Шавқий (тахаллуси; асл исм-шарифи Мулла Шамси мулла Ҳусан ўғли) (1805— ҳозирги Тўрақўрғон тумани — 1889) — шоир, тарихчи.
«Девон»ида ўзбек ва форс тилидаги шеърлари жамланган бўлиб, уларнинг асосий қисмини ўзбек тилидаги шеърлари ташкил қилади. Шавқийнинг асарлари мумтоз шеърий жанрлар: ғазал, мухаммас, маснавийлардан иборат.
Шоир асарлари («Паришонлар», «Бир гули раъно», «Зебо», «Ишқ сайли» ва б.) нинг асосий мавзуси диний-тасаввуфий ва лирик мазмунда. Шу билан бирга девонда ижтимоий ва тарихий мавзуга бағишланган мухаммас ва маснавийлар ҳам учрайди. Уларда чор Россиясининг Туркистонни, хусусан, Қўқон хонлигини босиб олиш воқеалари шеърий мисраларда тасвирланган. Унинг муборак ҳаж зиёрати давомидаги таассуротлари акс этган шеърий асарлари 20-аср бошларида Тошкент литографияларида чоп этилган.
«Жомеъ ул-ҳаводис» («Ҳодисалар жамланмаси»), «Жангномаи Худоёрхон», «Тарихи Хўқанд», «Пандномаи Худоёрхон» каби тарихий достонлари, асосан, 19-аср 2-ярмида Қўқон хонлигида юз берган қипчокдар қўзғолони воқеаларига бағишланган. Бу достонлар Худоёрхон давридаги ижтимоий-сиёсий воқеаларни, турли табақа вакилларининг ўзаро муносабатларини ўрганишда аҳамиятлидир. Шавқийнинг «Девони Шавқий», «Жомеъ ул-ҳаводис» асарлари Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институтида сақланади.
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Жаҳон обод айлар ул париваш ҳусни гулзори,
Икки хам қошларини гўшасида чашми хуммори.
Икки наврас ниҳоли, лаъли шакар, орази зебо,
Кўрарга бас ажойиб нарх ўлубдур ҳусн бозори
Кўзи жоду, юзи гул, сарв қомат, лаблари шаккаг
Мунаввар айлагай олам юзини ҳусн дийдори.
Ярошнб сарвдек қоматга нозик жомаи гулгун,
Жамолин бир тамошо қилғали олам гирифтори.
Латофат кони ул ширин, малоҳат ғамзаси хунхор,
Жаҳон саҳннга т.ушган ҳури жаннатни намудори.
Бу шаклу, бу латофат, мунча раънолик ажойибким
Жаҳонга фитна солмиш шеваи ноз ила рафтори.
Ҳамиша нозанинлар васфида гуфтор этар Шавқий,
На хушдур ҳар кишини бўлса бу суратли дилдори.
* * *
Жоно, жамолингни кўриб, жононлар айтур офарин,
Ўз кўксига ўзи уриб, ёронлар айтур офарин.
Қадди ниҳолингга қараб, абру камолингга қараб,
Шоҳо, висолингга қараб, султонлар айтур офарин.
Булбул санга нолон ўлиб, қумри ажаб ҳайрон ўлиб,
Тўти кўриб гирён ўлиб, хушхонлар айтур офарин.
Лутфу карам хонлар берур, дўст дўстиға нонлар берур,
Лаъли лабинг жонлар берур, ўлганлар айтур офарин.
Ишқингда кўп оворалар, борсун қаён бечоралар,
Ҳуснинг аро парвоналар, куйганлар айтур офарин.
Ёр келса маҳбубинг бўлиб, бир неча маъшуқинг бўлиб,
Мезбон дуогўйинг бўлиб, меҳмонлар айтур офарин,
Шавқий қулингни додиға, тун кечалар фарёдига
Таҳсин этиб абётиға, жононлар айтур офарин.
МУСТАЗОД
Давлат тиласанг ҳақдин адаб риштасин ушла,
давлат анга пайванд,
Ҳеч зийнат эмас сурати зебоға адабча,
тарк айлама зинҳор.
Аҳдингни бузуб қавлингга ёлғон сухан олма
ҳурмат талаб эрсанг,
Бўлмас бу иков аҳли малоҳат зарифиға,
албатта сазовор.
