Ulug‘ adib Gabriyel Garsia Markes bir necha yillar Bogotada kinotanqidchi cifatida faoliyat ko‘rsatgan. Yaponiyalik mashhur rejissyor Akira Kurosava “Avgust rapsodiyasi” filmini suratga olayotgan paytda Markes Tokioga boradi va ular olti soat davomida o‘zaro muloqot qilishadi. 1991 yili “Los Angeles Times” gazetasida e’lon qilingan mazkur suhbatning birinchi qismini jurnalxonlar e’tiboriga havola etmoqdamiz.
Markes. Bizning bu samimiy suhbatimiz rasmiy intervyudek tuyulishini istamasdim. Cizning hayotingiz va ijodingiz bilan bog‘liq ma’lumotlarni yanada ko‘proq bilish men uchun qiziq. Dastlabki savolim shuki, siz stsenariy yozishga qanday kirishasiz? Bunga qiziqayotganimning sababi, mening o‘zim ham stsenariy yozib turaman. Siz adabiyotning yuksak namunalarini ekranga ko‘chirib, katta muvaffaqiyatlarga erishgan ijodkorsiz. Men esa o‘z asarlarimni ekranlashtirish mumkinligiga hamisha shubha bilan qaraganman.
Kurosava. Menda biron-bir g‘oya paydo bo‘lgudek bo‘lsa, qo‘limga qog‘oz-qalam olamanu uni stsenariyga aylantirish uchun xonamga qamalib olaman. Bunday paytda bo‘lajak stsenariyning butun syujetini umumiy bo‘lsa-da, tasavvur qila olaman va hatto yechim qanday bo‘lishini ham taxminan bilaman. Ishni qaysi sahnadan boshlashni bilmasam, tasavvurimda tug‘ilgan g‘oya va obraz oqimiga ergashib boraveraman.
Markes. Tasavvuringizda dastlab g‘oya paydo bo‘ladimi yoki obraz?
Kurosava. Buni aniq tushuntirib berolmayman, menimcha, hammasi bir nechta o‘zaro tarqoq obrazlarning tug‘ilishidan boshlanadi. Boshqa yapon stsenariynavislari ko‘p hollarda boshqacha yo‘l tutishadi, ya’ni, ular avval stsenariyning umumiy shaklini, har bir sahnasi, syujet tizimini tuzib olib, keyin yozishga kirishadi. Hech birimiz Xudo emasmiz, natija qanday bo‘lishini avvaldan bila olmaymiz, ammo, men buni unchalik ham to‘g‘ri deb hisoblamayman.
Markes. Sizdagi bunday intuitiv uslub, ehtimol, Shekspir, Dostoyevskiy yoki Gorkiy asarlari asosida stsenariylar yozganingizda shakllangandir?
Kurosava. Rejissyorlar adabiy obrazlar mohiyatini kinematografik vositalar orqali yetkazib berishning murakkab tomonlarini har doim ham tushunavermasliklari mumkin. Bu – yashiriladigan sir emas. Masalan, bir detektiv romanni ekranlashtirish chog‘ida qiziq voqea yuz berdi: yosh rejissyor stsenariy bo‘yicha, temir yo‘l yonida yotishi kerak bo‘lgan jasadning joyi filmda ham kitobda ko‘rsatilganidek, bo‘lishi kerak, deb turib oldi. Men unga sen adashyapsan, chunki romanni o‘qiganing uchun ham jasadni temir yo‘l yonidan izlash kerakligini bilasan. Romanni o‘qimagan tomoshabin esa bundan umuman bexabar bo‘ladi, dedim. U adabiyotning ajib qudratiga sehrlanib, kino obrazini boshqacha usulda tasvirlash mumkinligini tushunmagandi.
Markes. Real hayotda bor, ammo badiiy filmda ifodalab bo‘lmaydigan biror obrazni eslay olasizmi?
Kurosava. Ha, men ikkinchi rejissyor sifatida ishlab yurgan yoshlik paytlarimda shaxtyorlarning Ilixada shaharchasida shunday holatga duch kelganmiz. Rejissyorimiz shaharning ajabtovur, sirli muhitini tasvirga olmoqchi bo‘ldi. Biroq, plyonkaga tushirilgan tasvirlar uning real qiyofasiga mutlaqo o‘xshamasdi. Biz bevosita guvoh bo‘lgan shahar sharoiti nihoyatda xavfli bo‘lib, ayollar va bolalarning sog‘lig‘i tashvishli edi. Afsuski, kamera bularni aniq aks ettirish imkoniga ega emas.
