Shavqiy (taxallusi; asl ism-sharifi Mulla Shamsi mulla Husan o‘g‘li) (1805— hozirgi To‘raqo‘rg‘on tumani — 1889) — shoir, tarixchi.
«Devon»ida o‘zbek va fors tilidagi she’rlari jamlangan bo‘lib, ularning asosiy qismini o‘zbek tilidagi she’rlari tashkil qiladi. Shavqiyning asarlari mumtoz she’riy janrlar: g‘azal, muxammas, masnaviylardan iborat.
Shoir asarlari («Parishonlar», «Bir guli ra’no», «Zebo», «Ishq sayli» va b.) ning asosiy mavzusi diniy-tasavvufiy va lirik mazmunda. Shu bilan birga devonda ijtimoiy va tarixiy mavzuga bag‘ishlangan muxammas va masnaviylar ham uchraydi. Ularda chor Rossiyasining Turkistonni, xususan, Qo‘qon xonligini bosib olish voqealari she’riy misralarda tasvirlangan. Uning muborak haj ziyorati davomidagi taassurotlari aks etgan she’riy asarlari 20-asr boshlarida Toshkent litografiyalarida chop etilgan.
«Jome’ ul-havodis» («Hodisalar jamlanmasi»), «Jangnomai Xudoyorxon», «Tarixi Xo‘qand», «Pandnomai Xudoyorxon» kabi tarixiy dostonlari, asosan, 19-asr 2-yarmida Qo‘qon xonligida yuz bergan qipchokdar qo‘zg‘oloni voqealariga bag‘ishlangan. Bu dostonlar Xudoyorxon davridagi ijtimoiy-siyosiy voqealarni, turli tabaqa vakillarining o‘zaro munosabatlarini o‘rganishda ahamiyatlidir. Shavqiyning «Devoni Shavqiy», «Jome’ ul-havodis» asarlari O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
G‘AZALLAR
* * *
Jahon obod aylar ul parivash husni gulzori,
Ikki xam qoshlarini go‘shasida chashmi xummori.
Ikki navras niholi, la’li shakar, orazi zebo,
Ko‘rarga bas ajoyib narx o‘lubdur husn bozori
Ko‘zi jodu, yuzi gul, sarv qomat, lablari shakkag
Munavvar aylagay olam yuzini husn diydori.
Yaroshnb sarvdek qomatga nozik jomai gulgun,
Jamolin bir tamosho qilg‘ali olam giriftori.
Latofat koni ul shirin, malohat g‘amzasi xunxor,
Jahon sahnnga t.ushgan huri jannatni namudori.
Bu shaklu, bu latofat, muncha ra’nolik ajoyibkim
Jahonga fitna solmish shevai noz ila raftori.
Hamisha nozaninlar vasfida guftor etar Shavqiy,
Na xushdur har kishini bo‘lsa bu suratli dildori.
* * *
Jono, jamolingni ko‘rib, jononlar aytur ofarin,
O‘z ko‘ksiga o‘zi urib, yoronlar aytur ofarin.
Qaddi niholingga qarab, abru kamolingga qarab,
Shoho, visolingga qarab, sultonlar aytur ofarin.
Bulbul sanga nolon o‘lib, qumri ajab hayron o‘lib,
To‘ti ko‘rib giryon o‘lib, xushxonlar aytur ofarin.
Lutfu karam xonlar berur, do‘st do‘stig‘a nonlar berur,
La’li labing jonlar berur, o‘lganlar aytur ofarin.
Ishqingda ko‘p ovoralar, borsun qayon bechoralar,
Husning aro parvonalar, kuyganlar aytur ofarin.
Yor kelsa mahbubing bo‘lib, bir necha ma’shuqing bo‘lib,
Mezbon duogo‘ying bo‘lib, mehmonlar aytur ofarin,
Shavqiy qulingni dodig‘a, tun kechalar faryodiga
Tahsin etib abyotig‘a, jononlar aytur ofarin.
MUSTAZOD
Davlat tilasang haqdin adab rishtasin ushla,
davlat anga payvand,
Hech ziynat emas surati zebog‘a adabcha,
tark aylama zinhor.
Ahdingni buzub qavlingga yolg‘on suxan olma
hurmat talab ersang,
Bo‘lmas bu ikov ahli malohat zarifig‘a,
albatta sazovor.
