Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети “Шарқ тиллари” кафедрасининг араб тили ўқитувчиси Муртазо Сайдумаров 2019 йил 7–8 декабрь кунлари ўтказилган Қатар пойтахти Доҳа шаҳрида “Таржима ва маданиятлараро муносабатлар муаммолари” VI Халқаро конференциясида иштирок этди ва Шайх Ҳамад номидаги таржима ва ўзаро бир-бирини тушуниш халқаро мукофотининг ўзбек-араб, араб-ўзбек таржима номинацияси бўйича ғолиби деб эълон қилинди. Ҳамюртимиз ушбу халқаро мукофот ғолиби шаҳодатномаси ва олтин медаль билан тақдирланди.

Шайх Ҳамад номидаги таржима ва ўзаро бир-бирини тушуниш халқаро мукофоти 2015 йили Қатар пойтахти Доҳада таъсис этилган. Ушбу халқаро мукофотга котибият кенгаши раҳбарлик қилади ҳамда унинг тизимида ташкилий қўмита ва мустақил рецензентлар комиссияси фаолият олиб боради.

Ўзбек тилидан араб тилига ва араб тилидан ўзбек тилига қилинган таржималар мажмуаси номинацияси номзоди мустақил равишда икки университет – АҚШнинг Индиана (Блумингтон) университети ҳамда Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети томонидан тавсия этилган.

Шу ўринда Муртазо Сайдумаровнинг арабшунослик илмига қўшган ҳиссаси ҳақида тўхталиб ўтсак. Олим, асосан, араб адабиётидаги мақомотлар борасида изланишлар олиб борди. Мақома жанри ўрта аср араб адабиётининг “шаҳар” босқичига хос энг характерли жанрлардан бирига^[1] айланди. Бу жанр араб адабиётидан бошқа бир қатор халқлар, хусусан, эрон ва яҳудий адабиётига ҳам кирди^[2]. Мазкур жанр XV–XVII асрлар Европа пикареска насрининг келиб чиқишига таъсир кўрсатди^[3], деган фикрлар ҳам мавжуд.

Мақомалар – ўрта аср араб насри ҳақида маълум ва маъруф бўлганидан бирмунча фарқ қилувчи ўзига хос жанр. У наср ва назмнинг, нафис беза­тилган бадиий ва жонли нутқнинг хусусиятларини ўзида мужассамлаштиради. Наср ва назмнинг ягона ҳикоя этиш тизимида алмашиб келиши исломгача бўлган даврга бориб тақалади. Мақома жанрининг асосчи деб Бади-уз-Замон ал-Ҳамадоний ҳисобланса-да, мазкур жанр Абу Муҳаммад ал-Қосим ал-Ҳаририй ижодида ўз чўққисига етишди.

Ҳаририй қаламига “Дуррат ал-Ғаввас фи авҳам ал-хасс”, “Малҳамат ал-иъраб фи-н-наҳв” ва бошқа филологик трактатлар ҳам мансубдир. Энг машҳур рисолалари: “Синия” – бир амир номидан унинг дўстига ёзилган, “Шиния” – рисола-мадҳия бўлиб, уларда “син” ва “шин” ҳарфлари бўлган сўзлар моҳирона қўлланган. Ҳаририй ўз мақомалари туфайли катта шуҳрат қозонди.

Муртазо Сайдумаров илмий тадқиқотлари ва бадиий таржималари билан ўзбек-араб адабий алоқаларини ривожлантиришга фаол хизмат қилди. У юқорида айтиб ўтганимиздек, XI аср араб адиби, Басрада яшаган Абу Муҳаммад ал-Қосим ал-Ҳаририй мақомаларининг бадиий хусусиятларини, тил маҳорати, Европа тилларига таржималарини атрофлича ўрганди, мақома жанрининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида қатор илмий тадқиқотлар яратди.

1997 йили Ўзбекистон ва Саудия Арабистони адабий ҳаётида муҳим воқеа юз берди. Тошкентда Ёзувчилар уюшмасининг “Жаҳон адабиёти” журнали, Жиддада эса адабиёт клубининг “Навофиз” (“Деразалар”) журнали таъсис этилди. Ҳар иккала журнал олдига қўйилган мақсад бир хил бўлиб, жаҳон адабиётидаги ноёб бадиий ва илмий асарларни ўзбек ва араб тилларига таржима қилиш эди.

М.Сайдумаров рус адабиётидан М.Зощенко, К.Паустовский, И.Бунин ва Ф.Искандар каби етук адибларнинг ҳикояларини араб тилига таржима қилиб, “Навофиз”, “Файсал ал-адабийя” ва “ал-Файсал ас-сақафийя” журналларида нашр этди.

