост, Анна Ахматова, Уистон Оден пайдо бўлиб қолганларида эди, улар ҳам фақат ўзлари ҳақида гапиролган ва эҳтимол, қандайдир ноқулай аҳволга тушган бўлардилар.

Бу зотларнинг руҳлари мени муттасил довдиратади, бугун ҳам шундай бўляпти. Нима бўлгандаям, улар менинг сўзамоллигимни мақтамаган бўлардилар. Энг бахтли онларимда мен ўзимни уларнинг йиғиндиси, яъни уларнинг ҳар биридан кичкина ҳис қиламан. Чунки қоғозда улардан яхшироқ бўлиш мумкин эмас. Ҳаётда ҳам мумкин эмас, қанчалик аччиқ ва фожиали бўлмасин, айни шуларнинг ҳаёти вақтнинг ўтиши ҳақида қайғуришга мажбур этади. Агар нариги дунё бор бўлса — улар бу дунёда яшаганларини унутиб юборишим мумкин-ку, аммо нариги дунёда мангу ҳаёт кечириш имкониятларини рад этишга кучим етмайди — агар нариги дунё бор бўлса, улар, умид қиламанки, мен ҳозир сизларга айтмоқчи бўлган гапларнинг сифати учун кечирадилар. Ахир, касбимизнинг обрў-эътибори минбарда ўзимизни тутишимиз билан ўлчанмайди-ку.

Мен фақат беш кишини тилга олдим. Уларнинг ижоди ва тақдири менга шунинг учун ҳам қимматлики, инсон ва ёзувчи сифатида улар бўлмаганида, менинг қадрим ҳам бир пул ва бугун мана шу минбарга чиқмаган бўлардим. Бу зотларнинг руҳлари ёруғлик манбаи — чироқлардан зиёдми ё юлдузларданми? Улар бешовлон эмас, кўпроқ ва исталган ҳар бири одамни мутлақо гунг қилиб қўйишга қодир эди. Уларнинг сони ҳар қандай онгли адибнинг ҳаётида беқиёс кўп. Менга қолганда, яна икки ҳисса ортиқ, чунки мен такдир тақозосига кўра икки маданият одамиман. Бу икки маданиятга тегишли замондош ва касбдошларни, шоир ва носирларни ўйласам ҳам мушкулим осонлашмайди. Уларнинг иқтидорини ўзимникидан ортиқ кўраман, чунки улар менинг ҳозирги ўрним — шу минбарда пайдо бўлиб қолганларида, аллақачон асосий гапга ўтган бўлардилар. Сабаби, улар дунёга айтиши мумкин бўлган гаплар меникига қараганда анча кўп эди. Шунинг учун мен бу ерда бир қатор танбеҳларни ўзимга раво кўраман. Улар, эҳтимол, узуқ-юлуқ, пала-партиш, ўзаро қовушмаслиги билан сизларни ҳайрон қолдириши мумкин. Бироқ ўй-хаёлларимни жамлаб олиш менга берилган вақт ва касб-коримнинг ўзи мени, ҳеч бўлмаганда, бетартиблик маломатидан сақлаб қолади, деб ишонаман. Менинг касбимдагилар фикрлаш изчиллигига камдан-кам даъвогарлик қила оладилар, жилла қурса, фикрлаш тизимига даъво қиладилар. Лекин буниси ҳам, уларнинг одатига кўра, четдан олинган: муҳитдан, ижтимоий тузумдан, беғубор ёшлигида фалсафа билан шуғулланганидан. У ёки бу, майли, доимий бўлсин, мақсадларга эришиш учун у фойдаланадиган воситалар тасодифийлигига ижодий жараённинг ўзидан бошқа, шеър тўқиш жараёнидан бошқа ҳеч нима ортиқроқ даражада ишонтиролмайди. Ахматованинг сўзига қараганда шеър, ҳақиқатан ҳам ахлатдан ўсиб чиқади, насрнинг илдизлари-да ундан қолишмайдиган жойлардан озиқланади.

