Xurshid Davronga bag‘ishlayman

Qadrli kitobxon!
Bu badiiy lavhani «hujjatli hikoya» deb atamoqchiman. Lekin undagi barcha voqea-hodisalarning yuz foiz haqiqat ekaniga kafolat berolmayman. Biroq, ayni paytda, har qanday badiiy to‘qimaning yoki qo‘polroq aytganda, har qanday uydirmaning ham yuz foiz yolg‘on ekaniga to‘la kafolat bermoq mushkul. Badiiy ijodda esa — boz ustiga… Bas, shunday ekan, gap yana o‘sha eski muammoga — ishontira bilish san’atiga kelib to‘xtaydi.
Demak, bu lavhaning rost nuqtalari — ya’ni ilmiy-badiiy adabiyotda bor gaplar: o‘lmas adibimiz Qodiriyning nondek tabarruk so‘zlari;
Mann degan rassomning Qodiriy portretini yaratgani; bu hujjatli hikoyada sodir bo‘lajak voqealarga muallifning so‘nmas ishonchi.
Bu lavhaning to‘qima nuqtalari — ya’ni o‘sha davr va o‘sha sharoitda sodir bo‘lganini hech kim tasdiqlamagan va shuningdek, sodir bo‘lmaganini ham hech kim inkor etmagan nuqtalar:
rassomning aslo yozilmagan xotiralari;
bu borada muallifni kutajak tanbeh-e’tirozlar.
Bu hikoya Abdulla Qodiriydek buyuk so‘z san’atkoriga bo‘lgan cheksiz hayrat va ehtiromimning kamtarin ifodasi sifatida vujudga keldi. Mumtoz adibimizning o‘z so‘zlari bilan aytganda, «mana shuning daldasida havasimda jasorat etdim, havaskorlik orqasida kechadigan qusur va xatolardan cho‘chib o‘tirmadim». Va shuning barobarida, men bir oddiy qalamkash bo‘lib, bu lavhadagi turfa insoniy kechinmalarga, gohi hazin, gohi nekbin yangragan ohanglarga, o‘talmagan burch iztirobiga sidqidildan ishongim keldi.
Bu ishonchga sizning ham sherik bo‘lmog‘ingizdan umidvorman, aziz kitobxon.

Muallif

* * *

Rassom kundaligidan

12 sentyabr, 198… y.
Chordoqdagi eski kitoblarim orasidan sarg‘aygan bir daftar topib oldim. Tasodifan. O‘ttizinchi yillarda Moskvada «Narkompros» muhri bilan chiqarilgan karton muqovali qalin daftar. Gard-g‘uborlarini asta artib, ilk sahifasini ochishim bilanoq olis o‘tmish nafasi gup etib dimog‘imga urildi. Aslida, bu u qadar olis tarix emas, balki «yaqin o‘tmish» deyish to‘g‘riroq bo‘lar. Biroq, umri poyoniga yetib, kuzgi yaproqdek hilvirab qolgan yetmish ikki yashar chol uchun o‘ttiz yashar navqiron yigitlik davri olis o‘tmish bo‘lmay nima? Boshqa ta’rif yo‘q.
Mana, uch kundirki, olis o‘tmishimning yagona yedgori bo‘lmish bu sarg‘aygan daftardagi bir jumla ruhimni tinmay bezovta etmoqda. Tusi o‘chib ketgan binafsharang siyoh bilan bitilgan jumla: «Ra’no gulining suvi…» Tagida esa: «Abd. Qodiriy, 1934 yil, Toshkent».
O, xudoyim! Bu xotiralarning barchasi naqadar olis! Va lekin, naqadar ko‘ngilga yaqin! Hatto iztirobi ham yorqin ularning…
Hamma-hammasi yodimda: qaynoq tuprog‘i undek bilqillab yotgan xilvat bog‘ko‘chalar, chang bosgan aymoqi tok yaproqlari, ko‘hna Toshkentning «Samarqand darvoza» deb atalgan ertakdek uzun, tangu tor mahallalari, ra’no gullar qiyg‘os ochilgan bog‘ o‘rtasidagi mo‘jaz shiypon…
Bularning barchasi ortidan esa o‘sha beorom kunlarda yangi Sharqdagi ulkan adabiyotlardan biriga asos solayotgan va buni o‘zi ham bilmagan donishmand va beozor, dilkash va behalovat, qudratli bir insonning tanish, nuroniy siymosi asta qalqib chiqadi. Shunda atrofdagi manzaralar xira tortib rangini yo‘qotadi, ohanglar tinadi…
O‘talmagan burch hissi vujudimni tag‘in eza boshlaydi.
Xotiraning ipak qanotlari ohista silkina-silkina meni o‘tgan kunlarga eltib tashlaydi.
O‘tgan kunlarning o‘tli taassurotlari, jonbasta tafsilotlari qalbimga umid bag‘ishlaydi: ajab emaski…
Barcha-barchasini mufassal eslashga urinaman.
Ayniqsa, bir oqshom…
Bugungidek sokin kuz kechasi edi…

— Endi, aybga buyurmaysiz, birodar. Men xizmatingizga bajonidil tayyor edim, lekin, taassufki, hozir vaziyatim bunga imkon bermaydir, — dedi Qodiriy o‘ylanib va bir oz jimlikdan so‘ng ilova qildi: — Qo‘limda ba’zi oshig‘ich yumushlarim bor, shularni bitirmasam bo‘lmas, Qolaversa, mening suratim uchun bunday tashvish-taraddud o‘rinsiz, deb sanayman.
