She’r bilan “dasturlash”…

– Bir bastakor, har bir tovush aslida musiqa, faqat uning musiqa ekanini eshitish qobiliyati borlar his qiladi, degan edi. Agar shu fikrni she’r tomon bursak, atrofimizni o‘rab turgan barcha narsa – aslida she’r. Chunki she’r – musiqaning so‘zga ko‘chgan shakli. Faqat bizni she’r o‘rab turganini, bizni qurshab turgan olamning o‘zi she’r ekanini hamma ham ko‘ravermaydi, his qilavermaydi. Shunday emasmi? Shuning uchun “She’r o‘zi nima?” deb so‘rashga odam iymanadi. Lekin masala shundaki, she’rning nimaligini ham bilamiz, ham bilmaymiz. “Bilamiz” deganimiz umumiy ta’riflardan va yodimizda turgan uchta-to‘rt she’rdan tug‘ilgan tasavvur, xolos. Aslida she’rning nimaligini xuddi adabiyot, musiqa kabi hamisha ham teran his qilavermaymiz… Shuning uchun men baribir shu savolni beraman: she’r siz uchun nima?

 – Qadim zamonlarda inson har doim o‘zini tabiat kuchlari, qonunlari oldida ojiz sanagan, ularning mohiyatini anglab yetmagan. Shu sababli unga jur’ati, sabri, qanoati va ana boringki, qo‘rquv yoki vahimaga javoban tug‘ilgan hislarini ifoda qilish orqali javob qaytarishga odatlana borgan.

E’tibor qilinsa, u o‘ta tarang vaziyatlarda – xoh quvonch bo‘lsin, xoh qayg‘u bo‘lsin – yuragida gupirib turgan hissiyotlari ifodasi bo‘lmish to‘qimadan – she’rdan – aytimdan foydalanadi.

Quvonsa ham she’r aytadi, yig‘lasa ham. Tinchlantirish, uxlatishga mo‘ljallangan allada ham endi tug‘ilgan bolaga Yaratgandan o‘zi yaxshi deb tasavvur qiladigan taqdirni so‘rab berish istagi mujassam. Ona ertaga farzandi qanday inson bo‘lishini bilmaydi – yana mavhumlikka ro‘para bo‘ladi. Shuning uchun noma’lum kelajakni Yaratganning irodasi bilan “dasturlash”ga intiladi, ya’ni xaotik ko‘rinayotgan kelajakni tartibli, o‘ziga ma’qul keladigan tarzda ko‘rishni istaydi.

Har qanday yaxshi niyat ana shu noma’lumlikni maqsadga erishish yo‘lida o‘z istagi yo‘liga solishdan iborat.

She’r ham inson istaklarining ifodasi sifatida ana shu “dasturlash”ga xizmat qiladi. Haqiqiy ilhom bilan yozilgan she’rlar ko‘zgu misoli kelajakni ham tumanli, g‘ira-shira, tashbihlar vositasida aks ettiradi, ammo buni faqat insonning ichki dunyosi in’ikosi deb qarashga odatlangan kishi payqashi qiyin. Payqaganlar ham ba’zan uni, shoir o‘z taqdirini bashorat qildi, qabilida tor tushunadi va she’rga ijtimoiy hodisa sifatida qarashga yo botinmaydi, yo buni anglab yetmaydi.

Gapim quruq bo‘lmasligi uchun 60-70-80-yillar she’riyatidagi bir tamoyilni misol keltirmoqchiman. Esingizda bo‘lsa, Erkin Vohid, Abdulla Orif, Rauf Parfi kabi shoirlar ijodidagi jamiyatda ustuvor metanarratsiyalar: ura-urachilik, mafkurayu soxta dohiylarga maqtovbozlikdan qochish – buni tanqidchilik insonning ichki dunyosini kashf qilish sari burilish deb atab keladi – totalitar tuzumga norozilik sifatida ifodalangan edi. Albatta tsenzura bunga yo‘l bermaslikka intilar, lekin adabiyot, jumladan, she’riyat tashbihu boshqa topilmalar orqali uning taqiqini aylanib o‘tish yo‘llarini ustakorlik bilan topayotgan edi.

Keyinchalik ayni norozilik shakliy izlanishlarda ham ifodasini topdi va yangicha yo‘nalishga burildi. Aslida o‘sha 70-80-yillardagi shakl “buzilishi” jamiyat so‘nggi o‘ttiz yil davomida duch kelayotgan muammolarning bashorati edi desak, adashmagan bo‘lamiz. Shuning uchun she’rga faqat shaxsiy yoki adabiy hodisa sifatida qarash unchalik to‘g‘ri emas.

Jamiyatda hukm surayotgan total yolg‘onga javob, hattoki muxolif fikr tarzida vujudga kelgan norozilik she’riyati undan voz kechishni istayotgan edi. Shuning uchun shakliy o‘zgarishlarni faqat kimgadir ergashish deb qarash mutlaqo noto‘g‘ri. She’r shaklining erkinlashuvi jamiyat parokandalikka yuz tutayotgani, yanayam to‘g‘rirog‘i, xaqlning ko‘ngliga she’r orqali yuqqan tuzumdan norozilik hissi tobora moddiylashib, chak-chak tomib, mafkura toshini teshayotgani in’ikosi edi. Balki barmoq vaznidan shu sababli qochilgandir. Chunki tartibsizlikni, parokandalikni turog‘i, qofiyasi, bo‘g‘inlari “tartibli” vaznda ifoda qilib bo‘lmasligini intuitiv tarzda his qilgan shoirlar sarbastga qo‘l urganmikan, degan bir ishtiboh kechadi odamning xayolidan.

Mayli, bir lahza barmoqda ifoda qilishning imkoni ham bor edi, deb o‘ylaylik. Unda nega sarbast aynan sho‘rolar hokimiyati fatorat topishi arafasida urfga aylandi?

Xullas, savollar ko‘p. Bunga mavridi kelib, adabiyotshunoslik javob berar.

– “She’r nimaligini bilaman deb kitob titib yurguncha, uning o‘zini o‘qib qo‘ya qolsang bo‘lmaydimi?!” degan ekan bir adabiyotshunosimiz shogirdiga. Domla aslida to‘g‘ri aytgan. Boshini, she’r nima ekan, deb qotirib nima qiladi? Undan ko‘ra, she’rni o‘qisin, keyin tahlil qilsin, ayrim juz’iy nuqsonlarini aniqlab, umumma’noda iste’dod namunasi desin… Bizda minglab o‘ziga xos qiyofaga, o‘ziga xos shaklga, o‘ziga xos ma’noga ega she’rlar bir xil tahlil qilinib, bir xil baho berilgan. Bu sizning she’rlaringizga ham taalluqli. Ellikdan ham oshdingiz. She’rlaringiz bilan o‘zbek she’riyatiga o‘ziga xos yo‘nalish, o‘ziga xos ifoda usulini olib kirdingiz. Lekin, nazarimda, hamon Faxriyor degan shoirning adabiyotdagi o‘rnini baholash masalasi ochiq qolmoqda. Hech kim siz she’riyatga olib kirgan shaklni ham, ifoda tilini ham, ohangni ham, she’rlaringizdagi texnokratik majozlarni ham yetarli tahlil qila olgani yo‘q. Demak, shoir Faxriyor ijodiy e’tirof nuqtai nazaridan yosh shoirlar bilan bir qatorda. Bu sizni xafa qilmaydimi? Sababi nimada deb o‘ylaysiz? Har qanday o‘quvchi uchun, matbuotda bot-bot takrorlayotganidek, bu savollarga postmodern uslubida ijod qilayotgan shoirning o‘z javobi qiziqarli tuyuladi. 