 

2

Агар санъат нимагадир ўргатиши (биринчи навбатда санъаткорни) рост бўлса, бу “нимагадир” инсоний тирикчиликнинг хусусий кўринишлари бўлади. Улар хусусий тадбиркорликнинг энг қадимги ва энг асл шакли сифатида бемалол ёки беихтиёр, одамнинг айни индивидуаллик, бетакрорлик, ўзига хослик ҳисларини, уни ижтимоий ҳайвондан шахсга айлантирган ҳолда рағбатлантиради. Ҳаётда кўп нарсаларни: нон, тўшак, эътиқод, маъшуқа кабиларни биров билан баҳам кўриш мумкин, аммо шеърни, айтайлик, Районер Мария Рилькенинг шеърларини эмас. Санъат асарлари, айниқса, бадиий адабиёт, хусусан, шеър одам билан бевосита мулоқотга кириб, унга юзма-юз мурожаат этади. Шунинг учун ҳам умумий фаровонлик жонкуярлари, омманинг ҳукмдорлари, тарихий зарурат жарчилари умуман санъатни, айниқса, адабиётни ва хусусан, шеъриятни ёмон кўришади. Чунки шеър ўқилган жойда кутилган келишувчилик ва якдиллик ўрнига бефарқлик ва ҳар томонга тортқилашни, қатьий ҳаракат ўрнига эътиборсизлик ва ирганишни кўрадилар. Бошқача айтганда, умумий фаровонлик жонкуярлари ва омманинг ҳукмдорлари яхши кўрадиган ноллар ичига санъат “нуқта — нуқта — вергул” қўйиб, ҳар бир нолни жуда чиройли бўлмасада, одам башарасига айлантириб қўяди.

Улуғ Баратинский ўзининг илҳом париси ҳақида гапирганида уни “юз ифодаси умумий бўлмаган” деб таърифлаган эди. Индивидуал мавжудликнинг маъноси ана шунақа, умумий бўлмаган ифодага киришдан иборат бўлса керак, чунки шундай ноумумийликка биз ирсий жиҳатдан тайёрланганмиз. Одам ким бўлмасин, ёзувчими ё ўқувчи, вазифаси шундан иборатки, у қанчалик фаровон кўринмасин, мажбурлаб тиқиштирилган ёки четдан кўрсатилган ҳаётни эмас, ҳақиқий ўзининг ҳаётини яшаб ўтсин. Зеро, у ҳар биримизда яккаю ягона ва нима билан тугашини яхши биламиз. Ана шу ягона имкониятни бегона қиёфа ва бегона тажрибаларни, ҳуда-беҳуда қайтариқларни такрорлашга сарфлаш зое бўларди. Ундан-да ачинарлиси, тарихий заруратлилик васвасаси таъсирида қайтариқларга рози бўлган одамнинг тобути ёнида улар биргалашиб ётмайдилар ва рози бўлганлари учун ҳам раҳмат демайдилар.

Ўйлайманки, тил ва адабиёт ҳар қандай шаклдаги ижтимоий ташкилотга қараганда қадимроқ, муқаррарроқ ва чидамлироқдир. Адабиёт томонидан давлатга нисбатан билдириладиган қаҳр-ғазаб, пичинг ёки бефарқлик, аслида доимийликнинг, аниқроғи — чексизликнинг вақтинчаликка, чекланганликка нисбатан бўлган акс таъсири, аксил амалидир. Ҳеч бўлмаганда, модомики, давлат адабиёт ишларига аралашишини қўймас экан, адабиёт ҳам давлат ишига аралашишга ўзини ҳақли деб билади. Сиёсий тизим, ижтимоий қурилма шакли, булар умуман ҳар қандай тизим каби, таърифга кўра, ўзини ҳозирги замонга (гоҳо келажакка ҳам) зўрлаб ёндаштиришга интилаётган ўтган замоннинг шаклидир. Касб-кори тил билан боғлиқ одам буни унутишга журъат этадиган энг сўнгти одамдир. Ёзувчи учун ҳақиқий хатар давлат томонидан таъқиб этилиш эҳтимоллиги (кўпинча, реаллиги)дан кўра кўпроқ унинг устомонлик билан ёки доимо яхши томонга ўзгараётгандек қилиб кўрсатадиган, аммо ҳамма вақт муваққат чизгиларига сеҳрланиб қолиш эҳтимоллигидир. Давлатнинг фалсафаси, ахлоқи — эстетикаси ҳақида гапирмасак ҳам — доимо “кеча”, тил ва адабиёт доимо — “бугун” ва кўпинча, у ёки бу сиёсий тизим изчил бўлса, ҳатто “эртага” ҳамдир. Адабиётнинг хизматларидан бири — у одамга яшаб турган вақтини аниқлашда, салафлар ва ўзига ўхшаганлар тўдаси орасидан ўзини ажратиб олишда, “тарих қурбони” деган фахрий ном билан аталувчи қайтариқлардан қочишда ёрдам беради.