Ular ochiq shiyponda, botib borayotgan quyoshning qirmiz yog‘dusi ohista so‘nayotgan ship-shiydam kuzgi bog‘da o‘tirishardi. Rassom bir umr oftob tegmagandek rangsiz, cho‘zinchoq, qushburun yuzini tez-tez siypab, oq jujun kamzuli cho‘ntagiga qo‘l soldi, izlagan narsasi topilmadi shekilli, do‘ng peshanasi yana tirishdi:
— Tugabdi, sabil. — U bo‘sh sigareta qutisini g‘ijimlab, asabiy bosh chayqadi. — Eh, la’nati!
Qodiriy hamdardona kulimsirab o‘rnidan turdi, shiyponning narigi burchidagi g‘ishtin tokchadan bir quti «Epoxa» sigaretasini olib, kuldon va gugurt bilan rassomning oldiga qo‘ydi:
— Marhamat,
Birgalashib cheka boshladilar. Rassom vazmin tovushda yana muddaoga o‘tdi:
— O‘rtoq Qodiriy, meni Tashkilot komitetidan maxsus topshiriq bilan huzuringizga yuborishgan. Portretingiz uzog‘i bilan bir oy ichida — O‘zbekiston Rassomlar soyuzi tashkil etilishiga bag‘ishlangan ko‘rgazma ochilgunga qadar bitishi kerak. Bu hisobot ko‘rgazmasi bo‘ladi, unda respublikadagi atoqli mehnat va san’at arboblarining portretlari ham namoyish etilishi shart. Afsuski, men betob bo‘lib… Muddat nihoyatda oz qoldi. Kecha Usta Mo‘minni ko‘rgan edim, u ham shoshiltiryapti.
— Usta Mo‘min… Nikolayevmi?
— Ha, ha. Bizning boshlig‘imiz u. Tanir ekansiz?
— Taniganda qandoq! — Qodiriy jilmayib qo‘ydi. — Bir muddat «Mushtum» jurnalida birga ishlaganmiz. U hajviy suratlar chizar, men ularga so‘z bitar edim. Nikolayev degan bir nomusulmonni Usta Mo‘mindek musulmon qilgan «Mushtum» bo‘ladi. Nechuk u sizga boshliq bo‘lsin?
— Biz — Moskvadan kelgan o‘n ikkita rassom hozir Usta Mo‘min boshchiligida ishlayapmiz. U Tashkilot komitetining raisi-ku! Ham mahalliy sharoitni yaxshi biladi. Menga ham sizni u tavsiya qilgan edi. Xabaringiz bo‘lsa kerak, bu maxsus topshiriq…
— Bilaman, qay bir kuni Rahmatjon* ham aytayotgan edi, — dedi Qodiriy.
— Shuning uchun, o‘rtoq Qodiriy, sizdan iltimos, mening holatimni to‘g‘ri tushunsangiz. La’nati kasallik pand bermaganda…
— Nima kasallik u?
— E, arzimagan gap. Moskvada binoyidek edim, yo‘lda shamollab…
— Endi tuzukmisiz?
— Rahmat. Faqat shu masala…
— Siz Moskvadan keldingizmi?— deb so‘radi Qodiriy sigareta qoldig‘ini kuldonga bosib o‘chirarkan.
— Moskvadan. Siz u yerda bo‘lgan ekansiz-a?
— Ha.
— Qachon?
— Birinchi marta — yigirma ikkinchi yili. Ikki yildan keyin yana borgan edim.
— O‘qishga-da? Bryusovga?*
— Ha. Siz bularni qaydan bildiz?
— Biz hammasini bilamiz, — dedi rassom kulimsirab. — Siz haqingizda Usta Mo‘min bilan suhbatlashgan edik. Moskvada qayerda yashagansiz?
— Novo-Lesnaya ko‘chasi, 2-uyda.
— Novo-Lesnaya? U yerda Turkiston Respublikasining Maorif uyi joylashgan edi shekilli?
— Shunday.
Boqqa muzdek oqshom nafasi quyuldi. Shiypon ortidagi keksa yong‘oq tepasida charx urgan qushlar chug‘uri asta-sekin pasaya boshladi.
— Usta Mo‘minning sizga ixlosi zo‘r ekai. «O‘rtoq Qodiriy hali yosh, lekin uchta katta roman yozgan», deydi.
— He-e, — deya Qodiriy bee’tibor kulib qo‘ya qoldi. — Gap sanoqdami, birodar? Men bir yozuvchini bilaman. Har kuni o‘ttiz-qirq qog‘ozlab «asar» qoralaydi. Lekin yozganlari shu choqqa qadar hali biror yurakdan joy olgan emas, faqat qog‘oz betidan joy oladi, xolos. Ha-a, bu, Moskvada nima gaplar? Qanday yangi asarlar chiqdi?
— Hozir hammayoqda Sholoxovning yangi romani ovoza. «Ochilgan qo‘riq».
— O‘qidim, — dedi Qodiriy. — G‘oyat ulug‘vor kitob bo‘libdi. Aleksey Tolstoy nima yozyapti?
— Tolstoy hali ham o‘sha katta kitobi — «Sarson-sargardonlikda»ni yozib yotibdi. Bu kitob cholni ancha sarson-sargardon qiladi shekilli.
— Nega unday deysiz?— dedi Qodiriy. — Tolstoy zabardast adib, bu ishning albatta uddasidan chiqar. Darvoqe, bultur bir suhbatimizda u Pyotr shoh haqida roman yozmak orzusini aytgandek edi, shu kitob hali chiqmadimi?
— Yo‘q, chiqmadi shekilli. Tolstoy bilan qayerda uchrashgan edingiz?
— Shu yerda.
— U sizning uyingizga kelganmidi?
— Ha, — dedi Qodiriy va go‘yo allanarsa esiga tushgan kabi: — O‘zbekistonda ilgari ham bo‘lganmisiz? — deb so‘radi.
— Bundan to‘rt yil burun bo‘lganman. Samarqandda salkam besh oy yashaganman ham.
