Менинг болалигим отам Ғуломмирза ва аммам Гулсум она (аммамни мен «она» дердим) таълим-тарбияси остида кечди. Отам маърифатли, зиёли киши эди. У киши илк таълимни Машҳадда олгандилар. Эски ўзбек ёзуви ва форс тилини мукаммал биларди. Шўролар даврида замонга боқиб, колхозда ҳосилот бўлиб ишларди. Бироқ отам санъатни, адабиётни ни­ҳоятда қадрларди, севарди. Шеърият мулкининг султони ҳазрат Навоийни, туркман мутафаккир шоири, тасаввуф илмининг билимдони Махтумқули, Сўфи Аллоҳёр, Мулланафас каби шоирларнинг шеърларини ёддан айтарди ва баъзан маърифий суҳбатларда дўст-биродарларига шарҳлаб берарди. Қуръони каримнинг аксарият сураларини ёд биларди. «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Тоҳир ва Зуҳро», «Гўрўғли» каби дос­тонларнинг ошиғи эди. Махтумқули асарларини эски арабча куллиётидан ўқирди.

Дадамиз биз, (айниқса мен) бирон-бир чакки, но­ўрин иш қилиб қўйсак ёки хато қилгудек бўлсак, олдига чақирарди-да, шапалоқ ёки танбеҳ ўрнига Навоийдан, Фузулийдан, Махтумқулидан шу хатога тааллуқли бир байт ёки тўртлик келтириб изза қиларди. Масалан, акамиз мол-дунё, мансабга сал қизиқиб кетганида, у даврамизда ўтирганида кесатиброқ Махтумқулидан тубандаги тўртликни келтирганди:

Дунёда минг таноб боғларинг бўлса,

От-яроғ асбобу шайларинг бўлса,

Аржа-аржа тўла молларинг бўлса,

Фойдаси йўқ. Ташлаб-ташлаб кетарсан…

Отамдаги адабиётга бўлган муҳаббат менга ҳам ўз таъсирини ўтказди. 7-синфда ўқиб юрган кез­ла­римдаёқ шеър машқ қила бошладим. 8-синфда “Ана холос” деган кичик бир пьеса ёздим. Бу пьеса мактабда саҳналаштирилди. Ундаги бош қаҳрамонни ҳам ўзим ижро этдим. Кичик-кичик бу уринишлар мени катта адабиётга етаклаб келди.

Ўрта мактабни тамомлаб, Хоразм Давлат пе­да­­­­­гогика институтининг ўзбек тили ва адабиёти фа­культетига ўқишга кирдим. Талабалик йилларимда эс­­­­га оладиган воқеалар жуда кўп бўлди. Ана шундай тарихий ҳодисалардан бири институтнинг охирги бос­қичида ўқиб юрган вақтларимда содир бўлганди. Хоразмга атоқли шоир Мақсуд Шайхзода келди. У учрашув анжуманида Жалолиддин ҳақидаги дра­масидан парча ўқиб берди. Бу ижодий учрашув менда жуда катта таассурот қолдирган. Шу пайтгача ёзмоқчи бўлиб юрганим, Махтумқули ҳақидаги драмани қо­ғозга тушириш истаги кучайди. Кўз олдимда доно, туғёнга тўла Махтумқули бўй тиклаб, кеча-ю кундуз ўтган даврон долғалари тўғрисида гапира бошлади. Натижада 1964 йилда тарихий-бадиий «Махтумқули» мусиқали драмаси пайдо бўлди.

У пайтларда асарни саҳнага олиб чиқиш учун рес­публика маданият вазирлигидан рухсатнома олиш керак эди. Бахтли тасодифни қарангки, ўша пайтда улкан адабиётшунос олим, филология фанлари док­тори Матёқуб Қўшжонов муҳим бир иш билан Хоразмга ташриф буюрган эди. Унинг келиши менинг жонимга оро кирди.