Санъат ва адабиёт такрорланишдан доимо қочиши ва беназирлиги билан ҳаётдан фарқ қилади. Оддий ҳаётда сиз битта латифани уч марта айтиб, одамларни уч марта кулдиришингиз ва уларнинг эътиборини қозонишингиз мумкин. Санъатдаги бундай муомала шакли “клише” деб аталади. Санъат мисли орқага тепмайдиган қурол ва унинг ривожи санъаткорнинг индивидуаллиги билан эмас, материалнинг динамикаси ва мантиғи билан, ҳар сафар сифат жиҳатдан янги эстетик ечим топишни талаб этадиган (ёки айтиб турадиган) воситаларнинг олдинги тақдири билан белгиланади.

Ўзининг насабномасига, динамикаси, мантиғи ва келажагига эга санъат тарихга синоним эмас, энг яхши ҳолда, унга параллелдир ва унинг мавжудлик усули ҳар сафар янги, эстетик реалликни яратишдан иборат. Мана, нима учун у “тараққиётдан олдинда” бўлиб қолади, асосий қуроли “Марксни аниқлаштириб олсакмикин?” деганга ўхшаш “клише”га ёпишиб қолган тарихдан илгарилаб кетади.

Ҳозирги пайтда ёзувчи, айниқса, шоир ўз асарларида кўчабоп тилдан, оломон тилидан фойдаланиши керак, деган фикр кенг тарқалган. Бу даъво демократик тамойилли ва шоир учун анча фойдали бўлиб кўрингани билан бемаънилик ва санъатни, адабиётни тарихга бўйсундириб беришга уринишдан бошқа нарса эмас. Агар одамзод ўз тараққиётида тўхташи лозим, деб қарор қилган бўлсак, адабиёт халқ тилида сўзлаши керак, акс ҳолда, халқ адабиёт тилида гаплашиши керак. Ҳар қандай янги эстетик реаллик унинг реал эканлигини одам учун аниқлаштириб беради. Чунки гўзаллик ахлоқнинг онаси, “яхши” ва “ёмон” деган тушунчалар биринчи навбатда эстетик тушунча, улар “яхшилик” ва “ёвузлик” тушунчаларидан огоҳ қилади. Эстетикада “ҳамма нарса рухсат этилмаган”и учун ахлоқда ҳам шундай, чунки спектрдаги ранглар сони чекланган. Ҳеч нарсани тушунмайдиган гўдак бегона одамни йиғлаб туриб нари итарса ёки аксинча, унга талпинса, ахлоқий жиҳатдан эмас, инстинктив равишда эстетик жиҳатдан танлаётиб инкор этган ёки интилган бўлади.

Эстетик танлов, индивидуал ва эстетик қайғуриш ҳамма вақт хусусийдир. Ҳар қандай янги эстетик реаллик қайғураётган одамни янада кўпроқ хусусийлаштиради ва бу хусусийлик баъзан бадиий дид ёки бошқа қандайдир шаклга кириб, ўз-ўзидан қулга айланиб қолиш хавфидан сақланиш, балки кафолат омили бўлиб қолиши мумкин. Чунки бадиий дидли одам ҳар қандай сиёсий демагогияга хос қайтариқларни ва ритмик сеҳр-жодуларни қабул қилиши қийин. Гап фақат яхшилик дурдона фазилат яратишга кафолат бўлолмаслигида эмас, зулм, айниқса, сиёсий зулм доимо ёмон стилист эканлигидадир. Шахснинг тажрибаси қанчалик бой, диди қанчалар мустаҳкам бўлса, унинг ахлоқий танлови шунчалик аниқ, у шунчалик эркин, эҳгимол, у жудаям бахтли бўлолмас.