– Zamonaviy she’riyatni – modern yoki postmodern ifoda yo‘sinini zaminidan uzilib qolgan yoki oydan tushgan shaklbozlik emas, bugungi she’rni yangilash ehtiyoji deb qarash lozim. Albatta, barmoq vazni hali imkoniyatlarini to‘liq namoyon qilib bo‘lgani yo‘q, shuning uchun verlibr yoki postmodern she’rga ehtiyoj bormi, degan savol tug‘ilishi tabiiy.

Javobim shuki, adabiyot har doim tilning, adabiy janrlarning ichki imkoniyatlari barobarida tashqi – o‘zga adabiyotlar orttirgan tajriba bilan o‘zaro chog‘ishtirib, sintez qilish orqali rivojlanadi, uning sarhadlarini kengaytirib boradi.

Bugungi milliy adabiyotimizdagi izlanishlar, istaysizmi, yo‘qmi, o‘z zaminiga tayanadi, chetdan ta’sirlanish orqali adabiy tafakkur imkoniyatlarini kengaytirishga intiladi, uning chegaralarini mavhumlik, mutlaqo yangicha kodlashlar – ramzlar sari surib boradi. Yangi asarlar yaratilishiga maydon hozirlaydi.

Buning hech qanday yomon joyi yo‘q.

Biroq yangicha izlanishlar, har qancha original tashbihlar bilan bezalmasin, hali o‘zining aniq shaklu shamoyilini, ritmini, so‘zni isrof qilmaslik me’yorlarini, chegaralarini – poetikasini qat’iy belgilab olgani yo‘q. Bu borada har bir ijodkorning tayyorgarligi, iste’dod miqyosi bilan bog‘liq izlanishlar tajriba tariqasida davom etmoqda.

Sel oqib o‘tib, o‘zan hosil bo‘lgandan so‘ng undan oqayotgan suv tiniqlashishi uchun muayyan vaqt kerak bo‘ladi. Buni tezlashtirish uchun ilg‘or, hozirgi she’riy tajribalarni yaxshi tushunadigan, ularni tasniflab, sarasini saraga, puchagini puchakka ajrata oladigan adabiy tanqid ham kerak.

Bormi o‘sha tanqid? Umuman, bizda modern, postmodern she’riy tajribalar alohida tadqiq qilinib, ularda mavjud qonuniyatlarni ochishga harakat qilingan birorta tadqiqotni ayta olasizmi?

To‘g‘ri, urinishlar bor, tahlilga harakatlar bor, lekin to‘laqonli tadqiqotni ko‘rmayapman.

She’rni o‘qish ham, mag‘zini chaqish ham, kerak bo‘lsa, tahlil ham qilib ko‘rish kerak. Shunda ijodkor uni san’at darajasiga ko‘targani yoki ko‘tara olmagani ma’lum bo‘ladi. Buning uchun jahon tajribasini ham o‘rgangan holda bugungi yangi she’riyatning o‘ziga yarasha qonuniyatlarini belgilab olish zarur.

Savolingizning ikkinchi qismiga kelsak, men ham qalamdoshlar qatori qo‘limdan kelgan va qilishim kerak, deb hisoblagan ishni qilyapman. Uni birov e’tirof qilishi-qilmasligi – yuzinchi, hatto undan keyingi masala…

Jahon adabiyotidagi she’riy tamoyillarni imkon qadar kuzatib boryapman, yozayotganlarimni o‘shalar bilan solishtirib ko‘rib, qilayotgan mehnatim behuda ketmayotganini ko‘ryapman.

– Hozir esimda yo‘q, kimdir “ruh ehtiyoji” degan iborani qo‘llagan edi. Modomiki shunday ekan, zamonaviy she’riyatni tushunmayotganimizni biz zamonaviy ruhiyatni, ruhning bugungi maqomini, bugungi tilini tushunmayapmiz degani emasmi? Nima, biz she’rni tushunmaydigan yoki qabul qilolmaydigan darajada ruhiyatdan uzoqlashib boryapmizmi? Chinakam she’riyatni emas, yuzaki, qofiyabozlik va turli chaqiriq, da’vat, nasihatgo‘ylikni bugungi avlodga she’r deb tortiq qilayotganimiz yoki rag‘batlantirayotganimiz she’rni tushunishdan uzoqlashib ketganimizni bildirmaydimi? Mabodo chinakam, asl she’rni tushunmayotgan va qabul qilolmayotgan, asl narsa bilan soxtasini bir-biridan ajrata olmayotgan ekanmiz, didimiz yolg‘on yoki soxta ekan-da… Yesenin o‘ksinib yozgani esingizdami: “Demyan Bedniylar tengi emasman”. Bedniyni adabiyot unutdi, Yesenin esa yosharib boryapti… Bu oddiy misol ommaviy didimizga, she’rga munosabatimizga saboq bo‘lmasmikin?  

– Gapingizga qo‘shilaman.

Yaqinda Farididdin Attorning  “Avliyolar tazkirasi”ni o‘qib tugatdim. Unda Habib Ajamiy haqidagi rivoyatlardan birida Hasan Basriy Qur’on o‘qishda unchalik savodi yaxshi bo‘lmagan Habib Ajamiy bilan namoz o‘qiyotganda, bir harfni boshqasi bilan chalkashtirib yuboradi. Shunda Hasan Basriy, buning orqasida namoz o‘qish ravo emas, qiroatni to‘g‘ri o‘qib bilmadi, deb namozini buzadi va boshqa joyga o‘tib, alohida davom ettiradi.

O‘sha kechasi uning tushiga Alloh taolo kirib, “mening rizomni topgan eding, buning qadriga yetmading… U namozni Habibning ortidan o‘qisang eding, mening barcha o‘qigan namozlaringdan ortiq edi. U namoz barcha namozlarning a’losi edi. Topgan eding, ammo sen u namoznikim, uning namozidan chiqib, o‘zing tanho o‘qiding, ravo emas. Meni uni qabul qilmayman! Agarchi sening tiling to‘g‘ri edi va uning ko‘ngli to‘g‘ri edi. Mening rizoim uning ko‘nglida edi, sen undan qolding!” deydi (tarjima uslubi va tinish belgilari saqlandi – Faxriyor).

Ko‘ngildagi eng nozik, inja va rost kechinmalarning ifodasi bo‘ladigan she’rga g‘araz, tama’ yoki yolg‘on aralashsa, o‘ladi. Albatta, uni shu holicha ham bayroq qilib ko‘tarishlari mumkin. Ammo yurakdan chiqmagan she’rmi, dostonmi, prozami – baribir yurakka yetib bormaydi, o‘quvchini ishontirmaydi. Ya’ni u ruhsiz bo‘ladi.

Bir paytlar rus faylasufi Vasiliy Rozanov marosim amallarini nomiga ado etuvchi, hech bir hissiyoti bo‘lmagan kishilarni fohishaga tenglashtirgan edi.

Bu ijodga ham tegishli.

Biz ko‘pincha shaklga, yuzaki narsalarga yopishib olib, mohiyatni e’tibordan qochiramiz. Muharrirning yoki yuqoriroq idorada o‘tirgan adabiyot yoki san’at kuratorining, nega Vatan haqida she’r yozmaysizlar, degan dashnomini eshitishga o‘rganib qolganmiz. E, birodar, Navoiy hazratlari nega Vatan haqida Boyqaro yoki boshqa bir saroy a’yonining topshirig‘i bilan she’r yozmagan, deb e’tiroz bildira olmaymiz. Chunki haqiqiy san’at asari buyurtma yoki davlat granti  bilan emas, ijodkorning ruhiy ehtiyojidan kelib chiqib yoziladi va har doim uni o‘rab turgan muhit ta’sirida paydo bo‘ladi, binobarin, u hech qachon, hatto boshqa sayyoralar haqida yozganda ham, o‘zga adabiyotlar ta’sirida eksperimentlar qilganda ham  muhit – Vatandan uzoqlab ketmaydi. Faqat munosabati o‘ziga xos, boshqalarnikiga o‘xshamagani uchun undan yotsirash kerak emas.