Ўзбек адабиёти намуналари билан араб ўқувчиларини таништиришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган М.Сайдумаровнинг ташаббуси “Навофиз” журнали таҳрир ҳайъати раиси Абдулазиз ас-Субаййил томонидан қўллаб-қувватланди. Журналнинг 2004 йил июнь  иккинчи сони тўлалигича ўзбек адабиётига бағишланди.

Таржимон ушбу асарларни танлашда халқимизнинг маданияти, тарихи, урф-одатлари, менталитети ва ўзлигини акс эттирувчи асарларга алоҳида эътибор қаратди.

Хайриддин Султоновнинг тарихий мавзудаги “Нуқта” ва “Бунчалар ширинсан, эй аччиқ ҳаёт!”, Саъдулла Сиёевнинг ўзбек урф-одатларига бағишланган “Бир ой “мистер” бўлганим” ҳикоялари  “Ал-Файсал ал-Адабийя” журналида нашр этилди.

М.Сайдумаров томонидан араб тилига таржима қилинган 222 саҳи­фадан иборат “Танланган ўзбек ҳикоялари” (“Мухтарат мин ал-қисас ал-қасира ал-узбекийя”) китобининг Қувайт мамлакати Маданият, адабиёт ва санъат миллий кенгаши томонидан 2009 йил ал-Қувайтда нашр қилинишини ҳам ўзбек ва араб халқлари алоқаларини мустаҳкамлаш йўлидаги жиддий қадам, деб қараш мумкин.

Бу тўпламга Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Саид Аҳмад, Тоҳир Малик, Ўткир Ҳошимов каби адабиётимизнинг йирик намояндалари билан бир қаторда Улуғбек Ҳамдам ва Наргиза Ғуломова каби ёзувчиларнинг ҳам ҳикоялари киритилган.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Қувайтда нашр этиладиган “Жаҳон бадиий ижоди” туркумидаги китоблар барча араб  давлатларида кенг тарқатилади. Шунинг учун ҳам биз қуйида интернет саҳифаларида ­эълон қилинган турли араб мамлакатлари вакилларининг қаламига мансуб баъзи тақризларнинг қисқача мазмуни билан муҳтарам журналхонларни таништирмоқчимиз.

Мисрлик ёзувчи Билол Рамазон^[4] “ал-Йавм ас-Сабеъ” рўзномасидаги “Жаҳон бадиий ижодиёти” туркуми ўзбек ҳикояларини тақдим этади” номли мақоласида Қувайтда чоп этилган “Танланган ўзбек ҳикоялари” ҳақида ўқувчиларга хабар бериб, таржимон сўзбошисидан баъзи кўчирмаларни келтиради ва араб ўқувчиларини бу китобни ўқиб чиқишга даъват этади.

Суриялик адиба Рим Бадриддин “Араб адиблари форуми”га қарашли “Адабиёт равоқларидаги учрашувлар” рукнида шундай ёзади:

“Ўзининг гўзаллиги, соддалиги ва мукаммаллиги билан ўқувчини асир этувчи бу асарлардан қилинган таржималарнинг камлиги ёки ­деярли йўқлиги сабаб ушбу адабиёт кўпчилигимиз учун нотаниш бўлиб қол­моқда эди. Энди эса унинг йирик намояндалари қаламига мансуб асарлар барчамизни янги муҳитга олиб кирмоқда. Бу тўплам собиқ совет ҳукми остида бўлишига қарамай, ўз маданияти, миллий тили ва ислом динини сақлаб қола олган халқ ҳақида ҳикоя қилади. Бу инсоний саҳналарни ифода этган асарлар тўплами араб тилига юксак маҳорат билан таржима қилинган. Ўқувчиларга бу тўпламни мароқ билан ўқишларини ва ундан фойда олишларини тилайман”.

Суриянинг “ал-Баас” газетасида эълон қилинган “2009 йили мен ўқиган ва менга ёққан энг гўзал китоб” туркумида адиб ва драматургия танқидчиси Муҳаммад Барий ал-Аваний^[5]:

“Йигирма ҳикоядан иборат бу китоб  ажойиб ва улуғвор оламни ўз ичига олади. Бу олам кўз ўнгимизда жилваланади. Бундан-да гўзалроқ, бундан  ажойиброғи йўқдир. Бу бизга кўпинча ўйламай, қайта-қайта айтадиган гапимизни эсга солади, яъни, ижодкор асарнинг натижаси, хулосаси, хотимадаги умумлаштирмаларни ўйламай, бадиий матн яратиши мумкин. “Танланган ўзбек ҳикоялари” қалбларни асир этувчи даражада осон баён этишнинг нодир намунасидир.

Булар турли хитоб ва шиорлар ва сунъий мафкура билан суғорилган совет адабиёти намуналаридан мутлақо фарқ қилувчи инсоний руҳий кечинмалар баён этилган гўзал асарлардир. Кўз олдимизда янги Ўзбекистон яққол намоён бўлмоқда”.