Олим драма матни билан танишгач, асарга ижобий тақриз ёзиб берди. Аммо бу кафолат ҳам етарли бўл­мади, вазирликдагилар яна баҳона топишди. Мах­тумқули ҳақида туркман халқининг таниқли оқсо­қо­ли, Туркманистон Ёзувчилари уюшмаси раиси, маш­ҳур адиб Берди Кербобоев ҳам драма ёзган экан, шу кишидан рухсатнома олиш зарур деб айтишди. Ноилож, Ашхободга, Берди оға ҳузурига отландим. Асарни уюшма котиби Ашир Назаров олиб қолди. Уни Берди оғага топширишини, у киши икки кундан сўнг келишини айтди.

Хуллас, икки кундан сўнг атоқли инсоннинг олдига ҳаяжон билан кирдим. Не ажабки, Берди Муродович мени эски қадрдонлардек кутиб олди, бир пиёла чой қуйиб берди. Ёзувчининг гап-сўзларидан қўлёзмани ўқиб чиққанлиги маълум бўлди. Асарни варақлаб чиқар экан, «Қойил, жуда «гўви» (зўр дегани) драма асари бўлиптир» дея менга оқ фотиҳа берди. “Асарни туркманчага ўгиртириб олиб келсанг, Мулланафас номидаги драма театрида саҳналаштирардик”, деди ва бу вазифани у туркманистонлик машҳур драматург Товшон Эсенова зиммасига юклашини айтди. Шун­дан кейин асарнинг оригинал эканлиги, аҳамияти ва уни саҳналаштириш мақсадга мувофиқлиги таъ­кидланган хатга имзо қўйиб берди. Ва ниҳоят, бу асар 1966 йилда Огаҳий номидаги Хоразм вилоят театри ижодий жамоаси томонидан муваффақиятли саҳналаштирилди. Бу мусиқали драма кейинчалик республикамизнинг кўпгина вилоятлари саҳналарида, Туркманистон, Қорақалпоғистонда намойиш этилди, Республика радиосининг «Олтин фонди»дан жой ол­ди.

1981йилнинг охирларида мени Ўзбекистон Ёзув­чилари уюшмасига аъзоликка қабул қилишди. Бу вақтларда уюшманинг Хоразм вилоят бўлими масъул котиби Раҳим Бекниёзов ўз аризасига кўра қарилик пенсиясига чиққан экан. Қизиғи шундаки, Ёзувчилар уюшмасининг ўша вақтдаги раиси шу куннинг ўзидаёқ мени масъул котиблик вазифасига ўтказиш борасида таклиф киритди. Уюшма Президиуми аъзолари так­лифни маъқуллашди.

Раис жуда уддабурон, ишнинг кўзини биладиган, ижодкорларнинг таклифлари билан ҳисоблашадиган, иложи борича уларга керак бўлса ҳам моддий, ҳам маънавий ёрдамини аямайдиган раҳбар эди. У ки­шининг ишга келиши билан Ёзувчилар уюшмаси қад тиклади, жойлардаги обрўси ошди, вилоят раҳ­барларининг так­лифларига кўра бўлимлар янги штат­лар (консультант, таржимон штатлари) билан тўл­дирилди, Дўрмондаги ижод уйи навбати билан вилоятдаги ижодкорларни ҳам бағрига олди. Бу ғам­хўрликлар жуда ҳам яхши натижа бера бошлади.

Албатта, янги вазифа ўз навбатида менга янги куч-қувват ва масъулият юклаган эди. Вилоятда кўп­гина ижодкор ёшларни тарбиялаш, уларга устозлик қилишдек савобли ишларни бошлаб юбордик. Ўндан ортиқ ёш истеъдод эгалари уюшма аъзолигига қа­бул қилинди. Бетакрор истеъдод соҳиби, етук шоир, моҳир таржимон Матназар Абдулҳаким, Рес­пуб­ликага танилган шоирлар Отабек Исмоилов, Гав­ҳар Ибодуллаева, Сотим Аваз, Рустам Назар, Ис­­моил Оллаберганов, адабиётшунос олимлар Ҳам­­­дам Абдуллаев, Нурмамат Қабуловлар шулар жумласидандир. Устоз-шогирдлик муносабатлари ях­ши йўлга қўйилди.