— Toshkentga ko‘pga keldingizmi?
Rassom kift uchirdi:
— Ochig‘i, bilmayman. Agar yoqib qolsa, qaytib ketmasligim ham mumkin. Men, umuman, yurtingizga maftun bo‘lib qoldim. Xuddi Majnun Layliga oshiq bo‘lgani kabi.
— Lekin Majnun Layli visoliga yetgan emas, — deb kuldi Qodiriy. — Ma’zur tuting, siz rusmi?
— Familiyamga qarab aytyapsizmi? To‘g‘ri, Mann — nemischa familiya. Bobolarimning bobolari Pyotr Birinchi zamonida Germaniyadan shoh saroyiga xizmatga taklif etilgan ekan. Shu tariqa men — Mannlar avlodining so‘nggi vakili, ruslashgan nemis yoki nemislashgan rus bo‘lib bu dunyoda tentirab yuribman.
— Nemis tilida so‘zlashni bilsangiz kerak?
— Oz-moz. Lekin men uni oilada emas, xususiy tarzda, o‘zimcha o‘rganmoqdaman. Bilasizmi, otam birinchi jahon urushida rus armiyasining polkovnigi sifatida kayzerga qarshi jang qilgan. Onam esa tsaritsinlik rus ayoli edi. Shunday bo‘lgach…
— Ha, albatta, — Qodiriy ma’noli bosh irg‘adi.
Mann poygakdagi charm sumkasiga nazar tashladi.
— O‘rtoq Qodiriy, qanday qarorga kelganingizni bilmoqchi edim.
— Endi… xo‘sh… — Qodiriy bir zum o‘ylanib qoldi, — Bo‘lmasa, bunday qilsak, birodar: siz ham, men ham yumushdan qolmaylik. Siz shu yerga kelib ishlay olasizmi?
— O, albatta!
— Demak, fursatingnz bo‘lganda, shu yerga kelib turarsiz. Lekin men sizga har kuni kkki soatdan ortiq vaqt berolmayman. Nima deysiz?
— Ma’qul, o‘rtoq Qodiriy. Unda, ertadan ish boshlashim mumkinmi?
— Ertagami? Ertaga qay kun ekan?
— Ertaga — o‘n yettinchi oktyabr, — dedi Mann va xiyol turib ta’kidladi. —O‘n yettinchi oktyabr, seshanba.
— Ha-a… Yo‘q, ertaga boshlolmas ekanmiz. Sababki, meni kunduzi bir kartinaning ko‘rigiga taklif etishgan, va’da berganman, bormasam uyat bo‘lar.
— Qanday kartina? «Ravot qashqirlari»* emasmi?
— Ha.
— Bu filmning rassomi moskvalik bir yigit, mening tanishim. Boya meni ham ko‘rikka taklif etgan edi.
— Borasizmi?
— Albatta. Buning ustiga, siz ham bo‘lar ekansiz, Demak, ertaga «Qolizey»da* ko‘rishar ekanmiz-da?
— Nasib etsa. Siz qayerga qo‘ngansiz?
— Biz butun brigada «Sharq» mehmonxonasida turibmiz.
— E, u «Kolizey»ga bir qadam-ku.
— Ha, yaqin ekan. Bo‘pti, o‘rtoq Qodiriy, bo‘lmasa, men qayta qolay.
— Shoshmang, birodar. Shuncha joydan ovora bo‘lib kelib, quruq ketasizmi? Agar… agar xohlasangiz, ishingiz»ni bugun boshlasangiz ham mayli edi.
— Rostdanmi, o‘rtoq Qodiriy?
— Rostdan, rostdan, — dedi Qodiriy kulib.

* * *

O‘rtoq Qodiriy, ijozat etsangiz, sizni bir oz kuzatib qo‘ysam.
«Kolizey»ning nimqorong‘i, dim zalidan so‘ng salqin shabada ufurib turgan sokin ko‘chada sof havodan ko‘krakni to‘ldirib nafas olish g‘oyat yoqimli edi.
Qodiriy sigareta uchini barmoqlari bilan ezg‘ilar ekan:
— Ismimni tutib chaqiravering, birodar, — dedi. — Meni Abdulla desangiz kifoya. Nazarimda, yoshimizda u qadar katta tafovut yo‘qqa o‘xshaydi.
— Sizga shu ma’qul bo‘lsa…
— Kuzatib qo‘yishingizga moneligim yo‘q, lekin men tramvayga chiqmoqchi emasman, ozroq piyoda yursam, degan yedim.
— Ayni muddao, — dedi rassom jonlanib, — Kuz oqshomida piyoda kezganga nima yetsin. Ketdikmi?
— Ixtiyoringiz, — dedi Qodiriy va yo‘l boshladi.
Ular Piyonbozorga chiqib, ro‘parada yam-yashil bo‘lib shovillab yotgan Romanov bog‘i yonidagi tosh yo‘ldan o‘tgach, Anhor yoqalab ohista O‘rda tomon ketdilar.
Ko‘chalarda odam siyrak. Aksar kechki sayrga chiqqan ko‘zoynakli, ozoda mo‘ysafidlar, bola yetaklagan kampirlar. Ahyon-ahyon olisdan o‘tib borayotgan ziyolinamo o‘tkinchilar atoqli adibni tanib, bosh irg‘ab salom beradilar, ayrimlari esa yaqin kelib, qo‘llarini ko‘krakka qo‘ygan ko‘yi ehtirom bilan ko‘rishadilar, bir muddat to‘xtab, so‘ng uzr aytgancha yo‘llarida davom etadilar.
