Хитой тарихида Тан сулоласи даврида яшаб ўтган адиб Ли Шан-ин (813-858) ижодида ҳикоялар билан бирга қисқа қайдлар, афоризмлар ҳам кенг ўрин тутган. Ҳаётий тажриба, поэтик кузатишлар бу адибга замона воқеликларини бутун ранг-барангликлари, экзотикаси, бўёқлари билан жозибали ва ихчам шаклларда тасвирлаш имконини берди. Шунинг учун ҳам унинг митти асарларида ўрта асрлардаги Хитой адабиёти, одоб-ахлоқ меъёрлари, халқнинг турли қатламларининг кайфияти ўзининг тўла ифодасини топа олди. Унинг афористик кўз қарашларида ҳам, фикр-мулоҳазаларида ҳам шу каби жиҳатлар аниқ кўриниб туради. Қуйида адибнинг ана шундай ихчам шаклда ифода қилинган фикр-мулоҳазаларидан намуналарни эътиборингизга ҳавола қилаётирмиз.
Асло қайтиб келмагай:
– хўжайиннинг уйида нимадир ўғирлаган меҳмон;
– аслзода хонадонга юборилган оқибатсиз хизматкор;
– қўлингда таёқ ушлаб турганингни кўрган ит.
Сайлаб ўтирмайди:
– оч одам олдига бадҳазм овқат қўйсанг;
– юриб чарчаган киши қирчанғи отларни кўрса;
– шошиб дарёдан ўтмоқчи бўлган одам соҳилда кемаларни кўрса;
– тўсатдан бошланган шаррос ёмғирдан қочмоқчи бўлган киши капаларни кўрса.
Ярамайди:
– сабабини айтмай болани дўппослаш;
– кимгадир ҳурмат-иззат кўрсатаман деб ҳаддан ошиқ мулозамат қилиш;
– йилнинг иссиқ кунида қуёш куйдириб турган чоғ ҳосил теришга бориш.
Ўхшашлик:
– пойтахтдаги амалдор қовоққа ўхшайди: ўсаётгани билинмайди;
– амалдорнинг муҳри чақалоққа ўхшайди: ўзинг билан мудом олиб юришга мажбурсан;
– музофотдаги амалдор арслонга ўхшайди: нима иш қилмасин, халқ юрак ҳовучлаб туради.
Ақлли бўлиб кўриниш ғалатидир, чунки:
– шеъриятни тушунадиган аёл ғийбатларга сабаб бўлади;
– шароб чашнагири бўлган буддавий роҳиб ичган қасамини бузиб қўяди;
– ўқиш-ёзишни биладиган, саводхон хизматкор хато қилиб, хўжайинидан гап эшитади.
Бош чангаллаб қоласан:
– қорнинг оғриб турганда мазали таом беришса;
– қудуқ қазиётганда чиқинди ўрага дуч келсанг;
– амалдорнинг қабулида ўтирганда бирдан курагинг қичий бошласа;
– сендан яхшилик кўрган камбағал қариндошинг қайта-қайта келаверса.
Ўзига ўхшамай қолади:
– имтиҳон мавзуларини ёдлай олмаётган ўқувчи;
– азада йиғламаётган гўянда;
– идишларни ювишда хўжайиннинг фойдасини кўзламай қўйган оқсоч аёл;
– меҳмонларни кузатаман деб уйдан чиқиб кетган хўжайин;
– ўқувчиларининг машқ ва билимларини текширмайдиган муаллим.
Давлатмандлик ва зодагонлик белгилари:
– эриб оққан шамлар;
– каштан ва олма пўчоқлари;
– Личжи қобиқлари*;
– баланд овозда китоб мутолаа қилиш ва мусиқа овози;
– аёл бошидан сирғалиб тушиб қолган олтин тўғнағич.
Агар шундай десанг, одамларни алдайсан:
– алкимё одамларга бойлик келтиради;
– қўшни вилоят амалдорлари виждонан ишлайди.
Кўнглингга ёқмай турар:
– ўтмас пичоқни ишлатиш;
– кийимингнинг йиртиқ жойидан ўтган шамол;
– гўзал манзарани тўсиб тебранаётган дарахт.