Бир мисол. Шоир Матназар Абдулҳаким олий дар­гоҳни битказиб келгач, қишлоқ мактабларининг бирида ўқитувчилик қиларкан. Рости, шу пайтгача мен уни танимасдим. Тасодифан Урганч тумани газетасида унинг арузда битилган битта мухаммасига кўзим тушди. Шеър равон ва ҳиссиётга бой эди. Суриштириб бу йигит ишлайдиган мактаб манзилини билиб, топиб келиш учун котиба қизимизни жўнатдим. Мақсадим, маъқул тушса уни Ёзувчилар уюшмаси вилоят бўлимига янги ажратилган адабий консультантлик лавозимига ишга таклиф қилишни ўйлаб қўйдим. Сал олдинроқ вилоятдаги таниқли ёзувчилардан бирига бу борада маслаҳат солдим. Режам унга ёқмади, Матназар ха­рактеридаги айрим «салбий» хусусиятларни рўкач қилиб, бу ўринга ўзи билан ишлайдиган бошқа бир ёш шоирнинг номзодини талаб даражасида қатъий таклиф қилди.

Орадан бир кун ўтиб Матназар ҳузуримга келди. Бироз суҳбатлашиб ўтирдим, шеърларидан намуналар эшитдим. Унинг гап-сўзларидан, кўзларидан истеъдод учқунларини кўргандай бўлдим. Ўзи ҳам камтар, камсуқум йигит кўринди. Шундан кейин ҳеч иккиланмай Матназарни ишга қабул қилдим.

Матназарнинг қўлтиғида доим Ҳазрат Навоийнинг «Хамса»сини кўтариб ишга келиб-кетишларини кўриб, унинг мумтоз адабиётга ихлоси зўрлигини англадим ва унга «Хамса»ни яхши ўрганишни ва ҳар куни вақт топиб шу асар борасида бир-икки соат мулоқотга тайёрланишни топширдим. Шу мақсадда бўлимдаги бошқа ишларни ўз зиммамга олиб, унинг ишини енгиллатиб қўйдим. Улуғ бобомиз ижод чашмасига киришида унга имкон яратиб беришга ҳаракат қилдим. Шу йўсинда деярли икки йилгача вақт ўтди. Биз вақт топилди дегунча хамсахонлик қилардик. У асарни яхши ўзлаштирди, биз ҳам, яъни мен ҳам анча-мунча «хамсашунос» бўлиб қолдим. Кейинчалик Матназар Навоийнинг бошқа ғазалларини «чақиш»га киришди. У Навоийни ўзлаштиргани сари, ўзининг ҳам бадиият зинапоясидан кўтарила бораётгани шундоқ сезилиб турарди. Шундай қилиб, умрининг охиригача у билан устоз-шогирдлик муносабатларимиз давом этди. Аввалига мен бироз нарсани унга ўргатган бўлсам, кўпроқ ундан ўрганишга ҳаракат қилдим. Нафақат ижодий, балки унинг оилавий-ҳаётий, иқтисодий муам­моларини ҳал этишда баҳоли қудрат ўз ҳиссамни қўшдим деб ўйлайман ва бундан қувонаман.

Мен ёшликдан билвосита ҳазрат Навоий, Огаҳий, Абдулла Қаҳҳор, Мақсуд Шайхзода, Махтумқули, Ҳамид Олимжон, Ўткир Ҳошимов, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов сингари адабиёт дарғаларининг ҳаётию асар­ларидан, ҳозирги замон машҳур туркман адиблари Гурбонназар Азизов, Раимбой Собиров каби адиблар ижодидан ҳаёт таълимини олдим. Айниқса, филология фанлари доктори, тилшунос домламиз О. Мадраҳимов ҳаёт тарзи менга катта сабоқ берди.