O‘sha kitobda Bag‘dod ulamolari Mansur Hallojni “Ana-l-Haq” (“Men Xudoman”) degani uchun o‘ldirishga fatvo yozadi va Junayd Bag‘dodiyga ham, yoz, deb buyuradilar. Shunda Junayd so‘fiy to‘nini yechib, madrasaga borib, ulamo to‘nini kiyadi va “Biz uning zohiriga hukm qilamiz, botinini Haq biladi”, deydi.

Shuning uchun faqat zohirga qarab ish ko‘rish, yolg‘on urchib ketishiga sabab bo‘ladi, jamiyatni parokandalik sari yetaklaydi.

“Imlo lug‘ati” sindromi

 – Ortega-i-Gasset, adabiyot xos kishilarning yumushi va zavqiga aylanadi, deb odamga tushkun xulosa beradi. Yuqorida biz she’rni tushunmayotgani uchun aybni o‘quvchi yoki adabiy tanqidning didiga yukladik. Lekin boshqa tomondan, do‘ppini olib, o‘ylab qaralsa, bugungi kunda yangicha, postmoderncha yozaman deb, o‘zi ham tushunmaydigan narsalarni qoralayotganlar ham ko‘payganini tan olish kerak. Atayin rebusnamo she’rlar yozish, keyin, mening she’rlarim murakkab bo‘lgani uchun boshqalar tushunmayapti, deb o‘zining dunyo adabiyoti shohsupasidagilar bilan yonma-yon qo‘yish hollari ham bor gap. Bu holat ham o‘quvchini she’rdan uzoqlashtirmayaptimikin? Umuman, adabiyotni atayin rebusga aylantirishga qanday qaraysiz? Rebus asarlar tug‘iladimi yoki to‘qiladimi? Asl she’r tug‘ilishini inobatga olsak, unda rebus she’rlar asl emas ekan-da…  

– Bugungi kunda haqiqiy she’r o‘quvchisi shoirlarning sonidan ham kam ekani bor gap va Ortega-i-Gasset domlaning gapiga qo‘shilishdan o‘zga ilojimiz yo‘q. Buni kimdir “San’at san’at uchun”, boshqa birov estetizm, yana nimadir deb ataydi. Lekin bundan mohiyat o‘zgarmaydi.

Siz aytayotgan faqat murakkab, birovlar tushunmasligi uchun she’r yozishga intilish va bu bilan maqtanib yurish durust ish emas. Chunki she’r yozish dardi bo‘lmagan, faqat o‘zini ko‘rsatish uchun ermak emas. Bekorga bobolarimiz nafaqat shoir, hatto she’rxon oldiga ham, “Dilda darding bo‘lmasa, sardaftarimni kovlama”, degan talabni qo‘ymagan. Dardi yo‘q shoir ham, she’rxon ham undan uzoq yurgani ma’qul. Ana, ermak kerak bo‘lsa, kino ko‘rsin, oldi-qochdi narsalar o‘qisin.

Endi “rebusnamo she’r” degan iboraga kelsak, modern yo‘nalishdagi mashqlar kamchiliklarini ham istisno etmagan holda, ayrim tanqidchilarning yangicha she’r nima ekanini tushunmaganini xaspo‘shlash uchun o‘ylab topgan bahonasi ekanini ham aytish joiz deb hisoblayman.

– Ommaviylik bilan xoslikning farqi qayerda degan savol ham dolzarb bo‘lib turibdi. Modomiki, zamonaviy adabiyotdagi kodlarni o‘qiy olmayotgan ekanmiz, demak, o‘zimizni ham anglash darajamiz ham pasayyapti yoki umuman o‘zimizdan, o‘zligimizdan uzoqlashib, boshqa tomonga qarab ketyapmiz.  

– Bir parodoksal holatni kuzataman: hamma she’r haqiqiy san’at namunasi bo‘lishini istaydi va shuni shoirdan talab ham qiladi. Bu – yaxshi. Ammo san’at asari bo‘lgandan keyin uni tushunish uchun did barobarida ozroq saviya bilan bilim ham kerak emasmi? Nima uchun shoir yoki yozuvchi hamma narsani chaynab o‘quvchining og‘ziga solishi kerak? O‘zi talab qilayotgan san’at asari unga chindan ham kerak bo‘lsa, o‘shani tushunish uchun u ham mehnat qilsin, jonini koyitsin.

Siz aytayotgan xoslik ommalashmasligi mumkin, biroq bu bilan uning ahamiyati pasayib qolmaydi.

Takror bo‘lsa ham aytaman: o‘quvchini o‘sha xoslikni anglay, kodlarni o‘qiy olish yo‘lida tarbiyalash lozim.

– Nega kecha stadionlarga toshib chiqqan she’riyat bugun, kichik davralardan, kitoblarning 500-1000 ta adadidan, ijtimoiy tarmoqlardan nariga o‘ta olmayapti? Umuman olganda, adabiyotning vazifasini nimada deb bilasiz?  

– To‘g‘ri, bugun 60-70-yillarda o‘ta ommalashib ketgan she’riyatning muxlisi kam. Buning o‘ziga yarasha sabablari bor.

Birinchidan, o‘sha vaqtlar, boya aytib o‘tganimday, she’r muxolif fikr yoki qarashlar vazifasini o‘tagan, publitsistik ruh ustuvor, mavjud ijtimoiy norozilik tashbih yoki qochirimlar bilan aytilayotgan edi, qolaversa, mafkura yolg‘onlaridan charchagan xalqning shunga ehtiyoji bor edi.

Ikkinchidan, hozirgi kunda axborot olishning ham, ermakning ham mingta yo‘li bor. Shunga moslashgan ommaviy madaniyat (tuturuqsiz qo‘shiqlardir, yengli-elpi filmlardir, oldi-qochdi adabiyotdir)   qaysidir ma’noda haqiqiy san’at turlari, jumladan, adabiyotni chekkaga surib qo‘ygani ham, afsuski, bor gap.  O‘quvchi esa, nimanidir o‘qiyapman-ku, deb o‘zini ovutadi. Shu bilan ma’naviy ehtiyojini qondirganday bo‘ladi.

Aslida bu – xato tushuncha.

Neyrobiolog Jeremi Bennettning aytishicha, inson miyasi ob’ektiv voqelik bilan tasavvurning farqiga bormaydi. Inson hamisha o‘zi istagan narsani ko‘radi, masalan, birorta avtomashina sotib olsangiz, beixtiyor shahar ko‘chalarida ko‘proq o‘sha rusumdagi avtomobillarga e’tibor bera boshlaysiz.

Ko‘ryapmizki, odam izlanmasa, miyasini ishlatib, biror maqsad sari intilmasa, bori bilan ovora bo‘lib qolaveradi. Ermak vositalari mingta bo‘lishi mumkin, ammo hech narsa odamni kitobchalik, o‘qiganda ham foydali kitob o‘qiganchalik yuksaltirmaydi. Buning uchun esa ozroq mehnat qilish, tirishqoqlik darkor. Bundan tashqari, yangi uslubdagi she’rlaru prozani targ‘ib qilishning, ya’ni don bilan somonni bir-biridan ajratib beradigan aniq mexanizmi bo‘lishi shart.

Biz adabiyotning fundamental vazifasini odob yoki insonning ichki dunyosini  kashf qilish bilangina chegaralamoqchi bo‘lamiz. Vaholanki, uning talqinidagi obrazlar, tashbihlar har qanday o‘quvchi uchun fikr, hatto kashfiyotlarga yetaklovchi g‘oyalar generatori, fantaziya va ilhom manbai sifatidagi amaliy ahamiyatiga ko‘p ham e’tibor qaratmaymiz. Bugungi kunda hayotimizning ajralmas qismiga aylanib ulgurgan televizor bir zamonlar klassik adabiyotda “oynai jahon”, ya’ni g‘oya sifatida mavjud edi. Yoki folklordagi uchar gilamlarni eslang.