Qodiriy havasmand yigit kezlari «Kolizey»ga — teatr truppasiga qatnaganida ro‘y bergan g‘aroyib bir hangomani ko‘zlari sho‘x chaqnagancha so‘zlab borardi: truppada birorta ham ayol yo‘q. Allaqaysi pesada esa buzuq xotin roli bor. Bu rolni o‘ynagani hech qaysi «artist» rozi bo‘lmaydi. Nihoyat, ming ta’zim-tavallolardan so‘ng ko‘ngilchanroq bir yigitni aldab-avrab ko‘ndirishadi. Yigit rolni bir amallab o‘ynaydi-yu, el-yurt ichida kulgi bo‘lib, mazax-malomatga qoladi, oxir-oqibat tug‘ilgan mahallasidan ko‘chib ketib qutuladi…
— Cho‘pchakka o‘xshaydi, lekin yaqin kunlar haqiqati bu, — dedi Qodiriy. — Ammo bizda hozir teatr ishida chinakam inqilob sodir bo‘layotir. Siz Uyg‘urni taniysizmi? Abrorni-chi? Afsus! Siz avvalo shularning suratlarini chizsangiz yarashar edi. Yonayotgan yigitlar! Abror shu kunlar Hamletning izidan tushgan. Tasavvur qiling-a, Hamlet Xadrada, o‘zbek tilida iztirob bilan bo‘zlasa: «Doniyo — zindon! Butun dunyo — zindon!»
Rassom Qodiriyning so‘zlarini jimgina tinglab borarkan, uni zimdan sinchiklab kuzatar, o‘tli nigohidan, chehrasidagi sokin shiddatdan, tovushining tovlanishlaridan, xatti-harakatlari zamiridagi pinhon tuyg‘ular to‘qnashuvidan o‘ziga xos botiniy ma’no izlar edi.
«Qiyin, — deya e’tirof etdi u, — osudalik ostida yashirinib yotgan ruhiy qudratni, bu qudratning rangin ifodasini, kuylayotgan ko‘zlarini, manglaydagi tafakkur sehrini… Eh, muddati bunchalar tig‘iz bo‘lmasa!»
— Mana, O‘rdaning ko‘prigidan ham o‘tdik, — dedi Qodiriy va negadir kulib qo‘ydi, so‘ng rassom biror yanglish xayolga bormasin, degan andisha bilan izoh berdi: — Bizda «O‘rdaning ko‘prigidan o‘tgan», degan bir gap bor, shu esimga tushib ketdi. Keling, shu yerda xiyol nafas rostlaylik. Suvni qarang, bu tabiatning qandog‘ ulug‘ ne’matiki, tikilgan sayin bahri dilingiz ochiladi. Chekamizmi?
Ko‘prik panjarasiga suyangan ko‘yi sigareta tutatdilar. Anhorning muzdek epkini tanlarii andak junjiktirar edi.
— Aytmadingiz, u qanday gap? — deb so‘radi rassom.
— «O‘rdaning ko‘prigi»mi? Qiziq gap. Ilgari shahar ikki qismga bo‘lingan: O‘rdaning ko‘prigidan yuqorida yevropaliklar istiqomat qilgan, barcha mahkamalar, chor idoralari ham yangi shaharda ish ko‘rgan. Ko‘prikning bu tomoni esa Eski shahar atalib, asosan musulmonlar tirikchilik qilganlar. O‘rdaning ko‘prigi shaharning mazkur ikki qismi o‘rtasida go‘yo norasmiy bir chegara vazifasini o‘tagan. Yangi shaharda ko‘pgina ko‘ngilochar dargohlar kundan-kun shuhrat topib, asta-sekin ayrim eski shaharliklar diliga ham qutqu sola boshlagan. Puldor musulmon boyvachchalar shaharning makruh sanalgan bu qismidagi restoranu tomoshabog‘larga avvallari o‘g‘rincha, qorong‘ilatib keladigan bo‘lsalar, keyin-keyin, kuppa-kunduzi, oshkora ravishda O‘rda ko‘prigidan izvoshda kerilib o‘tadigan, islovatxonalarga tanda qo‘yib, may va qusuqqa yonboshlab yotadigan bo‘lganlar. Shu bois, Eski shaharda biror suyuqoyoq kimsa haqida so‘z borgudek bo‘lsa, «E, umi. O‘rdaning ko‘prigidan o‘tgan!» deb eslar ekanlar.
Rassom hayratlanib kuldi.
— O‘rdaning ko‘prigi… Ajoyib! — dedi u. — Biz, demak, hozir axloq chegarasida turgan ekanmiz-da…
Qodiriy indamay bosh tebratib qo‘ydi. Ko‘prikni titratib larzaga solgancha tramvay o‘tdi.
— Chiqmaysizmi? — dedi Mann.
— Yo‘q, piyoda ketaman, oyoqning chigilini yozib.
— Ha-a… Xo‘sh, film yoqdimi, indamadingiz?
— Film… — Qodiriy sukut saqlab, uzoq jim qoldi. — Chakki emas.
— Bugun «Pravda Vostoka» ham «Ko‘rik oldidan» deb maqola beribdi, Jo‘raboyev degan o‘rtoqniki.
— O‘qidim, — dedi Qodiriy va to‘satdan rassomga o‘girilib qaradi. — Xo‘sh, ayting-chi, maqola sizga ma’qul bo‘ldimi?
Rassom yelka qisdi.
— Nima desam ekan… Umuman, yomon yozilmagan.
— Yomon yozilgan, savodsizlik, ilmsizlik bilan yozilgan! — dedi Qodiriy to‘satdan uning so‘zini kesib. — Kartinada yangi kuyov — Abdunabiboyga xotinlar isiriq solgan lavha esingizdami? Jo‘raboyev, «Jo‘raboyev» bo‘lsa ham, buni «To‘g‘ri emas» deb o‘tadi. Holbuki, bu odatni o‘zbekning yetti yoshlik bolasi ham biladi. Jo‘raboyevning inkorini o‘qib: «Jo‘raboyev onasi bilan to‘yga bormagan ekan yoki otasidan yetim qolib, o‘zbekdan g‘ayri bir oilada tarbiyalangan ekan», deb o‘yladim.