Сўнгги йиллардаги энг катта ижодий ишим «Мах­тумқули» романи бўлди. Романни ёзишга тайёр­гарлик шу мавзудаги драматик асаримни саҳнага қўйилишдан сўнг бошланди, десам хато бўлмас. Тўғри, аввал роман ёзиш ниятим йўқ эди. Лекин Махтумқулини кўп ўқирдим, асарларини мутолаа қилардим, у ҳақда кўп­гина мақолалар ёзганман, кўп суҳбатларим шу улуғ донишманд инсон тўғрисида бўларди. Унга ўхшатма қилиб қўшиқ-шеърлар ёзардим. Шоирнинг ҳаётига кириб борганим сари, унга ихлосим ошиб борди. Лекин роман ёзишдан чўчирдим. Бироқ тасаввуф илмининг устаси Махтумқули ҳақида катта асар ёзишимга кўпроқ таниқли адиб, устоз акамиз Эркин Самандар туртки бўлди. У киши ишончимга ишонч қўшди, йўлланма берди ва тез-тез эслатаверди. Миямда Махтумқули борасида 30-40 йиллик материаллар йиғилиб қолган бўлса-да, бевосита асарнинг ёзилишига роппа-роса икки йил вақт кетди. Лекин нашриёт ҳаммасини ўрганиб, китоб охирида бу муддатни 10 йил деб ёзиб қўйсак тўғри бўлар, деб маслаҳат беришди, рози бўлдим.

Роман бош ғоясини очиб беришда (ҳозирги замон ўзбек адабиётида биринчи тажриба бўлса керак) Қуръон оятлари ва ҳадислардан фойдаланиб, асар руҳиятини қадриятларимиз, гўзал урф-одатларимиз, умумбашарий қадриятлар билан бир қаторда Шўролар даврида таъқиқланган миллий маънавиятимизнинг асосий омилларидан бири – Исломий маърифат билан суғоришга ҳаракат қилинди.

Шунингдек, Махтумқули, Мужрим Обид, Киро­мий­­­лар яшаётган даврдаги мусулмонлар оиласидаги диний-маънавий тарбиянинг қай даражада эканлиги, унинг ибратомуз томонларига урғу берилди.

Махтумқули Ҳазрат Навоийни ўз устози ҳисоб­лаган, унга ихлос қўйган. Нафақат мадрасаларда, балки бутун умри бўйи устоз асарларини ўқиган, «Хамса»ни ёд билган, улардан ибрат олган. У шундай ёзади:

Ҳақиқат излаган устоз Навоий,

«Чор девон»и, «Фарҳод-Ширин», рубоий,

Заҳириддин Бобур мезонил-ойи,

Даргоҳига бориб мен Мажнун бўлсам.

Навоий билан Махтумқули ўртасида руҳий яқин­лик, фикрий боғлиқлик бор. Шу ўринда тарихга му­рожаат қилсак.

Х асрларда Тажан дарёсида қурилган «Пули хо­тин» кўприги орқали аждодларимиз қуда-андачилик, савдо-сотиқ баҳонасида бир-бирлари билан борди-келди қилишган. Кейинчалик ҳазрат Навоий ҳам шу кўприкдан Сарагтга ўтган, бу кўприкда Амир Темур, Шоҳруҳ Мирзо, Улуғбекларнинг ҳам излари қолган. Андижон, Марғилон, Самарқанд, Туркистон ва Бу­хорои шариф, Хива шаҳарларини ихтиёр этганда, бу йўллар Махтумқули оёқларига поёндоз бўлган. Шоир дейдики:

Илгимни узатсам етадир шохойи ар-ар,

Ул шайхи Фузулийга сўзим бўлса баробар.

Султон Ҳусайин, Мир Алишер дунёга даъвогар,

Фарҳод-ла Ширин, Лайли ва Мажнун диловар,

Юртларни кезиб, сийил Хуросона келибдир.

Улуғларимиз бошлаб берган устоз-шогирдлик, ру­­ҳий-маънавий иртибот анъаналари бугунги кунла­римизгача давом этиб келаётир.