Достоевскийнинг “дунёни гўзаллик қутқаради” деган гапини ёки Мэтью Арнольднинг “бизни поэзия қутқаради” деган фикрини соф руҳий маънодан кўра, мана шунақа амалий нуқгаи назардан тушунмоқ керак. Эҳтимол, дунёни қутқариб қолиш имкони энди йўқдир, лекин айрим одамни ҳар доим қутқариш мумкин. Одамнинг эстетик ҳисси шиддат билан ривожланади, чунки у ўзининг кимлигию нимани истаётганини тўлиқ англаб етмай туриб ўзига нима ёқяптию, нима ғашига тегаётганини ички туйғу билан сезади. Қайтараман: антропологик маънода одамнинг эстетиклиги ахлоқийликдан олдинда туради (Ёзувчи Иван Ефремовнинг “Тиғ устида” романи “Гўзаллик биологик мақсад” деган тезис устига қурилган Қ.Д.). Шунинг учун санъат, хусусан, адабиёт турлар тараққиётининг иккиламчи маҳсулоти эмас, айни шунинг тескариси. Агар бизни жониворлар салтанатининг бошқа вакилларидан ажратиб турадиган нарса нутқ бўлса, адабиёт ва поэзия ижодиётнинг энг олий шакли сифатида, қўполроқ қилиб айтганда, бизнинг турга тегишли мақсадни англатади.

Мен, ёппасига шеър тўқишу композицияга ўргатиш керак деган фикрдан йироқман, шундай бўлса-да, жамиятни зиёлилар ва бошқа тоифаларга ажратиб ташлаш, менимча мақбул эмас. Бундай бўлиниш, ахлоқий жиҳатдан жамиятни бой ва камбағалларга ажратиш билан баробар. Бироқ ижтимоий тенгсизлик мавжуд бўлиши учун яна қандайдир жисмоний, моддий асосларни тасаввур қилиш мумкин бўлса, ақдий тенгсизлик учун уларга ўрин йўқ. Тенгсизлик бошқа соҳаларда бўлиши мумкин, аммо ақлий соҳада тенглик табиат томонидан кафолатланган. Гап одамнинг маълумоти ҳақида эмас, балки нутқининг ҳосил бўлишида ва ундаги қиттайгина тахминийлик одам ҳаётига сохта танлов кириб келиши хатарини туғдиради. Адабиётнинг мавжудлиги адабиёт даражасидаги мавжудликни нафақат ахлоқан, балки лексик жиҳатдан ҳам кўзда тутади. Агар мусиқавий асар одамга тингловчи сифатида пассив ёки ижрочи сифатида актив бўлишидан бирини танлаш имкониятини берса, адабий асар — санъат Монталенинг, умидни узса бўладиган маънодаги сўзига қараганда, фақат ижрочилик ролини талаб қилади.

Менимча, одам бошқа роллардан кўра ана шунисини кўпроқ ўйнаши лозим. Ундан ҳам кўра, фаразимча, бу рол ижтимоий портлаш ва одамларнинг майдалашиб кетиши, яъни шахснинг борган сари яккаланиб бориши натижасида муқаррарлашиб боради. Мен, ўзим тенги одамларга нисбатан ҳаётни кўпроқ биламан деб ўйламайман, бироқ, назаримда, китоб дўстга ёки маъшуқага қараганда ишончлироқ суҳбатдош кўринади. Роман ёки шеър — монолог эмас, ёзувчининг ўқувчи билан суҳбати эса — суҳбат, ўта хусусий, бошқа ҳаммаси бунга кирмайди, айтиш мумкинки, икки томонлама одамовилик. Шундай суҳбат чоғида ёзувчи ва ўқувчи бир-бирига теппа-тенг, ёзувчи улуғми ё оддий, бунинг ҳеч аҳамияти йўқ. Бу тенглик онгнинг тенглигидир ва у одам билан хотира сифатида аниқ ёки элас-элас, бир умрга қолади, шахснинг хатти-ҳаракатини белгилайди. Ижрочининг роли деганда айнан шуни назарда тутаман. Роман ёки шеър ёзувчи ва ўқувчининг ўзаро ёлғизлик маҳсули сифатида янада табиийроқ кўринади.