Rassom shamolda to‘zg‘igan sochlarini tuzatib, kulimsiradi:
— Endi… Bunday mayda narsaga e’tibor bermagan bo‘lishi ham mumkin.
— E, yo‘q, birodar, — deya Qodiriy qizishib bosh chayqadi. — San’atda mayda yoki katta narsa bo‘lishi mumkin emas. San’atda faqat rost yoki yolg‘on narsa bo‘lishi mumkin. Jo‘raboyev o‘zbek bo‘la turib, to‘yda kelin va kuyovga solinadigan isiriqni inkor qilib o‘tirishi uyatdir. Bilmagan narsasini bilaman da’vosida bo‘lib, ko‘pchilikni adashtirishi… bilmadim, tag‘in nimadir?
Andak so‘zsiz qoldilar. Oqshom qorong‘iligi quyuqlashib kelar, kunbotar ufqida qora bulut uyurlari to‘planmoqda edi. Mann labidagi cho‘pni tishlab, tag‘in xayolga cho‘mdi.
— Sizlarda kino butkul yangi san’at, — dedi u. — Biz ruslarda: «Moskvani darrov qurib bo‘lmaydi», degan gap bor. Mahoratga ham asta-sekin erishiladi. Ungacha esa Moskva, Odessa, hatto Frantsiyadan tajribali kino san’atkorlarni jalb etib, filmlar yaratish lozim.
— Qaydam… — Qodiriy panjaraga kaftini bosdi, — Menga qolsa, o‘zbek davlat kinosini chin muvaffaqiyatga olib boradigan narsa mumkin qadar stsenariy yozuvchilarni o‘zbeklardan yetishtirish va hozircha bo‘lsa, yevropalik stsenaristlar yoniga o‘zbeklarni tirkab qo‘yish, artist va artistkalarni o‘zbeklardan tarbiyalashdir. Chunki o‘zbek turmushining mayda-chuydasigacha o‘zbek bolasi biladi. O‘zbek bo‘lmagach, har qanday mutaxassisning ham afsona ko‘chasiga kirishi aniq va bu holda «O‘zbek kinosi»ning ma’nosi ham bo‘lmas…
Rassom bu gapni o‘ziga og‘ir oldi. Adibning gaplari u boshlagan ishga nisbatan ishonchsiz malomat, istehzoli zamzama bilan to‘ladek tuyuldi…
Shahar uzra butkul qorong‘ilik cho‘kkanda sovuqqina xayrlashib, O‘rdaning ko‘prigidan ikki tomonga qarab ketdilar.

Rassom kundaligidan

Shu tariqa har kuni Qodiriy huzuriga katnay boshladim.
Ko‘nglimda o‘jar bir qat’iyat paydo bo‘lgan, ijodkorlik nafsoniyatim xiylagina lat yegan edi.
Rassomlik sha’nimni adibdan emas, avvalo o‘zimdan, o‘z shubha-gumonlarimdan himoya qilmog‘im lozim edi.
Hafta o‘tdi. Bu kun ham ishimiz unmadi. Kuz emasmi, osmon sahardan qovoq-tumshuq qilib xo‘mrayib oldi. Bu Qodiriyning ham ishi ko‘p ekan shekilli, ertalab salom-alikdan so‘ng xonasiga kirib ketganicha kun bo‘yi chiqmadi. Bekorchilikdan zerikib, bir-ikki eskiznamo rasmlar chizdim. Ayniyning jurnalda chiqqan fotosuratiga qarab, moybo‘yoqda suratini ishlashga urinib ketdim.
Men kayfiyat bandasi edim. Negadir birdan g‘ash tortib, dilgirlik yuragimni kemira boshladi. Ijozat so‘rab, Qodiriyniig huzuriga kirdim. U odatdagidek, sandal uzra muk tushib ishlamoqda edi. Kulimsirab: «Keling», dedi-da, imo bilan o‘tirishga joy ko‘rsatib, qog‘ozdan ko‘z uzmay yozishda davom etdi. Uning ayni paytdagi holatini kuzatib o‘tirish g‘oyat maroqli edi. Quyuq, payvasta qoshlari mardona chimirilgan, mahkam qimtilgan lablari burchida botiniy shiddat… Ehtimol, adibning xuddi mana shu vaziyatini tasvirga olmoq kerakdir? Lahzaning umri… Buyuk lahza abadiyati… Zimmangdagi mushkulot ko‘p og‘ir, birodar!
Qodiriy xayolidagi fikrni qog‘ozga tushirib bo‘ldi chamasi, qalamni qo‘yib, devorga horg‘in suyandi. Uzun barmoqlari bilan chehrasidagi charchoqni sidirib olmoqchidek, bodom qovoqlarinn ohista siladi, qiziq bir gap esiga tushgan kabi jilmayib qo‘ydi.
— Kasbingizga havasim keladi, birodar. Har qanday ta’rifu tavsifni ham to‘rtta chiziq bilan yaqqol suratini tortib qo‘ya qolasiz, — deb kulimsiradi u.
— Bu gapingiz menga: «Birovning xotini birovga qiz ko‘rinarmish», degan maqolinglarni eslatdi, — deya men ham jilmaydim.
Qodiriy yayrab kuldi. Chamasi, yevropalik tilidan aytilgan bu gap o‘zgacha bir joziba kasb etib, unga nash’a qilgan edi.