Узоққа бориб ўтирмайлик, туркман халқининг маш­ҳур адиби Хидир Деряев ўзбек романчилигининг асосчиси Абдулла Қодирийни ўз устози ҳисоблаган бўлса, хоразмлик Бола бахши Абдуллаев туркман халқининг таниқли бахшиси Суяв бахшини устозим деб қўл берган. Ўзбек шоири Ғафур Ғулом билан туркман ёзувчиларининг отахони Берди Кербобоевнинг дўст­лиги, биродарлиги каби мисоллар икки халқ маъ­навиятининг муштараклигидан нишонадир.

Романни ёзишимда яна бир манба Абулғози Ба­ҳодирхоннинг «Шажараи тарокима» тарихий аса­ри руҳий таянч ва йўлланма бўлди. Инсоннинг пай­до бўлиши, Одам Ато фарзандларининг Ер юзига тарқалиши-ю илдизи бир турк халқларининг қадим тарихи, келиб чиқиши, ҳаёт тарзи борасидаги қим­матли фикр-мулоҳазалари асарни ёзишимда ниҳоят асқотди. Абулғози нафақат довюрак баҳодир, балки аждодларимиз тарихини яхши билган, тиббиёт ил­мининг нуктадони бўлиб, авлодларга кўпгина иб­ратли мерос қолдирган етук аллома ҳам бўлган. Унинг хизматлари романнинг уч-тўрт жойида тилга олинади.

Маълумки, ХIХ аср Хоразм адабий ҳаёти тарихи мумтоз адабиётимизнинг гуллаб-яшнаган даврига тўғ­ри келади. Бу даврда Хива шаҳри маданий-адабий ҳаётнинг марказида даврининг етук алломалари Му­­­нис ва Огаҳийлар ўзларидан ўчмас тарихий ва адабий мерос қолдирганлар. Бу давр мактаби ав­вало Шермуҳаммад Мунис (1778-1829) номи билан боғлиқлигини айтиш лозим. Мунис вафотидан кейинги Хоразм адабий мактаби бевосита Огаҳий ва Феруз номи билан боғлиқдир. Огаҳийнинг ижоди ХIХ аср ўзбек адабиётидаги нодир ҳодиса, Хоразм адабий муҳитида эса унинг юксак босқичи сифатида қимматлироқдир. Шоир ижодий-илмий мероси бой ва ранг-баранг бўлиб, кенг кўлами ва мазмунан теранлиги билан кишини ҳайратга солади. Айтиш мумкинки, Навоийдан кейин адабиётимиз тарихида бунчалик кўламдор ва бадиий юксак ижод илк бор вужудга келди.

Сўнгги йилларда Огаҳий ҳаёти ва ижодий мероси кенг ўрганилмоқда. Кўпгина салмоқли тадқиқотлар пайдо бўлди. Шоирнинг 6 жилдлик асарлар мажмуаси нашрдан чиқарилди. Шу жумладан, мен ҳам 5 йил муқаддам Огаҳийга бағишлаб «Тахт ва бахт» деб аталган тарихий саҳна асаримни ёздим ва у иккинчи жилд «Сайланма»мдан ўрин олди.

Албатта, шу пайтгача ёзилган китоблар ва саҳна асарларининг ҳаммасидан ҳам кўнглим тўлади, деб айтолмайман. Бироқ шунисидан бахтиёрманки, истиқлол йилларида, яъни бу эркинлик берган им­кониятдан баҳоли қудрат фойдаланишга ҳаракат қилиб келяпман. Мустақиллигимизнинг беш йил­лиги олдидан вилоятимиз ижодкорлари би­лан мамлакатимизни бош­дан-оёқ айланиб чиқиш ташаб­бусини кўтардим ва шу мақсадда махсус бир ярим ойлик сафарга отландик. Сафар таассуротлари «Хо­размдан Ўзбекистон бўйлаб» рукни остида республика матбуоти, телевидение ва радиоларда кенг ёритиб берилди. Натижада, ўзбек адабиётида унутилаётган «Саёҳатнома» жанри қайта тикланди. Менинг назм ва насрда битилган «Жоним фидо» номли сафарнома китобим дунёга келди. Бу китобда мустақиллигимизнинг ҳали тетапоя даврида халқимиз томонидан эришилган тарихий ютуқлар ва бу муқаддас йўлдаги айрим ечимини кутиб турган муаммолар ўз аксини топди.