Bundan tashqari, yozuvchilar bank kartalari (Edvard Bellami) va inson tana uzvlarini ko‘chirib o‘tkazish (Stanislav Lem), suvosti kemasi va Yerning tortishi kuchini yengib o‘tish (Jyul Vern), lazer, eskalatorlar, elektr stantsiyalari (Gerbert Uels), yerning sun’iy yo‘ldoshi (Artur Klark), barmoq izi bilan ochiladigan eshik qulfi (Rey Bredberi), internet (Mark Tven) paydo bo‘lishini bashorat qilgan, o‘sha sohalarda izlanayotgan olimlarga turtki bergan edi.

Yangi uslubdagi she’rlar yoki proza xususida shuni aytish lozimki, ayrim madaniyatshunoslar G‘arb jamiyatining hozirgi taraqqiyotida modern adabiyot muhim poydevor bo‘lib xizmat qilganini e’tirof etmoqda. Shuning uchun yangilikdan yotsiramay, uni yaxshilab tadqiq qilish, kamchiliklarini ham ko‘rsatib berish ziyon qilmaydi.

– Bunga, bir tomondan, adabiy tanqid bugungi izlanishlarning tub mohiyatini, ular nima zaruratdan paydo bo‘lganiyu milliy adabiyotdagi o‘rni qanaqa ekanini ochib bera olmayotgani sabab bo‘lsa, ikkinchi tarafdan, siz qatori shoirlar ham aybdor emasmi? Shu kungacha ayrim akalarimizning davralarda, men modernistman, she’rlarimni hech kim tanqid qila olmaydi, degan iddaolarini hisobga olmaganda, na bir eksperimentchi shoir, na bir modernist yozuvchining shu yo‘lni tutganini asoslab beruvchi biror manifestini yoki tushuntirishini o‘qimadik ham, eshitmadik ham… 

– G‘arbda XX asr boshlarida qo‘ziqorinday potrab chiqqan turli modern oqimlarga javoban Stalinning topshirig‘i bilan o‘ylab topilgan hamda adabiyot va san’at ustida qolip qilib tashlangan sotsialistik realizm uslubi yakkahokimga aylandi. Boshqa hech qanday oqimga yo‘l berilmadi, mafkuraning qonsiragan qilichi har qanday hurfikrli kishining boshini ayamay kesib turdi. Istamaganlari 37-38-39-yillardagi qatag‘on yillarida otilib ketdi.

Sho‘rolar davrida tsenzura qolipiga sig‘may, chop etilmay qolgan asarlar “samizdat” yoki “tamizdat” shaklida tarqatilib, qo‘lma-qo‘l o‘qilar edi.

Hatto Rossiyada ham 90-yillarga kelibgina turli postmodern oqimlar (neodekadentlik va hk.) yuz ko‘rsata boshladi. O‘zimizda esa faqat 80-90-yillarda Farg‘ona shahrida vujudga kelgan va faqat rus tilida ijod qilgan shoirlarni (Shamshod Abdulla, Hamdam Zokirov va hk.) bir maktabga birlashganini istisno tariqasida misol qilib keltirish mumkin. Lekin bunday maktablar o‘sha yillardagi umumiy “trend”dan chetda yuza keldi. Keyinchalik boshqa joylarda ham maktab da’vo qilib chiqish hollari bo‘ldi.

O‘zbek tilidagi she’riyatda esa biror maktab yoki oqimga birlashish, afsuski, yashirin tarzda ham kuzatilmadi. Ammo o‘sha yillarda jahon adabiyotidan ta’sirlanish natijasida boshqacha usullar paydo bo‘la boshladi – bu yangilanishning aniq bir yo‘nalishi, maktabi, yetakchisi bo‘lmagani sababli stixiyali tarzda kechdi.

O‘sha paytlar tanqidchilar esankirab qolgani, izlanishlar ildizlarini vaqtida topa olmagani va yangi adabiy hodisa qonuniyatlarini tushuntirib berishga ojiz qolganining o‘ziga yarasha sababi bor edi.

Agar G‘arbda tafakkurning barcha yo‘nalishlari (falsafa, san’at, adabiyot, madaniyat) muayyan voqea-hodisalar, jamiyatdagi o‘zgarishlar ta’sirida rivojlangan bo‘lsa, bizga yangi oqimlar boshqa adabiyotlardan kirib keldi. Kim qaysi adabiyotdan ulgi olgan bo‘lsa, o‘shaning ta’sirida eksperimentlar qildi, qilyapti. Shuning uchun bugungi eksperimentlar va izlanishlarning umumiy jihatlari ko‘p bo‘lsa-da, ularni bir ildizdan, siz aytmoqchi bo‘lgan biror manifestdan o‘sib chiqdi, deb bo‘lmaydi. Bugun modernchilar mashqlarida hamma narsa qorishiq: modern ham, postmodern ham bor. Yana o‘zini muqobil adabiyot vakiliman deb yurganlar qancha. Qolaversa, yangicha yo‘nalishda qalam tebratayotgan shoiru yozuvchilarning biror to‘garak yoki gurungga birlashganini bilmayman.

Mayxo‘rlik qilinadigan davralar esa hisob emas.

Biroq bu o‘zimizni, shaxsan mening o‘zimni oqlash uchun bahona bo‘lmasligi kerak. Yangi adabiy oqimlarni ommalashtirish faqat tanqidchi yoki adabiyotshunosning ishi emas. Kelgusi avlod falonchini o‘qiydimi yoki pismadonchinimi, deb fol ochib o‘tirmasdan, nima demoqchi ekanimiz, ijodiy printsiplarimiz, ifoda usullarimizni qaysi ramzlar bilan kodlayotganimizga izoh beraylik. Kerak bo‘lsa, Yozuvchilar uyushmasi yoki oliy adabiyot kursi – agar u haliyam bor bo‘lsa – qoshida Nazar Eshonqul, Abduvali Qutbiddin yoki Bahrom Ro‘zimuhammad singari oltmishni qoralayotgan yozuvchi-shoirlarning mahorat darslarini tashkil qilaylik, yosh ijodkorlarga saboq bersin, tajribasini o‘rgatsin, yangi yo‘nalishdagi asarlarida nima demoqchi ekanini tushuntirsin.

To‘g‘ri, birovga yozishni o‘rgatib bo‘lmaydi, lekin yozishga uquvi bo‘lgan yoshlar bunday saboqlardan qanday yozish haqida xulosa chiqarib olaveradi.

Men bundan 5 yilcha oldin chop etilgan “Amerika hikoyalari” mualliflarining o‘z hikoyalariga bergan izohlarini o‘qib hayron qolganman. Avval o‘sha kitobdagi 4 ta hikoyani, so‘ngra o‘sha izohlarni tarjima qilganim uchun ular menga hikoyalarga butunlay boshqa rakursdan qarashni o‘rgatdi. Izohlar o‘sha hikoyalarni to‘ldirgani bilan qimmatli bo‘ldi. Har bir ijodkorning laboratoriyasi hech bir kitobda yozilmagan, hattoki yozib bo‘lmaydigan tajriba bilan to‘la – uni faqat bevosita muloqot orqali avloddan-avlodga o‘tkazish mumkin.

Yana bir gap.

Nima uchun algebra yoki fizika formulalari nima ekanini bilish uchun o‘sha fanlarni tinmay o‘qish kerakligini tushungan o‘quvchi she’riyat, umuman, adabiyotdan faqat oson, tayyor narsa kutadi, jonini koyitgisi kelmaydi?

Hozirgi izlanishlar she’riyatini ko‘pchilik tushunmayotganini men “Imlo lug‘ati” sindromi deb atamoqchiman. Uni yaqinda Amerikadagi o‘rta maktab o‘quvchilari uchun fanlardan inglizcha lug‘atni o‘zbekchaga tarjima qilayotib, o‘zimcha kashf qilganday bo‘ldim.