Бизнинг инсоният тарихида, келажак одами тарихида китоб, мазмун эътибори билан ғилдирак ихтиро қилинишига ўхшаган фавқулодда антропологик ҳодисадир. Бизнинг манбаларимиз ҳақида маълумот беришдан кўра, кўпроқ келажак одами деганлари нималарга қодир эканлигини кўрсатиб қўйиш учун пайдо бўлган китоб тажрибанинг фазода кўчиб юриш воситаси ҳисобланади. Кўчиб юриш тезлиги эса китоб саҳифаларини очиш тезлигига боғлиқ. Бу кўчиш бошқа ҳар қандай кўчиш сингари бир умумий махраждан қочишга, бу махражни илгари белдан юқори чиқиб, юрагимизга, онгимизга, тасаввуримизга етиб бормаган чизиққа боғлаб қўйишга айланиб кетади. Бу қочиш — умумий бўлмаган юз ифодаси томонга, касрнинг сурати томонига, шахс томонга, хусусийлик томонга қочишдир. Биз, кимдан андаза олиб яратилганимиздан қатъи назар, беш миллиард киши бўлдик ва санъат чизиб кўрсатганидан бўлак келажак бизда йўқ. Акс ҳолда бизни ўтмиш, аввало, ўзининг миршабона ҳамма “чиройи” билан сиёсий ўтмиш кутиб олади.

Нима бўлганда ҳам санъат, хусусан, адабиёт жамиятда камчиликнинг мулки бўлган ҳолат, назаримда, носоғлом ва хатарли кўринади. Мен давлатни кутубхонага айлантиришга чақирмайман, гарчи шундай фикр менда кўп марта бўлган, бироқ ишончим комилки, агар биз ҳукмдорларимизни сиёсий дастурига қараб эмас, ўқувчилик тажрибасига қараб танлаганимизда, ер куррасида ғам-андуҳ камроқ бўларди. Бўлажак ҳукмдордан дастлаб унинг ташқи сиёсат дастурини эмас, Стендалга, Диккенсга, Достоевскийга муносабатини сўраш керак. Ҳеч бўлмаса, шунинг учун ҳамки, инсоний хилма-хиллик ва бемаънилик адабиётнинг кундалик нони, адабиёт эса инсоний мавжудлик муаммоларини ечишда қўлланиладиган маълум ва бўлажак тоталитар ёндашишга уринишлар йўлида ишончли тўғаноқ бўла олади. Адабиёт, жилла қурса, ахлоқий суғурталаш тизими сифатида у ёки бу диний эътиқод ёки фалсафий доктринага қараганда анча самаралироқ. Чунки бизни ўзимиздан сақлайдиган биронта қонуннинг бўлиши мумкин эмас, ҳеч бир жиноий кодекс адабиётга қарши қилинган жиноят учун жазолашни кўзда тутмайди. Ва бундай жиноятлар ичида энг оғири муаллифни таъқиб этиш, цензура чекловлари, китобни ўтга ташлаш эмас. Булардан оғирроқ жиноятлар борки, у — китобни менсимаслик, уларни ўқимасликдир. Бу жиноят учун одам ўз ҳаёти билан товон тўлайди. Агар уни миллат содир этса, у ўз тарихи билан тўлов беради. Ҳозир мен бир мамлакатда яшаб туриб, одамнинг моддий фаровонлиги билан уғшнг бадиий нодонлиги ўртасида қандайдир муносабат бор, деб биринчилар қатори ишонган бўлардим, бироқ бундай фикрдан мен туғилиб ўсган мамлакат тарихи қайтариб турибди. Шунга кўра, сабаб-оқибатлар минимумига, дағал формулага келтирилган рус фожиаси — жамият фожиасидир, ундаги адабиёт камчиликнинг — машҳур рус зиёлиларининг алоҳида ҳуқуқи, имтиёзи бўлиб қолди.