Markes. Ochig‘i, men bilgan kamdan-kam yozuvchilarga asarlarining ekran talqini ma’qul bo‘lgan. Siz ekranlashtirish borasida qanday jarayonlarni boshdan kechirgansiz?
Kurosava. Javob berishdan avval o‘zingizga savol bersam – siz mening “Qizil soqol” filmimni ko‘rganmisiz?
Markes. Bundan yigirma yil ilgari olti marotaba ko‘rganman. Bolalarimga deyarli har kuni shu film haqida gapirardim. Men va oilam sizning bu filmingizni boshqalaridan ko‘ra ko‘proq yaxshi ko‘ramiz. Qolaversa, u mening uchun kino tarixidagi eng sevimli filmlardan biri.
Kurosava. “Qizil soqol” ijodimdagi yuksalishning asosiy nuqtasi. Filmlarimning har biri avvalgisidan farq qiladi. Bu kartinam ijodimdagi bir bosqich tugab, keyingisi boshlanganini bildiradi.
Markes. To‘g‘ri. Bundan tashqari, unda sizning butun ijodingizga favqulodda daxldor ikkita sahna bor. Birinchisi bu – iltijo qilish sahnasi, ikkinchisi esa karatechilarning shifoxonadagi jangi.
Kurosava. Ha, lekin men sizdan bu haqda so‘raganimning sababi boshqa: asar muallifi Yasuguro Yamamoto romanlarining ekranlashtirilishiga doimo qarshi bo‘lgan. Men qat’iy turib olganim uchun “Qizil soqol”ni istisno qilishga majbur bo‘lgan. U ushbu asarni ko‘rar ekan, “Film mening romanimga nisbatan qiziqarliroq chiqibdi”, degandi.
Markes. Film nima sababdan unga ma’qul bo‘lgan, deb o‘ylaysiz?
Kurosava. Chunki unda odatiy kinoga xos ko‘plab xususiyatlar haqida aniq tasavvur bor edi. Faqat u mendan protogonistlar, ayollarning baxtsiz taqdiriga u romanda qanday munosabatda bo‘lgan bo‘lsa, shunday ehtiyotkorlik bilan yondoshishimni so‘ragan. Qizig‘i, filmdagi ayollarning baxtsiz taqdiri g‘oyasi romanda tasvirlanganidek emas, ular orasida ancha farq bor.
Markes. Ehtimol, u boshqacha fikrda bo‘lgandir. Yozuvchilarda shunday holatlar ko‘plab uchraydi.
Kurosava. Xuddi shunday. Haqiqatan ham, aksariyat yozuvchilar asarlarining film talqinini ko‘rgach, “bu men yozgan romanning yaxshiroq ko‘rsatilgan bir qismi, xolos”, deyishadi. Biroq, bu bilan ular aslida rejissyor filmga nimalar kiritganini bildirib qo‘yishadi. Nega bunday bo‘lishini yaxshi tushunaman. Ular o‘zlari yozishni istagan-u, lekin yozolmagan, rejissyor esa sof intuitsiya bilan o‘sha yozilmay qolgan narsalarni aniq tasvirlab berolganlarini ko‘rishsa kerak.
Markes. Bir mashhur ibora bor: “Poets are mixers of poisons”[1]. Keling, sizning filmingiz haqidagi suhbatimizga qaytsak. To‘fon epizodini ko‘rsatish hammasidan qiyin bo‘lgandir?
Kurosava. Yo‘q. Bilasizmi, ekran san’atida eng qiyin ish jonzotlar bilan bog‘liq lavhalarni tasvirga olish. Suv iloni, chumolilar, atirgullar… Qo‘lga o‘rgatilgan ilonlar odamlarga nihoyatda ko‘nikkan bo‘ladiki, hech qachon tabiiy harakat qilmaydi. Ular o‘zlarini xuddi jonsizdek tutadi. Shuning uchun biz haqiqiy qo‘rqinchli, tabiiy ravishda o‘zini yashirishga harakat qiladigan katta yovvoyi ilonni tutishga qaror qildik. Negaki, ular o‘z “rol”larini qoyilmaqom qilib o‘ynashadi. Chumolilardan biz talab qiladigan narsa – ular atirgul g‘unchasiga tirmashib, poyasida bol izlarini qoldirib, so‘ngra yana tepaga o‘rmalashi kerak edi. Ochig‘i, buni qilish oson bo‘lmagan, ammo qilingan mehnat ularning hayot tarzini anchagina o‘rganganimga arziydi.