Ser solib qarasam, imlo lug‘atida ma’no jihatidan mutlaqo begona so‘zlar ketma-ket kelaveradi. Tasavvur qiling, ularning faqat alifbo tartibida kelish qonuniyatidan xabardor bo‘lmagan kishi bir-biriga urishtirib, ma’no chiqaraman deb ovora bo‘lishi mumkin.

Yangi she’r ham xuddi shunday.

Uning tendentsiyasi – tamoyilidan (shu so‘zning peshonasi sho‘r ekan, uni o‘ziga daxli bo‘lmagan “printsip”ga tirkayverib, ma’nosini chalkashtirib, titig‘ini chiqarib yubordik) obrazlar tizimidan xabardor bo‘lmagan o‘quvchi imlo lug‘atidagi so‘zlar qatoridan ma’no izlayotgan odamga o‘xshab qoladi – hammasi tanish so‘zlar, ammo ma’noni uqib ola bilmaydi. Chunki u shoir akamiz Abduvali Qutbiddin aytmoqchi – “Izohsiz lug‘at”.

– She’rlaringizni o‘qiyotganda ifoda yo‘siningiz boshqalarnikiga o‘xshamasligini ko‘raman. Bir qarasang, ifoda vositalari tilimizga begonaday, bir qarasang, tashbihlar o‘zimizning maqollar, matallar, iboralarni o‘ynatib, boshqacha mazmun berib yozilganday. Umuman, Faxriyorning she’r poetikasi nima? Uning she’rlari haqiqatan ham, ayrim tanqidchilar iddao qilayotganiday, G‘arbga taqlidmi yoki adabiy tafakkurimizni chet el adabiyoti an’analari bilan chog‘ishtirishga urinishmi? 

– Bir paytlar bir yozuvchi akamiz, uka, tinish belgilarisiz yozib, oliftalik qilmoqchi bo‘lasiz, G‘arbga taqlid shartmi, deb dashnom bermoqchi bo‘lgan edi. O‘shanda u kishiga, arab yozuvida bitilgan adabiyotimiz ham tinish belgilarisiz yozilgan-ku, desam, to‘g‘ri, buni o‘ylab ko‘rmagan ekanman, deb kulib qo‘ygan edi.

O‘sha yozuvchiga o‘xshab, har bir eksperimentdan shubhalanib, G‘arbni axtaraverish to‘g‘rimikan?

Esingizda bo‘lsa, rus tanqidchilari Farg‘ona she’riyat maktabi vakillari ijodi haqida O‘rta Yer dengizi bo‘yi mamlakatlari, xususan, Italiya germetistlariga ergashib, she’rlar yozganini aytib, g‘alati bir qonuniyatni – ular she’riyati va prozasida na makon bo‘lmish O‘zbekiston yoki Farg‘ona vodiysi, na yozilgan rus tili ruhi yo‘qligini – kashf qilgan edi.

Lekin men u-bu narsa qoralayotganda, garchi ifoda usuli begonaroq tuyulsa-da, o‘zbek ruhidan kelib chiqib yozaman. Xalq tili, og‘zaki ijodi namunalaridan ko‘p foydalanaman. Tashbih yasayotganda siz aytayotgan maqolu matallarni, iboralarni boshqacha yo‘sinda talqin qilishga intilaman. Bu fikrimni yangicha, kutilmagan tarzda ifoda qilishga imkon beradi.

…temirqoziq yulduziga bog‘lar
zindonband alpomishning
egasiz qolgan boychiborini
otning z
                  i
                     n
                        a
                           l
                              a
                                 n
                                    g
                                       a
                                          n
kishnoqlaridan
narvon yasab zindonga tashlar
botirni qutqarib olmoqqa…

(“egasiz va xulosasiz” she’ridan.)

“Alpomish” dostonida pahlavonni Boychibor dumini zindonga tashlab, qutqarib oladi. Agar bu she’rda ham shunaqa deyilsa, hech qizig‘i qolmas edi. Bu yerda Temirqoziq yulduzi – kechasi adashganlarning, global ma’noda esa, umuman, adashganlarning yo‘l topib olishi uchun mo‘ljal. Kishnoqdan zinapoya yasalib, shu yo‘l bilan Alpomishning qutqarilishi o‘sha ertakdagi bo‘rttirishning boshqa bir kutilmagan varianti bo‘la olmaydimi? Qaysi otning dumi qirq gaz o‘sadi?

Shu ma’noda she’rdagi tashbih – ertaklardagi bo‘rttirishning bir ko‘rinishi, xolos. Demak, tashbihu bo‘rttirish o‘zimizniki bo‘lgandan keyin G‘arbga taqlidda ayblash qanchalik o‘rinli?

To‘g‘ri, G‘arb she’riyatini o‘qiganda, ularni tarjima qilganda, uning ta’siri bo‘lishi tabiiy. Lekin bu aslo taqlid emas – sintez.

Poetika haqida shuni aytishim mumkinki, har qanday turog‘u qofiyali she’r fikrlashdagi izchillikni buzadi – tarjimonlik tajribamdan chiqargan achchiq xulosam shu bo‘lgan.

Yuzaki qaraganda, ohang, qofiya satrlardagi uzilishlarning o‘rnini “to‘ldirib” turadi. Oddiy o‘quvchi buni aksariyat hollarda sezmaydi ham, lekin taglama yoki tarjima qilish chog‘ida bu yaqqol ko‘rinadi. Ayni mantiq buzilgan holatlar she’rning boshqa tillarda ham ona tilidagiday effekt berishiga xalaqit qiladi va ko‘pincha tarjimalari boshqa tilda qaytadan to‘qiladi.

Endi u – mutlaqo boshqa she’r. An’anaviy she’riyatni kamsitmagan holda – chunki u menga ham begona emas – ko‘proq verlibrni tanlayotganim sababi ana shunda. Yana bir e’tiborli jihati shuki, verlibr mutlaqo o‘zgacha fikrlashga, yangidan-yangi tashbihlarni qo‘llashga o‘rgatadi. Va eng qizig‘i, o‘sha tajriba an’anaviy she’rlar yozishimda ham qo‘l kelmoqda. Agar barmoq vaznida turoq va qofiya faol bo‘lsa, verlibrda metafora she’rni harakatlantirib turadi. Verlibrning mana shu xususiyati keyingi yillarda an’anaviy – barmoq vaznida yozilayotgan she’rlarga ham ta’sir o‘tkaza boshladi.

– O‘zingizni qaysi “izm”ga mansub deb bilasiz? 

– Har xil yo‘nalishda izlanayotganim uchun falon “izm” men uchun ma’qul deyishim qiyin. Ammo 80–90-yillarda paydo bo‘lgan metametaforizm, ya’ni she’rning metaforaga tayanishi menga ruhan yaqin.

– Hozirgi eksperimentlarni, postmodern adabiyotni milliy adabiyotimizning kelajagi deb qarash qanchalik to‘g‘ri? 

– Men hech qachon modernizm yoki postmodernizmni u yoki bu adabiyotning kelajagi deb qaramaganman. O‘sha uslubda yozilgan genial asarlar adabiyotimizga ham tajriba sifatida ta’sir etishi, yangi-yangi romanlar, she’rlar va boshqa janrlardagi asarlar yozilishiga turtki berishi mumkin.

Vaqt o‘tishi bilan dunyo tobora globallashib, axborot almashuvning tezkor va yangidan-yangi vositalari paydo bo‘lib, o‘shalar ta’sirida adabiyotga yangi oqimlar ham kirib kelishi hech gap emas.

Shu bilan birga an’anaviy uslubda yozildi, deb hisoblanayotgan romanu qissalar, she’rlarni o‘qiyotib, ularning ham imkoniyatlari keng ekanini, faqat buni ro‘yobga chiqarish uchun da’vogina emas, iste’dod ham kerakligini ko‘raman. Murod Muhammad Do‘st prozasi, esselarini qarang. Ilgari tanqidchilarimiz undan faqat latifa axtarib yurgan bo‘lsa, keyinchalik Tilovoldi Jo‘rayev muallif “Lolazor” romanini yozishda ong oqimi singari XX asrning modern yo‘nalishi usullaridan mohirona foydalanganini tahlil qilib, isbotlab berdi.