— Yo‘q, nima desangiz ham» rassomlik — misli yo‘q san’at, — dedi u jiddiy. — Ba’zan o‘zim yaqqol sezib, his etib turgan turfa holatlar, kechinmalar tasvirida shu qadar qiynalaman! O‘zimga o‘zim dunyodagi eng ojiz, noshud kimsa kabi ko‘rinib ketgan bunday kezlar qalamni sindirib o‘rnimdan turib ketgim keladi. So‘ng: «Qani endi, menda rassomlik iqtidori bo‘lsayu…» deb orzu qilaman…
Qodiriyning bu iqrorini keyinchalik «Mehrobdan chayon» sahifalarida qayta-qayta o‘qidim. O‘qigan sayin hayratim oshar zdi.
«Men rassom emasman, — deb yozadi Qodiriy o‘sha o‘tli taassuf bilan. — Agar menda shu san’at bo‘lganda edi, so‘z bilan bildirab o‘tirmas, shu o‘rinda sizga Ra’noning rasmini tortib ko‘rsatib qo‘yardim, faqat menga ra’no gulining suvigina ko‘proq kerak bo‘lar edi…»
Ra’no gulining suvi… Bu ibora yorqin, nozik ma’nosi, ajoyib ohangi bilan meni o‘yga toldirgan edi.
Endi o‘ylab qarasam, Qodiriy bu go‘zal obraz orqali asl san’atning tom mohiyati — haqiqiy iste’dod samarasi bo‘lib tug‘ilajak asarga o‘lmas shukuh ato etguvchi sirli, sehrli jozibani — san’atkor inson umr bo‘yi o‘rtanib izlaydigan o‘sha mislsiz, ilohiy mo‘jizani nazarda tutgan ekan.
Lekin bularning barchasini ra’no gulining mastonavor bo‘ylaridan hushini yo‘qotgudek sarxush bo‘lgan odamgina anglashi mumkin, xolos.
Ra’no guli… Uning o‘xshashi yo‘q tarovati, rangi, tusi, so‘nmas jozibasini qanday tasvirlamoq mumkin? Bilmadim. Har holda, shuni aniq bilamanki, jon rishtasidek nozik bu gulni tasvir etishga men hech qachon jur’at qilolgan emasman; bo‘yoqlar — xira, mo‘yqalam — dag‘al, imkon — imkonsiz…
Ruhimni tinimsiz bezovta qilayotgan bu jumla o‘sha kunlarda ana shu hayajon ta’sirida bitilgan edi. Qizig‘i shundaki, oradan uch kun o‘tib, Qodiriyni ham benihoya gangigan, qattiq hayajon og‘ushida ko‘rgan edi…
Rassom asabiylashmoqda edi.
Ikki haftadirki, u molbert oldida besamar jonhalak. Ilhomning oniy shiddatidan o‘nlab eskizlar, qoralama nusxalar bunyodga keldi, ertasiyoq ichki bir norizolik hissi isyon ko‘tarib, ularni o‘sha oniy shiddat bilan rad etdi.
Holbuki, tasvir g‘oyat bekamu ko‘stga o‘xshardi: horg‘in xayol soya tashlagan bug‘doyrang yuz, keng, porloq manglay, beozor dard aks etgan o‘ychan ko‘zlar, ajib yorug‘lik tanosibi…
Ammo rassom, uning ishidan ham zarurroq, qadrliroq mashg‘ulotidan voz kechib, qarshisida soatlab sabr-toqat bilan jimgina o‘tiradigan dilkash, zakiy bu odamning siyrati hamon o‘z nigohidan pinhon qolayotganini dildan anglar, anglagan sari tutqich bermas ruhning erkin ulug‘vorligi yuragida alamli armon uyg‘otar edi.
Bu safar Qodiriy ham allanechuk bezovta edi.
Ibratomuz bardoshi, sokin saboti bilan rassomga doimo ruhiy madad berguvchi adibni bunday faromush holatda ko‘rib, u xiyol taajjublandi.
— Parishon ko‘rinasiz?— deb so‘radi xolstdan ko‘z uzmay. — Biror gap bo‘ldimi?
— Yo‘q, hech gap… — Qodiriy vaziyatini buzmagan ko‘yi asta qo‘zg‘alib qo‘ydi. — Faqat… bir tush ko‘rdim. Betoqatligim boisi shundan bo‘lsa ajab emas.
— Tush?
O‘n to‘rt-o‘n besh yoshlardagi qoracha bola — adibning o‘g‘li Habibullo choy olib chiqdi, bir burchakka borib sharpasiz cho‘kdi-da, rassomning ishini qiziqish bilan kuzata boshladi.
— Ajabtovur bir tush. Bilasizmi, tushimda kimni ko‘ribman?
Rassom bir zum harakatdan to‘xtadi:
— Xo‘sh?
— Lev Tolstoyni, — dedi Qodiriy ohista. — Adog‘i yo‘q bir yalanglikda yolg‘iz o‘zi o‘tirgan emish. Yam-yashil yalanglik, xuddi Ko‘kterakning dalasiga o‘xshaydi. Egnida — oq bo‘z ko‘ylak, qovoqlari uyilgan. To‘satdan menga qarab: «Sen ikkita sigir boq, sog‘ib sutini ich, har oy bir ju’z asar yoz», dedi. O‘ngimdagidek aniq-taniq eshitdim… Uyg‘onib ketdim, xayolim chalkashdi. O‘y surib yotib tongga yaqin ko‘zim ilinibdi. Yana haligi tush. Uzoq suhbatlashib o‘tiribmiz. Men muttasil «Hojimurod» haqida so‘rar emishman…
Mann adibning ilhom yog‘dusi bilan daf’atan yorishgan hayajonli chehrasidan nigohini uzolmay qolgan edi.
— G‘aroyib tush, — dedi u. — Men ta’birchi emasman, bu xil narsalarga andak shubha bilan qarayman, lekin, negadir, buning siz uchun xayrli bo‘lishiga ishongim kelayotir.
— Qaydam, — deya Qodiriy xayolga toldi.