Нақадар оғирдир эшитмоқ:
– бозордагиларнинг жанжалини;
– тул қолган жувоннинг йиғисини;
– мўйсафид отанинг ўғли жасади устидаги йўқловини;
– имтиҳондан йиқилган кишининг чумчуқдай чирқиллашини;
– мотам маҳалида қувноқ мусиқани.
Аҳмоқона ибратлар:
– меҳмон бўлиб ўтириб, жанжал чиқариш;
– ўзгалар суҳбатига бурун тиқиш;
– бегона одамнинг тўшагига пойабзал билан чиқиш;
– қайнота-қайнонанг олдида беҳаё латифа айтиш.
Алам қилар экан:
– муҳтарам арбобни уйингга чорлаганингда, у келмай қолса;
– чақирилмаган, ёқимсиз меҳмон уйингга кириб келса;
– бозорда нарсалар арзон сотилаётганда чўнтагингда ҳемири бўлмаса;
– зиёфатда душманинг билан ёнма-ён ўтириб қолсанг.
Қашшоқ бўлишинг турган гап, агар:
– хотининг ялқов бўлса;
– эрта ётиб, кеч турсанг;
– қимор ва шаробхўрликни хуш кўрсанг;
– бир жойда қўним топмай, кўчиб юраверсанг;
– қимматбаҳо буюмларни завқ устида сотиб олаверсанг.
Албатта, бойиб кетасан, агар:
– ҳамма ишнинг қаловини топсанг;
– гўзал нарсани кўриб, шунга ўхшашга ҳаракат қилсанг;
– ҳуда-беҳудага қарз кўтаравермасанг;
– уйдаги аёллар аҳил бўлса.
У ақлли, қобилдир:
– ўзини тута билса;
– сирни сақлай олса;
– донога ҳамсуҳбат бўлса;
– ишга киришаётиб, хатолардан огоҳ бўлса;
– маст бўлиб олиб, оғзига келганини гапиравермаса;
– мозийни тушуниб, замонани яхши англаса;
– саховатни унутмаса;
– янги жойга борганда урф-одатини суриштириб билиб олса;
– билмайдиганини ўрганишдан ор қилмаса;
– нодон билан ўчакишмаса.
Ўғлингни ўргат:
– боболарнинг яхши ишларига;
– сўз бердими – бажаришга;
– ҳалоллик ва ҳаёлиликка;
– олти санъат турини мукаммал билишга**;
– дунёга кенг қарашга;
– собит иродали бўлишга;
– бир ишга киришар бўлса, обдон ўрганишга.
Қизингни ўргат:
– аёллар бажарадиган ишларга;
– мулойимлик ва ҳурмат-эҳтиромга;
– ўқиш ва ҳисоб-китобга;
– эҳтиёткорликка;
– ўзига қараб юришга (озодаликка);
– ғийбатга берилмасликка;
– хизматкорларни ҳурмат қилишга.
Ўзингни тий:
– тақиллатмасдан бегона уйга киришдан;
– бегона кишининг сандиғини титиш, хатини ўқишдан;
– хўжайин овқатга қўл узатмасдан туриб, тановул қилишдан;
– ниманидир олиш учун дастурхонга чиқишдан.
Булар бефойдадир:
– масаланинг моҳиятига етмасдан бошқаларни уришиш;
– ўринсиз тақлид қилиш;
– болаларга тўла эркинлик бериб қўйиш.
Рус тилидан Музаффар Аҳмад таржимаси
“Жаҳон адабиёти”, 2014 йил, 10-сон
_____________
* Личжи – Жанубий Хитойда ўсадиган мева; мамлакатнинг бошқа вилоятларида у жуда тансиқ ҳисобланган.
** Хитой болалари қадим-қадимдан санъатнинг қуйидаги олти турини билишлари шарт бўлган: одоб-ахлоқ, мусиқа, ёйандозлик, от-арава ҳайдаш, каллиграфия (ҳусни хат) ва арифметика (ҳисоб-китоб).