Мен бу мавзуда кўп тўхталмоқчи эмасман, бу кечада миллион одам томонидан сиёсий доктринанинг тантанаси йўлида хароб қилинган ўн миллионлаб одамларни эслатиб, сизларни қайғуга солмайман. XX асрнинг биринчи ярмида Россияда кечган бундай воқеапар автоматик ўқотар қурол ихтиро қилинмасидан олдин содир бўлганига эътиборингизни қаратмоқчиман, холос. Россиядаги сиёсий доктринанинг ночорлигини шундан ҳам билса бўладики, уни амалга ошириш учун инсоний қурбонлар талаб қилинарди. Бир нарсани айтаман: тажрибадан эмас, афсус, фақат назарий жиҳатдан келиб чиқиб фараз қиламанки, ўзига ўхшаган бир кимсага, қандай бўлмасин, бир ғоя йўлида ўқ отиш Диккенсни мутолаа қилган одам учун уни ўқимаганга қараганда оғирроқ. Мен саводлилик, маълумотли бўлиш ҳақида эмас, фақат ўқиш ҳақида, Диккенсни, Стендални, Достоевскийни, Флоберни, Бальзак, Мелвилл ва шу кабиларни ўқишни назарда тутяпман. Саводли, маълумотли одам эса, сиёсий трактатни ўқиб бўлгач, ўзига ўхшаган бир кимсага қўли қилт этмай ўқ отиши ва бундан ҳатто эътиқод завқини туйиши мумкин.

Поэзияга ўтишдан олдин бир нарсани қўшимча қиламан: рус тажрибасини огоҳ сифатида қабул қилган маъқулроқ, чунки Ғарбнинг ижтимоий тузилмаси ҳозиргача 1917 йилдан олдинги Россиядагига ўхшаш (нафсиламрини айтганда, XIX аср рус психологик романининг Ғарбда оммабоп эканлиги ва замонавий рус прозасига нисбатан паст қадрланиши айнан шу сабаб билан изоҳланади. XX асрда Россияда юзага келган ижтимоий муносабатлар ўқувчига персонажларнинг исмидан кўра ғалатироқ туюлса, эҳтимол). Россиядаги сиёсий партияларнинг ўзигина, масалан, 1917 йилги октябрь тўнтариши арафасида, ҳозирги кунларда АҚШдаги ёки Буюк Британиядагидан кўп бўлса бор эдики, кам эмасди. Бошқача айтганда, эҳтиросга берилмаган одам Ғарбда XIX аср давом этаётганини сезган бўларди. Россияда эса у тугади. Агар мен, у фожиа билан тугади, десам, аввало шунинг учунки, юзага келган ижтимоий ва хронологик ўзгариш ўз ортидан кўплаб инсонлар қурбонини бошлаб келди. Ҳақиқий фожиада қаҳрамон эмас, омма ҳалок бўлади.

 

3

Она тилиси — рус тили бўлган одам учун сиёсий зулм ҳақида гапириш овқат ҳазм қилишдек табиий ҳисобланса-да, мен энди сўзимнинг мавзусини ўзгартираман. Ўз-ўзидан аён нарса ҳақидаги гапларнинг камчилиги шундаки, улар ўзининг енгиллиги, енгил эришиладиган ҳаққонийлик ҳиссиёти билан одамнинг онгини бузади. Уларнинг қизиқтирадиган нарсаси ана шунда, ва у ўз табиатига кўра, бундай зулмни келтириб чиқарадиган ижтимоий ислоҳотчининг вавасасига ўхшайди. Бу васвасани ҳис этиш ва ундан қочиш қандайдир даражада менинг замондошларим, қаламкаш маслакдошларим тақдирига бўлмаса ҳам, уларнинг қалами остидан чиққан адабиётга масъул. Бу адабиёт четдан туриб кузатгандагидек, тарихдан қочиш ҳам эмас, хотирани бўғиш ҳам эмас.