— Siz tuzuk ekansiz. Agar mening tushimga Leonardo da Vinchi kirganida edi, hozir yerdagi birorta banda bilan gaplashib o‘tirmagan bo‘lardim, — dedi Mann iljayib.
Qodiriy miyig‘ida kuldi, xayolchan, tolg‘in jiddiyat yana darhol chehrasiga qaytdi.
— G‘ariblarning g‘aribliklarini ko‘p adiblar yetishib bo‘lmas mahorat bilan tasvir etib berganlar, — dedi u, o‘ziga o‘zi so‘zlagandek. — Ammo, barchaning nazarida butkul farog‘at va baxtga botgan kabi ko‘rinuvchi, jamiyatning porloq gullari sanalmish kimsalarning g‘aribliklarini hech kim Tolstoychalik qudratli kuch, o‘tli ehtiros bilan ochib bergan emas. «Urush va tinchlik»da bir sahna bor, qachonki o‘qib qolsam, benihoya mutaassir bo‘laman, yuraklarim ezilib ketadi. Yodingizdadir, qari graf Bezuxov jon berolmay talvasada. Boris ismli yigit esa sipohiy qismga xizmatga kirmoqchi-yu, biroq ot bilan harbiy anjom sotib olgani mablag‘i yo‘q. Shunda keksa, qashshoq onasi o‘g‘lini allaqaysi gulgun bazmdan chaqirib olib, o‘lim to‘shagida ajal g‘arg‘arasi tutib yotgan qariya Graf huzuriga — sadaqa undirgani jo‘naydi. Yo‘l bo‘yi kampir aravada o‘ksib-o‘ksib yig‘lab boradi, navqiron, bahodir yigitga esa mushtipar onasini yupatgani ikki og‘iz so‘z qahat, o‘zining ham ko‘ngli buzilib ich-ichidan qaro qismatini qarg‘ab yig‘laydi… Keyin, hayajonlari tinib, birdan qo‘rquvga tushadilar. Grafning qabul etmasligidan, muruvvat qilmasligidan, oqibat, Borisning xizmatga kirolmay qolishidan ham emas, yo‘q, yo‘q, bu mulohazalar ularning xayol ko‘chasiga ham kelmaydi, aksincha, haligi yig‘i tovushlarimizni aravakash eshitmadimikan, degan hadikdan qo‘rqadilar. Ular tilanchilik qilgani bormoqdalar, holbuki, o‘zlari tilanchilarga saxovat bilan xayr-ehson ulashadilar, axir, nasl-nasabli, tag-taxtli odamlar ekanliklarini har lahza o‘zgalarga anglatib turmoqlari kerak, boz ustiga, «knyaz» degan ohanjama unvonlari ham bor! Ularning bu qadar zabun va xor ekanliklari va lekin, buni hammadan, hatto o‘zlaridan ham yashirmoqqa mahkum ekanliklari, odamizod farzandining qismati ba’zan shunchalar og‘ir, shunchalar ayanch kechishi har qanday yurakda ham taassuf uyg‘otmaydimi?
«Topdim! — deya xitob qildi rassom xayolan. — Topdim! Izlaganim xuddi shu holat emasmi? Aynan o‘zi! Faqat shoshilmoq kerak, faqat ulgursam bas!»
Mo‘yqalam xolst uzra shitob bilan harakatlana boshladi.
— «Hojimurod» kabi mardona, xolis kitobni men hali hech qayda o‘qiganim yo‘q, — deya davom etdi Qodiriy. — O‘lmasam, bir kun shunga o‘xshagan biror narsa yozaman. Bu o‘lkada jasorat bobida Hojimuroddan hargiz qolishmaydigan ne-ne sheri mardlar o‘tgan axir! Ajalga omon berib, loaqal Namoz o‘g‘ri tarixini yozishga ulgursam edi!
— Namoz o‘g‘ri? — Rassom taajjublanib boshini ko‘tardi.
— Yo‘q, u o‘g‘ri emas edi — erk o‘g‘rilari unga «o‘g‘ri» deb tavqi la’nat osdilar. Oh, hali bu el, bu xalqning ne buyuk farzandlari tarix to‘zonlariga ko‘milib yotibdi! Namoz o‘tyurak isyonchi edi, neki mazlumga yot bo‘lsa, neki yo‘qsulning ko‘zini yoshga to‘ldirsa, bariga alanga qo‘ygan edi. U haqda to‘qilgan qayg‘uli qo‘shaqlar hali-hanuz yurt orasida tildan dilga o‘tib yuradir: «Namozdayin bir zo‘r o‘tdi jahonda!» Eh-h!..
Adib xo‘rsindi, ko‘zlarini xiyol yumib, boshini orqaga tashladi, olamni unutgandek sukutga ketdi.
Bir payt qaydandir — olis-olislardan kelayotgandek elas-elas tovushlar qulog‘iga chalindi, ko‘zlarini ohista ochib, ro‘parasida horg‘in jilmayib turgan rassomni ko‘rdi.
— Charchadingiz shekilli, buguncha bas, — dedi rassom.
Adib birdan qizarib, xijolatga tushdi:
— Uzr, birodar, aslida men sizni toliqtirib qo‘ydim…
Mann bir so‘z demay bosh chayqadi, moviy ko‘zlari minnatdor boqar edi.

Rassom kundaligidan

Yangilik: men Qodiriy xonadonida yashayapman. Ikki kun burun u qayta-qayta uzr aytib, agar munosib ko‘rsam, uning uyiga ko‘chib kelib, ishni shu yerda davom ettirishimni so‘radi. Chamasi, mening har kuni shaharning u boshidan bu boshiga o‘nlab chaqirim bosib, piyoda kelib-ketishimga achingan. Bu gapning shunchaki takalluf emas, balki o‘zbeklar diyoriga xos oddiy odamgarchilik taqozosi ekanini anglaganimdan so‘ng, rad etishga botinolmay, minnatdorchilik bildirib, rozi bo‘ldim. Ehtimol, adibning siyrati oilaviy muhitda yanada bo‘rtibroq namoyon bo‘lar?