Гар Шавқий сўзи келса малол сенга, аё маҳ,
андин ҳазар этма,
Ҳарчанд агар талхдур, анга амал айла,
мазмунида сўз бор.
«ПАНДНОМАИ ХУДОЁРХОН»
(Қисқартириб олннди)
Уни ёш оғо, дердилар, Маллахон,
Насиҳат қилур эрдилар ҳар замон.
Бу хон ака ғамин ер эрдилар,
Фасиҳ тил била гоҳи дер эрдилар
Унга, бу насиҳатни дарк айлагил,
Бу бачкана ишларни тарк айлагил.
Эрур шаҳ иши элга дамсозлик,
Муносиб эмас хонга сагбозлик.
Қаён борди бу сандаги ақли хуш,
Егай ҳар итинг кунда бир нимта гўшт.
Таажжуб сени элга бу қилмишинг,
Муносибми сенга бу қилган ишинг.
Неча сафшикан эр баҳодир йигит,
Булар барча оч бўлса, тўқ бўлса ит.
Бу на хон ишидур, бу на қилгонинг,
Бериб от, боқасин ит олгонинг.
Эрур шаҳ қаноти йигит бирла от,
Агар хон эсанг қил ани эҳтиёт.
Бу беҳуда иш хон ишидин эмас,
Хушомад эли санга бу сўз демас.
Қошингга келиб бир неча аҳли жоҳ,
Бори ўзларин кўрсатур некхоҳ.
Ўзин ҳййлалар бирла айлаб қариб,
Бериб сенга ҳар куни юз фириб.
Сени бу маишатга мағрур этиб,
Бори аждаҳодек ўзин зўр этиб.
Ҳукуматга атрофин қўл солиб,
Еб-ичиб, бори олғонча олиб.
Бориб ҳукм ишини қилиб поймол,
Буларга ғараз эса бир текса мол.
Бўлибсан шикору ўйин бирла ғарқ,
Билиб қилмадинг дўсту душманни фарқ.
Киши жон чекиб қилса хизмат агар,
Аярму анингдин киши молу зар.
Кўриб хизмат инъомини қилмасанг,
Чопон қадрича жонини кўрмасанг.
Қиши арзи бўлса олдингда сўр,
Ҳар ишни ўзинг қил, кўзинг бирла кўр.
Бу янглиғ ишинг бўлса анжом қил,
Сипаҳ жабдуғини саранжом қил.
Бу янглиғ насиҳат, бу янглиғ рама,
Неча десалар ёқмас эрди, сўзлама.
«ЖАМЕЪУЛ ҲАВОДИС»
(Достондан парча)
Занбаракчи юборди уч ўқни,
Билмади сўнгра бор ила йўқни.
Бир йўла барча қўйди ул дам от,
Икки ёндин солиштилар: «Ҳайҳот!»
Эр йигитларнинг ғайрати қайнаб,
Турмади эмди отлари ўйнаб.
Бўлди якбораки, уруш қаттиқ,
Кўп синиб найзалар, уюлиб тиғ.
Гарм бўлди ўлумни бозори,
Расули мавт ўлуб харидори.
Сув киби эл қони тўкилмоғлик,
Танларидан бош сўкилмоғлик.
Ўтлашуб, тишлашуб олишмоқдур,
Рўбарў келса ким солишмоқдур.
Барчаси бир-бирин суриб ҳар ён,
Баъзи жон ваҳмидин бўлуб ҳайрон
Ким қочиб, ким қувар билолмаслар,
Гард ила бир-бирин кўролмаслар,
Сой тоши сонича кесиб бошни,
Қайда фарқ айлагай қари-ёшни. ‘
Ким қишлоқни, отни олғон ким,
Қип-қизил қониға бўёлғон ким.
Кимсани захмидин оқиб қони,/
Қийналиб чиқмайин биров жбни.
Гоҳ ўнгдин сурулдилар сўлга,
Гоҳ сўлдин сурилдилар ўнгга.
Ул куни бул сифат эрди доим,
Бўлди, гўё қиёмат қойим.
Кимни боғида бош кўтарса терак,
Дер эди: «Кес, йиқит, бу бизга керак».
Элга санги жафони оттилар,
Сувни деҳқон элига соттилар.
Баъзиси ани бутмаган эрди,
Сув баҳосидин ўтмаган эрди.
Зулм эл мағзидин ўтти,
Устихонга пичоқ бориб етти.