Markes. Ha. Bunga aminman. Lekin, bu film uchun chumolilardan ham, to‘fondan ham ko‘proq muammo tug‘dirgan narsa nima edi?
Kurosava. Buni bir og‘iz gap bilan tushuntirish mushkul.
Markes. Qotillikmi?
Kurosava. Yo‘q. Atom bombasi portlaganda omon qolgan nagasakilik ayol va uni o‘tgan yozda yo‘qlab kelgan nevaralari voqeasi. Men dramaning tushuntirib bo‘lmaydigan, chidab bo‘lmas dahshatini ko‘rsata oladigan qoyilmaqom real sahnalarni ololganim yo‘q. Mening istagim, atom bombasi odamlar yuragida qoldirgan jarohatlar va ularning qanday bitib borishini ko‘rsatish edi. Men bomba tashlangan kunni juda yaxshi eslayman va haligacha bu voqea chindan ham yuz berganiga ishonolmayman. Biroq, eng yomoni, yaponlar bu voqeani deyarli unutdilar.
Markes. Bu tarixiy talafot Yaponiyaning kelajagiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
Kurosava. Yaponlar bular haqida ko‘p ham ochiq gapiravermaydilar. Bizning siyosatchilarimiz AQShdan qo‘rqadigandek jim. Ular Trumenning bomba jahon urushini tezroq tugatish maqsadida tashlangan edi, degan izohiga ishongan bo‘lsalar kerak. Biroq, biz uchun urush hamon davom etyapti. Xirosima va Nagasakidagi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 230 ming kishi halok bo‘lgan. Aslida qurbonlar soni yarim milliondan ham ko‘proq. Hozirgacha gospitallarda radiatsiya oqibatida 45 yillab jon talvasasida qolgan 2700 patsiyent o‘limini kutib yotibdi. Boshqacha aytganda, atom bombasi hali hamon yaponlarni qirmoqda.
Markes. Agar masalaga aql bilan yondoshilsa, AQSh SSSRning Yaponiyani bosib olishidan qo‘rqqani uchun ham atom bombasini tashlaganini payqash qiyin emas.
Kurosava. Ha, lekin ular nima uchun urushga hech bir aloqasi bo‘lmagan aholi yashovchi tinch shaharda qilishdi bu xunrezlikni? Harbiy bazalar bor-ku?
Markes. Ular bombani Tokio yuragining eng nozik nuqtasi bo‘lmish Imperator saroyiga ham tashlashmadi. Menimcha, AQSh tez orada muzokaralar boshlanib, “o‘lja” ittifoqchilar bilan bo‘linmasligi uchun o‘z siyosiy va harbiy qudratini hammaga ko‘rsatib qo‘ymoqchi bo‘ldi. Insoniyat tarixida hech bir yurt bunday voqeani boshidan kechirmagan. Shunday ekan, agar Yaponiya atom portlashisiz ham yengilgan bo‘lganida, bugun bu mamlakat fojiadan avvalgiday mavqega ega bo‘lardi.
Kurosava. Biror nima deyish qiyin. Nagasaki aholisi bu voqeani eslashni istamaydi. Chunki ularning aksariyati tirik qolish uchun o‘z yaqinlarini, ota-onalari, aka-singillarini tashlab ketishgan. Ular o‘zlarini haligacha aybdor his etishadi. Portlashdan keyingi olti yil davomida Amerika harbiylari hududni egallab oldi va turli vositalar bilan bu voqeani unutish jarayonini tezlashtirishga harakat qildilar. Yapon hukumati bunga yordam berdi. Bu hammasi muqarrar fojianing, tug‘ilajak urushning bir qismidir. O‘ylaymanki, bomba tashlaganlar yapon xalqi oldida kechirim so‘rashi kerak. Hozircha uzr so‘ralmagan ekan, bu drama hali ham tugamaydi.
Markes. Hali uzoq davom etadi deng? Biroq, uzoq baxtli davr bu fojianing badalini to‘lolmaydimi?
Kurosava. Atom bombasining tashlanishi Sovuq urush va qurollanish bo‘yicha kimo‘zar o‘yinining boshlanganidan dalolatdir. Shu o‘yin bilan yadro energiyasini yaratish va undan foydalanish jarayoni ham boshlandi. Bular bilan baxtli hayot qurishning iloji yo‘q.