Xontaxta – to‘rtta g‘isht bilan bitta fanera

– Bugun yangi asr ostonasida turgan odamning san’atga munosabati o‘zgardimi yoki badiiy didida evrilishlar yuzaga keldimi? Bu evrilishlar ijobiy emas, salbiy tomonga yuz burayotganga o‘xshamaydimi?  

– She’r shoirning ichki ehtiyojidan paydo bo‘lsa va u boshqalarning ham dardi ifodasiga aylansagina, ijtimoiylashadi.

Mening qat’iy tushuncham bo‘yicha she’r, umuman, adabiyot har doim o‘quvchidan bir qadam oldin yurishi, unga dunyoga yangicha qarashni o‘rgatishi shart. O‘quvchi esa vaqt o‘tishi bilan o‘sha asar saviyasi sari ko‘tarilib keladi.

Bugungi kunda allambalo madaniyatlar, hatto ommaviy madaniyat haqida gapiramiz-u, lekin adabiy, xususan, she’r o‘qish madaniyati haqida hech narsa demaymiz. Ommaviy madaniyatga qarshi kurashish kerakligini anglab yetyapmiz. O‘sha siz aytayotgan oldi-qochdi she’rlar ommaviy madaniyat “namunasi” emasmi? Qizig‘i shundaki, G‘arb ommaviy madaniyatini zararli deb hisoblab, o‘tgan 25 yil mobaynida o‘zimizning otarchilar “milliy ommaviy madaniyati”mizni yaratishga yo‘l qo‘yib bermadikmi, ularni eng katta sahnalarga olib chiqib, tomosha qilib, yana kamiga qarsak ham chalmadikmi? 1-2 ta qo‘shiqni chala-chulpa aytib-aytmay, 3-4 ta she’rni yozib-yozmay xizmat ko‘rsatgan artistu xalq shoiri bo‘lganlar qancha! Bu adolat hissiga putur yetkazmaydimi, davlatning odilligiga bo‘lgan ishonchni so‘ndirmaydimi?

She’r o‘qish madaniyati o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qoladigan narsa emas. Maktab partasida 10-11 yil o‘tirib, adabiyot darslarida faqat “qizil”, ya’ni davlat siyosatini olqishlaydigan deklarativ she’rlar yodlatilgan o‘quvchini nahotki bugungi she’rni qabul qilishga tayyor deb o‘ylasak? Aytmoqchimanki, maktablar, hatto oliy o‘quv yurtlarida adabiyot o‘qitish ishi tubdan isloh qilinishi lozim.

Adabiy didni tarbiyalamay turib, insonning adabiyotga, umuman, san’atga munosabatini o‘zgartirtish qiyin. 

– Shu o‘rinda bir narsani ham aytib ketmoqchiman – men uchun san’at asari qaysi uslubda yozilganining mutlaqo ahamiyati yo‘q. Men uchun bitta mezon bor: u san’at talabiga javob bersa bo‘ldi. «Tomga qo‘ydim shotini, anavi kimning xotini» qabilidagi qofiyaga o‘ralgan, qofiyadan boshqa hech narsasi bo‘lmagan, ko‘chadagi pistafurush ham undan o‘tkazib qofiyalashtirishi mumkin bo‘lgan gaplar «she’r» deyilganini ko‘rsam, g‘ashim keladi.  Bunaqa «ijod namunalari”ni nufuzli nashrlar chop etganida yoxud noshirlarimiz chiroyli muqovalarga o‘rab, kitobxonga taqdim etganida, eng battari,  nazdingda tuppa-tuzuk adabiyotshunos olimlarimiz bu «qoralama»larni  ko‘kka ko‘tarib, hatto salkam Alisher Navoiyga, Cho‘lponga teng qo‘yib maqtab turgani ko‘rib battar hayratga tushasan, jahling chiqadi. Beixtiyor, yo bu olimlar Alisher Navoiy va Cho‘lpon ijodidan mutlaqo bexabar yoki o‘rtada men tushunmaydigan nimadir bor. Navoiy yoxud Cho‘lponni sal-pal anglagan odam bunaqa fikrlamasligi, mag‘zava narsalarni yozmasligi kerak edi deb o‘ylaysan.   

– Keyingi paytlarda adabiyot va san’atning deyarli barcha janrlarida maydalashish, hatto aytish mumkinki, bachkanalashish ro‘y berdi. Bu hodisani kinorejissyor akamiz Jahongir Qosimov juda topib, “xontaxta” – to‘rtta g‘ishtni tikka qilib, ustiga bitta fanera yotqizilsa, xontaxta tap-tayyor – deb atagan edi. Yozilayotgan kitoblaru tasvirga olinayotgan filmlarni, maqolalaru teleko‘rsatuvlarni qarang – hammayoq “xontaxta”. Jarayonga mana shu bitta so‘z bilan adabiy, kinotanqidchi yoki san’atshunos emas, aynan kinorejissyor to‘g‘ri “diagnoz” qo‘yib berayotgani odamni hayratga soladi.  Ayrim kino yoki adabiy tanqidchiman, san’atshunosman degan shovvozlar o‘sha “xontaxta” asarlarni xalqqa “edirish” uchun ko‘klarga ko‘tarib maqtashdan hazar qilmayotgani odamni taajjubga soladi. Hatto o‘sha kinofilmlarning bir pulga qimmat ekanini bila turib, ma’lum haq yoki oshxo‘rlik evaziga maqtab beradigan, o‘zi madaniyatshunos deb ataydigan akaxonlar ham paydo bo‘ldi.

Bir paytlar “O‘zbekkino” milliy agentligi qoshidagi xususiy kinostudiyalarda tasvirga olingan filmlarga prokat guvohnomasi berishdan oldin ekspertlar nazaridan o‘tkazib olinar edi. Shundan so‘ng ular muhokama qilinib, kamchiliklari aytilar yoki talablarga javob bersa, prokat guvohnomasi berish haqida agentlik rahbariyatiga tavsiya berilar edi.

Bir safar o‘zini zo‘r stsenaristman deb yuradigan bir oqsoqol har qanday tanqiddan past filmni maqtay ketsa bo‘ladimi? Hammaning og‘zi ochilib qoldi.

Men chidab turolmay, norozilik bildirdim va nega bir pulga qimmat filmning kamchiliklarini ko‘ra-bila turib, bunchalik maqtayapsiz, desam, kamchiligini majlisdan keyin rejissyorning o‘ziga aytaman, desa bo‘ladimi? Yana sabrim chidamay, unda ekspertlar kengashining nima keragi bor, bizni ahmoq qilib, bu yerga chaqirib o‘tirmasdan o‘zlaringiz kerakli hujjatni berib yuboravermaysizlarmi? – dedim.

Xullas, o‘sha muhokama janjal bilan tugadi.

Bunaqa masxarabozlikka toqatim  bo‘lmagani uchun keyingi majlislarga bormay qo‘ydim.

Odamda imon bo‘lmasa qiyin ekan.

Qizig‘i shundaki, o‘sha “otaxon” yaqinda bir chet el radiosiga bergan intervyusida o‘zi bir paytlar yonini olib, masxarabozlik qilgan “xontaxta” filmlarni tanqid qilibdi.

O‘zingiz xolisanlillo ayting, uning qaysi so‘ziga ishonaylik?

Endi, tashxis emas, diagnoz deganimga kelsak, “diagnoz” so‘zning “odamlarga xos illat” degan ma’nosi ham bor.