Gar Shavqiy so‘zi kelsa malol senga, ayo mah,
andin hazar etma,
Harchand agar talxdur, anga amal ayla,
mazmunida so‘z bor.
«PANDNOMAI XUDOYoRXON»
(Qisqartirib olnndi)
Uni yosh og‘o, derdilar, Mallaxon,
Nasihat qilur erdilar har zamon.
Bu xon aka g‘amin yer erdilar,
Fasih til bila gohi der erdilar
Unga, bu nasihatni dark aylagil,
Bu bachkana ishlarni tark aylagil.
Erur shah ishi elga damsozlik,
Munosib emas xonga sagbozlik.
Qayon bordi bu sandagi aqli xush,
Egay har iting kunda bir nimta go‘sht.
Taajjub seni elga bu qilmishing,
Munosibmi senga bu qilgan ishing.
Necha safshikan er bahodir yigit,
Bular barcha och bo‘lsa, to‘q bo‘lsa it.
Bu na xon ishidur, bu na qilgoning,
Berib ot, boqasin it olgoning.
Erur shah qanoti yigit birla ot,
Agar xon esang qil ani ehtiyot.
Bu behuda ish xon ishidin emas,
Xushomad eli sanga bu so‘z demas.
Qoshingga kelib bir necha ahli joh,
Bori o‘zlarin ko‘rsatur nekxoh.
O‘zin hyylalar birla aylab qarib,
Berib senga har kuni yuz firib.
Seni bu maishatga mag‘rur etib,
Bori ajdahodek o‘zin zo‘r etib.
Hukumatga atrofin qo‘l solib,
Eb-ichib, bori olg‘oncha olib.
Borib hukm ishini qilib poymol,
Bularga g‘araz esa bir teksa mol.
Bo‘libsan shikoru o‘yin birla g‘arq,
Bilib qilmading do‘stu dushmanni farq.
Kishi jon chekib qilsa xizmat agar,
Ayarmu aningdin kishi molu zar.
Ko‘rib xizmat in’omini qilmasang,
Chopon qadricha jonini ko‘rmasang.
Qishi arzi bo‘lsa oldingda so‘r,
Har ishni o‘zing qil, ko‘zing birla ko‘r.
Bu yanglig‘ ishing bo‘lsa anjom qil,
Sipah jabdug‘ini saranjom qil.
Bu yanglig‘ nasihat, bu yanglig‘ rama,
Necha desalar yoqmas erdi, so‘zlama.
«JAME’UL HAVODIS»
(Dostondan parcha)
Zanbarakchi yubordi uch o‘qni,
Bilmadi so‘ngra bor ila yo‘qni.
Bir yo‘la barcha qo‘ydi ul dam ot,
Ikki yondin solishtilar: «Hayhot!»
Er yigitlarning g‘ayrati qaynab,
Turmadi emdi otlari o‘ynab.
Bo‘ldi yakboraki, urush qattiq,
Ko‘p sinib nayzalar, uyulib tig‘.
Garm bo‘ldi o‘lumni bozori,
Rasuli mavt o‘lub xaridori.
Suv kibi el qoni to‘kilmog‘lik,
Tanlaridan bosh so‘kilmog‘lik.
O‘tlashub, tishlashub olishmoqdur,
Ro‘baro‘ kelsa kim solishmoqdur.
Barchasi bir-birin surib har yon,
Ba’zi jon vahmidin bo‘lub hayron
Kim qochib, kim quvar bilolmaslar,
Gard ila bir-birin ko‘rolmaslar,
Soy toshi sonicha kesib boshni,
Qayda farq aylagay qari-yoshni. ‘
Kim qishloqni, otni olg‘on kim,
Qip-qizil qonig‘a bo‘yolg‘on kim.
Kimsani zaxmidin oqib qoni,/
Qiynalib chiqmayin birov jbni.
Goh o‘ngdin suruldilar so‘lga,
Goh so‘ldin surildilar o‘ngga.
Ul kuni bul sifat erdi doim,
Bo‘ldi, go‘yo qiyomat qoyim.
Kimni bog‘ida bosh ko‘tarsa terak,
Der edi: «Kes, yiqit, bu bizga kerak».
Elga sangi jafoni ottilar,
Suvni dehqon eliga sottilar.
Ba’zisi ani butmagan erdi,
Suv bahosidin o‘tmagan erdi.
Zulm el mag‘zidin o‘tti,
Ustixonga pichoq borib yetti.