Markes. Tushunaman, yadro energiyasi – qabih kuch. Bular Kurosava uchun ideal ijodiy mavzudir. Meni tashvishga solgani – siz yadro energiyasining o‘zini emas, undan noto‘g‘ri foydalanishni qoralayapsiz. Elektr energiyasi, elektr stuli borligiga qaramay, foydali narsa.
Kurosava. Menimcha, yadro energiyasi inson mohiyatini nazorat qilishga qodir hodisadir. Agar u bilan biror xatolik yuz bergudek bo‘lsa, darhol falokat sodir bo‘ladi. Radiatsiya yuzlab avlodga ta’sir ko‘rsatadi. Boshqa tomondan qaralsa, suv qaynaganda uni faqat sovutish kerak, aks holda uning xavfini to‘xtatish qiyin bo‘ladi.
Markes. Aytishim kerakki, Kurosavaning filmlari tufayli men ma’lum ma’noda insonlik e’tiqodimni saqlayman. Shu bilan birga, tinch aholi azobini tortgan o‘sha shafqatsiz fojia haqidagi gaplaringizni, amerikaliklar va yaponlar Yaponiyani bu mash’um hodisani unutishga majbur qilishga kelishib olishgani xususidagi mulohazalaringizni ham tushunaman. Ammo ushbu fojiani ro‘kach qilib, yadro energetikasiga to‘siq qo‘yish fikriga qo‘shilmayman. Chunki u tinch davrda insoniyatga juda katta foyda keltirishi mumkin. Ehtimol, sizning bu hissiyotingiz yaponlar boshiga tushgan halokat uchun AQSh bevosita aybdorligi, ammo u hanuz Yaponiyadan uzr so‘ramagani boisidandir.
Kurosava. Odamlar hayotda manipulyatsiya qilib bo‘lmaydigan muqarrar narsalar borligini tushunganlaridagina chinakam inson bo‘la oladilar. Biz hozir Chernobilda sakkiz oyoqli otlar yoki anussiz bolalar dunyoga kelayotganiga toqat qilish huquqiga ega emasmiz. Suhbatimiz jiddiy tus olib ketdi, mening bunday niyatim yo‘q edi.
Markes. Hammasi to‘g‘ri bo‘ldi. Gap shunday jiddiy masala ustida borayotganida, biz biror qarorga kelishimiz qiyindir, lekin bu narsalarni shunchaki yengil-elpi muhokama qilishga haqqimiz yo‘q. Siz hozir suratga olayotgan filmingizda (“Avgust rapsodiyasi”) bu fikrlardan qaysi birini ko‘tarishga harakat qilasiz?
Kurosava. To‘g‘ridan-to‘g‘ri emas. Bomba tashlangan o‘sha paytlarda men yoshgina jurnalist edim. Sodir bo‘lgan fojia haqida yozgim kelardi-yu, ammo okkupatsiya sharoitida bu to‘g‘rida yozish taqiqlangan edi. Endilikda film uchun material qidirar ekanman, avval bilganlarimdan ham ko‘proq ma’lumotlar yig‘dim, ularni o‘rgandim. Mabodo men fikrlarimni kino orqali ochiq bayon qiladigan bo‘lsam, u Yaponiyada ham, boshqa joylarda ham hech qachon ko‘rsatilmaydi.
Markes. Bu suhbatni matbuotda e’lon qilishga qarshi emasmisiz?
Kurosava. Qarshiligim yo‘q, aksincha, bu taklifga to‘la qo‘shilaman. Axir butun dunyo ahli bilishi lozim bo‘lgan mavzuda gaplashdik-ku.
Markes. Katta rahmat. Biz ushbu mavzuga har jihatdan mas’uliyat bilan qarab, xolis muhokama qildik. Agar men ham yapon millatiga mansub bo‘lganimda, bu murosasiz mavzuga o‘zimni daxldor hisoblab, shunday qilgan bo‘lardim. Har qanday holatda ham sizni tushunaman. Urush hech kimga yaxshilik keltirmaydi.
Kurosava. To‘g‘ri. Dahshatlisi shundaki, urush boshlanganda hatto Iso va farishtalar ham qo‘mondonga aylanadi.
Rus tilidan Maftuna Muhammadaminova tarjimasi
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2019 yil, 1-son
[1] Shoirlar zaharlarni qorishtiruvchilardir.