“Аушвицдан кейин қандай қилиб мусиқа ёзиш мумкин?” дейди Адорно. Рус тарихи билан таниш одам бу гапни фақат лагер номини ўзгартирган ҳолда такрорлаши мумкин. Такрорлаганда ҳам каттароқ ҳуқуқ билан айта олади, чунки сталинча лагерларда чириб кетганлар миқдори немис лагерларида қирилганлардан анча ўтиб тушади. “Аушвицдан кейин қандай қилиб ланч ейиш мумкин?” деди бир вақт америкалик шоир Марк Стренд. Нима бўлгандаям, мен мансуб бўлган авлод шу мусиқани ёзишга қодир бўлиб чиқди. Бу авлод Аушвиц крематорийлари тўла қувват билан ишлаётганда, Сталин ўзининг худосифат, мутлақ, гўё табиат томонидан рухсат этилган ҳокимият чўққисига кўтарилганда туғилган. Бу авлод крематорийларда, сталинча архипелагнинг ном-нишонсиз, умумий қабрларида назарий жиҳатдан узилиб қолиши керак бўлган нарсани давом эттириш учун туғилган. Ҳамма нарса узилиб битмагани, ҳеч бўлмаса, Россияда кўп жиҳатдан шу авлодга боғлиқ ва мен ўша авлоддан эканлигимдан ғурурланишим, бугун мана шу минбарда турганимдаги ғуруримдан кам эмас.

Мен бугун шу ерда туришим ўша авлоднинг умуммаданиятга қўшган ҳиссасини тан олишдир. Мандельштамни эсласам, дунё маданиятига қўшган ҳисса, дегим келади. Ортга назар ташлаб, айтишим мумкинки, биз бўм-бўш ердан, аниқроқ айтсам, вайроналиги билан одамни қўрқитадиган ердан бошлаганмиз ва биз онгимиздан кўра ҳиссиётимиз билан тезроқ тушуниб етдикки, маданиятнинг узлуксизлик самарасини қайта яратиш, унинг ҳавза ва сўқмоқларини тиклаш, унда-мунда бутун қолган ва обрўсизлантирилган ҳавзаларни ўзимиз яратган, янги ёки бизга шундай туюлган мазмун билан тўлдира бошлаш керак.

Балки бошқа йўл ҳам бўлгандир. Бу — бузилишда давом этиш, парчалар ва вайроналар поэтикаси, минимализм, нафасларнинг бўғилиш йўли. Биз бундан воз кечган бўлсак, у ўзимизни ўзимиз драмалаштириш бўлиб туюлганидан ёки хаёлимизда инсоний қадр-қимматга тенг маданиятнинг бизга маълум ҳавзаларининг наслий олижаноблигини сақлаб қолиш ғоялари билан жуда руҳланиб кетганимиздан эмас. Биз ундан шунинг учун воз кечдикки, танлов биз томондан эмас, маданиятнинг ўзидан ва бу танлов яна ахлоқий эмас, эстетик жиҳатдан бўлди. Албатта, одам ўзини маданиятнинг қуроли эмас, уни яратувчиси ва сақловчиси сифатида тасаввур этиши табиий. Агар мен бугун бунинг аксини тасдиқлаб турсам, сабаби XX асрнинг сўнгида Плотинни, лорд Шефтсберини, Шеллинг ёки Новалисни бошқача ифодалашда бир сеҳр бор-йўқлигида эмас, балки сўзлашув тилида илҳом парисининг овози — тилнинг ҳукмронлиги эканидадир. Яъни, тил шоирнинг қуроли эмас, аксинча, у тилнинг ўлмай қолиш воситаси. Тилни жонли мавжудот деб тасаввур қилсак-да (шунда адолат қарор топган бўларди), ахлоқий танлашга қодир эмас.