Bir narsani tan olaylik, sovet tsenzurasi bekor qilinishi bilan ijodkorning qo‘liga erk berilgani, deylik, u mustaqil bo‘lib qolgani sababli she’r, umuman, ijodga bo‘lgan ilgarigi talablar, taassufki, susayib ketdi. To‘g‘ri tushuning, bu eski tuzumni qo‘msash emas – saroy va uning atrofidagi ayrim akaxonlarga o‘xshab, Tolstoyga nevaralik da’vo qilish niyatim ham yo‘q.

Qanchalik “san’at” deb baqirmaylik, u yuqorining talabi yoki buyurtmasi bilan “odam” bo‘lmaydi. Agar shunaqa bo‘lganida, hozir turli dabdabali unvonu boshqa siyliq olayotganlar Navoiy hazratlaridan ham o‘tib ketar edi. Xudoga shukrki, bunday emas. San’at “quyi”, ya’ni ijodkor darajasidagi tabiiy, aytish mumkinki, sog‘lom raqobat natijasida paydo bo‘ladigan badiiylik mezonlari asosida rivojlansagina, biror arzirli natija kutish mumkin.

Sog‘lom raqobat bo‘lishi uchun esa muhit kerak.

Nafsilamrini aytganda, pasayish faqat adabiyotda emas, san’atning deyarli barcha turlarida ro‘y berdi, ya’nikim u “ommaviylashdi”, ommani ergashtirish o‘rniga uning darajasi tomon “sho‘ng‘idi”, hatto aytish mumkinki, hirsiga, shahvoniy istaklarini qondirish vositasiga aylana boshladi. Albatta, buni bozorning “talab va taklifi” bilan tushuntirish mumkindir, ammo oldingi talablarning yo‘qligi ijodkorni yo‘ldan ozdirgani, ko‘ngilning har turli ko‘chalariga kirib chiqishga majbur qilayotgani bor gap.

Ammo haqiqiy adabiyot baribir bor, kam bo‘lsa-da, u yozilyapti, o‘qilyapti. 2009 yilda Moskvada “Drujba narodov” jurnalida bir davra suhbati uyushtirilgani esimda.  Unda bosh muharrir, yozuvchi Aleksandr Ebanoidze ushbu jurnalning adadi juda kamligi to‘g‘risidagi savolga, inson tanasida juda kam miqdorda kumush bo‘lar ekan, u tanadan yuvilib chiqib ketsa, inson nobud bo‘ladi, deb hazil aralash javob bergan edi.

Haqiqiy adabiyot jamiyat tanasida ana shunday kumush vazifasini o‘taydi.

Keyingi paytlarda kitobxonlik haqida ko‘p gap-so‘zlar bo‘lyapti. Bu yaxshi, albatta. Lekin o‘quvchiga sara kitoblarni yetkazib berish mexanizmini ham tiklashni o‘ylab ko‘rish vaqti kelmadimikan? Ilgari kitob mingta chig‘iriqdan o‘tkazilib, nashr qilinar, chop etilgandan so‘ng ham yaxshi yozilmagan bo‘lsa, adabiy-tanqidiy jurnallarda “po‘stagi qoqilar”, kazo-kazo yozuvchilar ham tanqidchilardan bezillab turar edi. Endi esa bir paytlar tanqidchiman deb yurgan kazo-kazolar yozuvchi yoki shoirning “advokati”ga aylanib olgan, faqat maqtash, “Nobel mukofotiga tavsiya qilish” bilan ovora.

Shundan botirsingan shovvozlar kitob ustiga kitob chiqarib yotibdi. Biladiki, hech kim tanqid qilmaydi. Bir-ikkita otarchi qo‘shiq qilib aytsa, davralarda nomini tilga olsa bo‘ldi – undan zo‘r cho‘ntak shoiri yo‘q. Falonchining qo‘shig‘i uchun she’rlar yozib beraman deb maqtanadigan qofiyabozlar borligi g‘alati.

Hozir hammamiz so‘kayotgan sovet davrida tanqid ruhi, haqiqiy ijodiy muhit tashkil eta olgan Yozuvchilar uyushmasi qani? Kimdir, ana, binoyiday ishlab turibdi-ku, deb aytishi mumkin, lekin uning majlislariga bir-ikki marta kirib ko‘rgan es-hushi joyida odam bular hammasi xo‘jako‘rsinga, yuqoriga hisobot berish uchun o‘tkazilayotganini biladi.

Prezidentimiz yozuvchilarga, hamma sharoitni qilib beramiz, deyapti. Bu yaxshi, albatta. Biroq tashkilotning tuvagi tillodan qilib berilgan taqdirda ham uning hozirgi kattalari haqiqiy ijodiy muhit yaratishi dargumon. Ular to‘g‘ri so‘zdan o‘larday qo‘rqadi.  Gap tegib qolmasin deb to‘g‘riso‘zlilarni uyushma tadbirlariga chaqirmaydi. U yerda tepaga yoqmaydigan biror to‘g‘ri gap aytib yuborilsa, o‘sha kuni pattasini qo‘lga olishini, imtiyozlardan ayrilib qolishini biladi. Faqat yetovda yurishdan, “partiya/hukumat” topshiriqlarini bajarishdan boshqasiga yaramaydi.

Yana bir masala. Nashriyotlar, gazeta-jurnallar ko‘p bo‘lgani yaxshi, lekin ularda kerakli mutaxassislar (adabiy muharrirlar, musahhihlar) yetarlimi? Bevosita muharrirlar  – jurnalist emas! – tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtining o‘zi bormi? Nashriyotlarga hamma sharoitni yaratib bergan taqdirda ham o‘sha mutaxassislar yetarli bo‘lmasa, siz aytayotgan “tomga qo‘ydim shotini, anavi kimning xotini» qabilidagi qofiyabozlik davom etaveradi.

– She’riyat bilan inqilob hali ko‘p o‘rganiladigan mavzulardan bo‘lsa kerak. Chunki ko‘pgina shoirlarning she’rlarini o‘qisangiz, maqsad she’r emas, mafkura ekanini anglab yetasiz… 

– Bir paytlar Rauf Parfi rahmatlik biror narsa ilinjida yozil(ayot)gan she’rlar haqida “tama’ adabiyoti” degan iborani o‘ylab topgan, “xonakilashtirgan” edi. Endi bu ham kamlik qila boshladi, shekilli, unvon so‘rab, eshikma-eshik yuradigan, uni internet orqali ochiqdan-ochiq mukofot so‘raydigan toifa paydo bo‘ldi.

Siz mafkura deganda shuni nazarda tutayotgan bo‘lsangiz kerak.

Ammo istiqlol uchun kurashgan, millat eminligi orzusida ijod qilgan, kurashgan shoirlar she’riyatini men mafkuraga bog‘lash fikridan yiroqman. Ularning aksariyati hali ham zamona zayli bilan yo quvg‘inlikda yuribdi, yoki bo‘lmasa, bugungi mafkuraga moslasha olmagani, to‘g‘rirog‘i, birovni behuda maqtashni o‘ziga or deb bilgani uchun chekka-chekkada she’rini yozib, nashr qildira olmay, nochor kun kechiryapti. Chunki ular bo‘lar-bo‘lmasga “Vatan!” deb hayqirishga or etadi, zamonasozlik qilgisi, “buyuk kelajak” qachon kelishini televizorga mo‘ltirab, kutib o‘tirgan xalqni boshqalarga qo‘shib aldagisi kelmaydi.

Esingizdami, o‘zimiz ham bir paytlar Lenin bilan partiya haqidagi she’rlarni ko‘p yodlaganmiz. Hali oq bilan qoraning farqiga unchalik bormagan paytlarimiz she’r degani shu bo‘lsa kerak, deb o‘ylaganmiz.

Qizig‘i shundaki, ko‘zimizni ham she’riyat ochdi – u haqiqiy she’riyat edi.