Бирлашган Араб Амирликларининг “ал-Иттиҳод” газетасида эълон қилинган Саад Жумъанинг “Маҳаллий адабиётни муҳофаза қилиш” номли мақоласида^[6] бу воқеа араб амирликлари адабиётида ҳикоя жанри ва адабиётнинг қасида, роман каби бошқа жанрларини дунёга таништириш учун ўрнак бўлади, деган фикрни билдиради.

Араб ёзувчиси Ҳамза Буқарийнинг “Сақифат ас-Сафа” (“Сафо айвони”) романи  2006 йили рус тилида “Под сенью святынь” номи билан чоп этилди. Ушбу китоб 2014 йили ар-Риёдда қайта нашр этилди. Таржимон, шунингдек, “За дюнами. Антология современной саудовской литературы” (Москва, “Восточная литература” нашриёти, 2009, 520 с.), “Рассказы саудовских писателей” (Москва, 2016, 246 с.) ҳамда “Особенности современной саудовской литературы”. (Ар-Риёд. Саудия Арабистони, “Desert Publisher” нашриёти,  2018, 276 с.) китобларининг муаллифидир.

Саудия араб адабиётидан ўзбек тилига ўгирилган биринчи йирик асар Ҳамза Муҳаммад Буқарийнинг “Сафо айвони” (“Сақифат ас-Сафа”) романи бўлиб, у “Жаҳон адабиёти” журналининг 2004 йилнинг август ва сентябрь сонларида босилиб чиқди.

Тилимизга таржима қилинган яна бир роман Маҳа Муҳаммад ал-Файсалнинг “Тавба ва Сулайё” асари бўлиб (Тошкент, Ғафур Ғулом наш­риёти, 2011 йил, 116 с.), бу асар “1001 кеча” ҳикояларини эслатувчи бугунги саудия адабиётидаги янги йўналишда ёзилган.

Муртазо Сайдумаров саудиянинг замонавий адибларидан Ҳакима ал-Ҳарбий, Вафо Умайр, Ҳиям ал-Муфлиҳ, Азиз Зиё ва бошқаларнинг бир қатор ҳикояларини ўзбек тилига ўгириб, “Жаҳон адабиёти” ва “Шарқ юлдузи” журналларида нашр эттирди.

2019 йили Ҳамза Муҳаммад Буқарийнинг “Сафо айвони” романи ҳамда Ҳомид Даманҳурийнинг “Қурбонлик қиймати ёхуд муҳаббат ва бурч” романлари “Ўқитувчи” нашриётида чоп этилди. Ушбу романлар китобхонни ўтган асрнинг 30-60-йилларидаги муқаддас Маккаи Мукаррама муҳитига олиб киради, уни оддий маккалик оиланинг урф-одатлари, эътиқоди, шаҳар мактабидаги таълим тизими билан таништиради. Муаллиф ўқувчига асар қаҳрамонининг улғайиш босқичлари – болалиги, ўсмирлиги ва ёшлигини биргаликда бошдан кечиришга имкон яратади.

Муртазо Сайдумаров  2015 – 2019 йилларда  Саудия Арабистонидаги Ахборот ва араб-рус тадқиқотлари марказида илмий-педагогик фаолиятини бошлади.  Ҳозирда Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида талаба-ёшларга араб тилидан сабоқ беряпти.

«Жаҳон адабиёти» журнали, 2020 йил 5-сон

_________________

^[1] “Мақома” истилоҳи ҳақида қаранг: Крымский А.Е. История арабской литературы. М., Наука. Главная редакция восточной литературы. 1971, стр. 432.
^[2] Мавзуга оид тўлиқ библиографияни кўринг: Крымский А.Е. История арабской литературы.
^[3] Аль-Харири. Макамы. Пер. с араб. Борисова В.М. Долининой А.А. и Кирпиченко В.Н. с предисл. Борисова В.М. Долининой А.А. М., Наука. 1987 г. 267 с.
^[4] “Жаҳон бадиий ижодиёти” туркуми ўзбек ҳикояларини тақдим этади”. Билол Рамазон. “Ал-Йавм ас-Сабеъ” газетаси. Қоҳира. 2010 йил. 21 февраль.
^[5] “2009 йили мен ўқиган ва менга ёққан энг гўзал китоб”. Муҳаммад Барий ал-Аваний. “Ал-Баас” газетаси. 2010 йил 11 февраль. № 13871.
^[6] “Маҳаллий адабиётни муҳофаза қилиш”. Саад Жумъа. Бирлашган Араб Амирликларининг “ал-Иттиҳод” газетаси. 2010 йил 21 февраль.