Одам шеър ёзишга турли мулоҳазалар ила қўл уради: маъшуқанинг юрагини забт этиш, теваракдаги борлиққа — у хоҳ манзара бўлсин, хоҳ давлат муносабат билдириш, муайян бир онда ўз руҳий аҳволини тасвирлаш, шу онда ўйлаётганидек, ер юзида ўзидан бир из қолдириш учун. У шеърга онгсиз — тақлид мулоҳазалари билан қўл уради, оппоқ қоғоз ўртасида тепадан пастга қараб тушган ажибужи сўзлар устуни одамга, унинг дунёда тутган ҳолатини, фазонинг ўзига муносабатини эслатса керак. Бироқ, қўлига қалам тутқизган мулоҳазаларга, қалами остидан чиқадиган нарсанинг каттами-кичикми аудиторияга таъсири қандай бўлишига боғлиқ бўлмаган ҳолда! Бу ишнинг изма-из келадиган натижаси тил билан бевосита мулоқотга кириш ҳисси, аниқроқ айтганда, унга шу онда қарам бўлиб қолиш ҳисси, у айтган ҳамма нарса ёзиб қолдирилди. Бу қарамлик — мутлақ ва шафқатсиздир, лекин ўзи озод этади. Чунки тил ёзувчидан катта ва ўтган замон томонидан берилган салоҳият — марказдан қочувчи жуда улкан қувватга эга. Бу салоҳият муайян тилда гаплашадиган миллат миқцори билан эмас (гарчи бунга ҳам боғлиқ), шу тилда ёзилган шеърнинг сифати билан аниқланади.

Қадимги Юнон ва Рим муаллифларини, Дантени эсга олиш кифоя. Ҳозирги пайтда, айтайлик, рус ёки инглиз тилида яратилаётган асарлар бу тилларни яна минглаб йиллар яшаб қолишини кафолатлайди. Қайтараман: шоир тил мавжудлигининг воситаси ёки улуғ Оден айтганидек, у тилни тирик тутиб турадиган кимса. Ушбу сатрларни ёзаётган мен ўлиб кетсам-да, уларни ўқийдиган сизлар йўқликка рихлат қилсангиз ҳам сатрларни ифодалаган ва сиз ўқийдиган тил қолади. Тил одамдан узоқроқ яшаш қобилиятига эгалиги учун эмас, ўзгаришларга жуда яхши мослашгани учун сақланиб қолади.

Шеър ёзадиган одам ўлимидан кейинги шон-шуҳрат учун ёзмайди, гарчи шеърим ўзимдан узоқроқ яшаб қолади, деган умидга тез-тез берилса ҳам. Унинг тили кейинги қаторни айтиб тургани учун шеър ёзади. Шеърни бошлаган вақтда у нима билан тугашини билмайди ва гоҳо натижадан ўзи ҳам ҳайрон қолади, чунки кўпинча ўзи ўйлаганидан кўра яхшироқ натижа чиқади, фикри ўзи ўйлаганидан ҳам теранлашган бўлади. Мана шу — тилнинг келажаги, шоирнинг ҳозирги замонига аралашганидир. Бизга маълумки, билишнинг учта усули бор: аналитик, ҳиссий ва пайғамбарларга хос усул — ваҳий. Поэзия адабиётнинг бошқа жанрларидан учала усулдан бараварига (биринчи ва иккинчисидан кўпроқ) фойдаланиши билан фарқланади, чунки тилда учала усул бор. Гоҳида шеър ёзадиган одам битта сўз ёрдамида бошқа ҳеч ким боролмаган, ҳатто ўзининг хаёлига келмаган жойларни забт этади. Одам шеърни шунинг учун ҳам ёзадики, шеър тўқиш онгнинг, мушоҳаданинг, дунёни тушунишнинг азим тезлатгичидир. Одам бундай тезланишни бир марта ҳис қилгандан кейин, гиёҳларга ёки ичкиликка боғланиб қолганидек ўрганиб, боғланиб қолади. Тилга ана шу тарзда боғланиб қолган одамни, ўйлашимча, шоир деса бўлади.

1987 йил

Иосиф Бродский. Нобель маърузаси