Сўнгги йилларда насрий асарларим билан бир­га драматургия соҳасида ҳам маълум ютуқларга эриш­­дим, деб ўйлайман. Абдулла Қаҳҳор но­ми­даги республика сатира театри ижодий жамоаси томонидан саҳналаштирилган ва бугунги кунгача саҳ­надан тушмай, театр мухлисларини хурсанд қи­либ келаётган «Бугуннинг шум боласи», Сирдарё театрида саҳналаштирилган «Тўй» спектакли, Хоразм вилоят театри саҳналарида қўйилган «Махтумқули», «Қасам ва виждон», «Айбдорлар» пьесалари бунга яққол мисол бўла олади. Бу асарларнинг кўпчилиги Республика телевидениеси ва радиоси орқали бир неча бора халқимизга намойиш қилинди.

Ижодий изланишларим давомида Марказий Осиё халқлари ҳаётини яқиндан ўрганишга ҳаракат қилдим. Бу мақсадда туркман ёзувчилари Берди Кер­бобоев, Товшон Эсенова, Ашир Назаров, Раимбой Собиров, Хонкелди Қорабоев, қорақалпоқ халқининг севимли адиблари Ибройим Юсупов, Тўлепберген Қайипбергенов, қозоқ шоираси Олтинсоч Жаганова, тожик шоираси Зулфия Атойи каби таниқли адиб­лар билан бир қанча мулоқотларда бўлдим. Қар­дош ижодкор дўстларимизнинг шеърларини, асар­ларини ўзбек тилига таржима қилдим. Жумладан, тожикистонлик таниқли шоира Зулфия Атойи, мумтоз туркман адабиёти вакилларидан Камина ва Сейидий, Туркманистон халқ шоирлари, Махтумқули номидаги Давлат мукофоти совриндорлари Гурбонназар Ази­зов, Карим Қурбоннапасов ва бошқаларнинг бир қан­ча шеъларини туркман тилидан ўзбекчага таржима қилиб, турли газета ва журналларда, китобларда чоп эттирдим.

Дарҳақиқат, умрим китоб ва китобот ишлари ичида кечмоқда. Мен бундан нолимайман. Яратганнинг бу неъмати учун ҳар қанча шук­рона этсам оз. Кўнглимда ҳали яна бир талай ижодий режаларим, орзуларим бор. Бу эзгу ишларни амалга оширишимда Ўзидан мадад сўраб қоламан.

АДИБ ҲАҚИДА

Қурбон Муҳаммадризо – 1938 йил 18 февралда туғилган. Хоразм Давлат педагогика институтининг тарих-филология факультетини тамомлаган. Даст­лабки фаолиятини ўқитувчиликдан бошлаган. Сўнгра Хоразм радиосида мухбир, телевидениесида муҳаррир, бош муҳаррир ва раис вазифаларида фаолият олиб борган. Шунингдек, 1982-86 йилларда Ўзбекистон ёзувчилари уюшмасининг вилоят бў­лими раҳбари бўлиб хизмат қилган. Шу йиллар давомида адибнинг “Гул ва кўнгил”, “Юрак титраганда”, “Хоразмда бир гўзал бор” шеърий тўпламлари, “Фалакнинг гардиши”, “Нурли излар” қисса ва публицистик асарлари нашр этилган. Сўнгги йилларда “Махтумқули” романи, “Назм дафтари” ва ўнлаб драматик асарларни ўзида жамлаган “Сайланма”си чоп этилган. Оилали, етти нафар фарзанди бор ва ўнлаб невара-чевараларнинг севикли бобосидир.

“Ёшлик” журнали, 2011 йил, 7-сон.