Endi u kommunizmni maqtamasligini ochiq aytmasa ham botinda unga qarshi kechayotgan norozilik hissini goh millatni ulug‘lab, goh mafkura piypalab tashlagan tarixiy shaxslarning nomiga qo‘ngan gardni, qat-qat changni  to‘nining yengi yoki bari bilan artib, tozalashga kirisha boshlagan edi. Milliy uyg‘onishning bunaqa ko‘rinishlariga qarshi jirkanch kurashning hadisini olgan sho‘rolar uchun bu ish cho‘t bo‘lmas – bunaqa shoiru yozuvchilar peshonasiga millatchilik tamg‘asini bosar yoki bo‘lmasa, xufya idoralarga so‘roqqa chaqiraverib, tinkasini quritar, bu ham kamlik qilsa, tsenzura itiga talatar edi. Bechora milliyatchi shoir yoki yozuvchi ba’zan murosa qilishdan o‘zga chorasi qolmas edi.

Tan olish kerak, har qanday ijodkorning vatandoshlik pozitsiyasi bo‘lishi shart. Unga o‘sha pozitsiyadan kelib chiqib, she’r yozishni taqiqlashga hech qimning haqqi yo‘q. Ammo shuni ham unutmaslik zarurki, har qanday she’r badiiy qimmati bo‘lgandagina she’r bo‘ladi.

Bor-yo‘q talab shu.

E’tiqodsiz buyuk asar yozib bo‘lmaydi

– Frantsuz adiblaridan biri «E’tiqodi bo‘lmagan millatning adabiyoti ham bo‘lmaydi», deydi. Adabiyot, umuman, san’at, e’tiqod bilan qanchalik bog‘liq? Alisher Navoiy ijodini anglay olmayotganimiz sabablaridan biri ham shu emasmikan?! «Ijod – ibodat» desak, e’tiqodi shakllanmagan inson qanday ijod haqida o‘ylashi mumkin? Umuman, sizningcha, ijodkor e’tiqodsiz bo‘lishi ham mumkinmi?  

– E’tiqod – kimlar uchundir nisbiy tushuncha. Uni siz bir xil tushunasiz, qolganlar – boshqacha. Gapim aniqroq bo‘lishi uchun yana yuqorida keltirganim Mansur Halloj voqeasiga aytamiz.

Uni hamma “Anal-Haq” degani uchun Alloh taologa shirk keltirganlikda ayblaydi va Bag‘dod xalifasi o‘limga hukm qiladi. U esa osilmoqni erlar me’roji deb ataydi, qo‘l-oyog‘inii kesadilar, “ishq tahoratini bu qon bilan qildim, chunki “ishqning namozi qon bilan tahorat qilmaguncha durust bo‘lmas, ishq faqihining kitobi ichida ishqning ikki rakaat namozi faqat qon bilan durust bo‘ladi”, deb yozilgan deydi.

Xullas, uni o‘ldirib, jasadi burda-burda qilinganda, har bir bo‘lakdan “Anal-Haq” degan ovoz keladi.

Uni ko‘pchilik, hatto avliyolar ham dinimizdagi eng og‘ir gunoh – mushriklikda ayblaydi, binobarin, e’tiqodsiz deb hisoblaydi.

Ayni choqda tazkira so‘nggida keltirilgan mana bu rivoyat ibratlidir.

Shayx Shibliy bir kecha Mansur halloj qabriga borib, uning yonida nmoz o‘qiydi va namozdan so‘ng Allohga munojot qiladi:

– Ilohim, bu bir mo‘min muvahhid banda edi, bu balolarga nima sababdan uchradi?

Bir ozdan so‘ng uning ko‘zi uyquga ketadi va alloh taolo unga tushida:

– Ey Shibliy, bu balolarni mening sirimni u begonalarga oshkor qilgani uchun berdim, – degan nido keladi.

Adabiyotga manfaat istab kirgan, uni vositai joh qilib olgan, istagan payt uni sotib ketishga tayyor kimsalar ham, afsuski, uchraydi.  San’at bunday kimsalar qo‘lida dahshatli qurolga aylanadi – so‘ziga ishongan jamoatni xohlagan tomoniga ergashtirib ketishi mumkin. Lekin xalqimiz hozirgi kunda so‘zdan ko‘ra yallachilarga ko‘proq ishonishi, ularga ergashishi ham bor gap. Bir rahmatli amakim, qishlog‘imiz odamlarini bitta sibiziq bilan ergashtirib ketsa bo‘ladi, degani bejiz emas.

Adabiyot – ha         yotning in’ikosi degan gap bekor. U hayotdan oldinga o‘tishi ham, jamiyat oldiga o‘ta muhim ma’naviy-axloqiy masalalarni qo‘yishi va unga javob topib berishi darkor. O‘tkir va murakkaab ijtimoiy masalalarga  javob topib berishga chog‘langan ijodkor imonsiz bo‘lishi mumkin emas.

Attor, Navoiy, Dostoyevskiyga o‘xshagan ijodkorlar e’tiqodiga suyangan holda haqiqat axtaradi va uni badiiy obrazlarda ko‘rsatib berishga harakat qiladi. “Mantiq ut-tayr”, Lison ut-tayr” yoki “Aka-uka Karamazovlar”ni, o‘sha romandagi  “Buyuk inkvizitor” bobini eslang. E’tiqodi bo‘lmagan odam bunaqa savollarni qo‘ya oladimi yoki ularga javob axtaradimi?

Ayrim tanqidchilar Dostoyevkiyni o‘sha romanda yozuvchi sifatidagi pozitsiyasi sustligi uchun tanqid qiladi. Agar u qahramonlarining og‘ziga uraverib, uni yoki buni aytasan, deb tiqishtiraqverganida, ehtimol bu qadar yaxshi chiqmagan bo‘lar edi.

– “Insoniyat Bodlerning bir satriga ham arzimaydi», deydi Akutagava. Butun bir insoniyat tarixini bir satriga almashib yuborish mumkin darajadagi she’riyat bugungi kunda ham bor deb o‘ylaysizmi?  

– Biz sovet davrida adabiyotni juda katta, hatto jamiyatni o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan kuch deb o‘ylar edik. Endi bilsak, sinfiy kurash quroli sifatida mafkuraga malaylik qilgan ekan. O‘sha paytlar o‘zini ko‘rgan bilan uni o‘ynatayotgan iplarni ko‘rmaganimiz uchun xulosani yanglish chiqaraverganmiz. Lekin o‘sha paytlarda hami adabiyotimizda baquvvat asarlar yaratilganini, ular qoidadan ko‘ra istisno sifatida paydo bo‘lganini ham aytmasak, insofdan bo‘lmas.

Bir paytlar inson fikru zikrini jalb qilgan adabiyot bora-bora marginallashib qolgani ham bor gap. Bayroq qilib ko‘tarilayotgan, Nobel mukofotiga sazovor bo‘layotgan ijodkorlarni ko‘pchilik tanimaydi. Vaholanki, bugungi jadal axborot almashuv vaqtida imkoniyatlar misli ko‘rilmagan darajada kengaygan va kechagi dahoning asarini bugun elektron kitob bozorlaridan olib o‘qish mumkin.

Lekin qani o‘sha yozuvchilar: Paulo Koelomi yoki Bob Dilanmi?

Ba’zan ingliz tilidagi manbalardan maqtalayotgan hindistonlik yoki amerikalik yozuvchilarning u-bu asarlarini olib o‘qishga yoki tarjima qilishga to‘g‘ri keladi. “Dod” deydigan, hamma talashib o‘qiydigan narsani ko‘rmayapman. Omma talashib o‘qiyotgan Harri Potter haqidagi kitoblarni esa haqiqiy adabiyot deyish qiyin.

Ehtimol, hozirgi jahon adabiyoti ertangi buyuk kashfiyotlar uchun kuch yig‘ayotgandir va erta bir kuni o‘shanaqa asarlar, she’rlar ham chiqar.

Xudo umr bersa, o‘qirmiz ham.

“Yoshlik” jurnalining 2018 yil 1-sonida qisqartirib e’lon qilindi.