Menga kungay tomondagi yorug‘ xonalardan birini ajratib berdilar. Ish, qiyinchilik bilan bo‘lsa-da, asta-sekin olg‘a siljiyapti. Lekin bari bir hali ham ko‘ngil to‘lgudek darajada emas.
Xonadon a’zolarining o‘zaro suhbatlarida mening familiyam negadir juda ko‘p zikr etiladi. Deyarli har ikki gapning birida. Dastlabki kuni nihoyatda hayron qoldim: nahotki beto‘xtov men haqimda so‘zlashayotgan bo‘lsalar? Hayratimni sezgan Qodiriy kulib izoh berdi: mening familiyam Toshkent shevasida birinchi shaxs egalik olmoshini bildirar ekan…
— …yozganing o‘zingni yig‘latib-kuldirmasa, o‘zgani yig‘latmas-kuldirmas…
Kuzning so‘nggi kunlari bo‘lsa-da, choshgoh chog‘i quyosh ayovsiz qizdirar, biroq naqshinkor ayvonning pastki qavati xiylagina salqin edi.
To‘garak stol atrofida uch kishi ruhsiz o‘tirardi. Nafis chinni piyolalardagi choy allaqachon sovib qolgan. Dasturxon ustida ikki buklangan gazeta, Gogolning allaqaysi tomi, bir shingil qora rayhon…
Qodiriy favqulodda tashvishmand edi, chehrasida betoqat asabiyat zuhur etardi.
— Men bu gapni ijodimning imoni deb bildim. Neki yozgan bo‘lsam, barchasini shu imon bilan yozdim. Men Sharq ozodligini, uning mazlum proletariat saodatini faqat leninizm tufayli vujudga chiqishiga ishongan bir kishiman. Bu gapni qo‘rqib emas, balki vijdonim, imonim tazyiqi ostida so‘zlayman.
To‘rda hanuz churq etmay o‘tirgan rangpar, ko‘zlari osuda chaqnagan qotma kishi — Qodiriy uni «Do‘stim, shoir», deb tanishtirgan edi — ohista tilga kirdi:
— Men sizga o‘zimga ishongan kabi ishonaman. Koshki edi sizni bilmasam! Lekin, mana bu… — U gazetaga ishora qildi.
— Mening haqimda kim nima desa desin — dedi Qodiriy titrab, — Lekin men Marks va Leninning haroratli shogirdiman! Chunki men Lenindan ruh olib, Marksdan ilhomlandim.
Fayzsiz bog‘lar uzra qorni sog‘ingan qarg‘alar qag‘illay boshladi. Etak tomonda xazon shitirladi. Rassom dasturxon popugini himargancha Gogolning tomidan ko‘z uzmay o‘tirardi.
Davradan allaqachon fayz ketgan edi. Shoir piyoladagi choyni bir ho‘plab bo‘shatdi-da, xayrlashib o‘rnidan qo‘zg‘aldi. Kuzatib qo‘yishga chiqqan Qodiriy hayal o‘tmay qaytib kirdi. U harchand o‘zini tutishga urinsa-da, vujudidagi parishon bezovtalik hanuz arimagani sezilib turardi.
Buni payqagan Mann kaftini uning bilagiga qo‘yib, ohista dedi:
— Ko‘p tashvish qilavermang, hammasi joyida bo‘ladi,
— A?.. E, yo‘q, — dedi Qodiriy, keyin, bir lahzadan so‘ng o‘rtanib shivirladi: — Lekin… alam qiladi, birodar! Boylar, ulamolar, cho‘ntakchi xoin va o‘g‘rilar, umuman, O‘zbekiston teskarichilariga qarshi matbuot maydonida hayot-mamot jangi e’lon qilib, o‘ziga qarshi har bir burchakdan teskarichi dushmanlar qatorlashtirgan bir kishi, sho‘rolar hukumatining ayni gullagan kezida ziyonli, deb topilsa!..
— Bu bir anglashilmovchilik bo‘lsa kerak, — dedi rassom.
— Kim bilsin… — Qodiriy ko‘ksini to‘ldirib, og‘ir so‘lish oldi, sigareta yondirdi. — Mayli… Xo‘sh, davom ettiramizmi yoki?
— Menimcha, bugunga kifoya qilar. Keyin, men shaharga tushmoqchi edim.
— Hozirmi?
— Ha. Tashkilot byurosida ozroq ishim bor.
— Usta Mo‘minni ko‘rsangiz, salom deng. Lekin oqshom albatta qaytib keling, uch-to‘rtta mehmon aytganman.
— Nima, biror munosabat?
— Yo‘q, shunchaki hangoma, — dedi Qodiriy. — Bir-ikki shoir, yozuvchi o‘rtoqlar yo‘qlab kelishmoqchi edi. Mashshoqlar ham bo‘ladi. Tunov kuni Sharq musiqasi haqida so‘zlashganimizda, bir maqom tinglasam, degan edingiz.
— Ha, ha, yodimda. Albatta kelaman! — dedi Mann.
Rassom, vaqt yarim kechaga yaqinlashganda xiylagina sarxush, biroq qattiq xijil kayfiyatda qaytdi. Darvozaxona yo‘lagidan kirgan zamoni shosha-pisha Qodiriydan qayta-qayta uzr so‘ramoqqa tushdi:
— Juda-a xunuk ish bo‘ldi, iqrorman… Lekin, tushunasizmi, hech qo‘yishmadi. Vitka Yelizarovning tug‘ilgan kuni ekan, brigadamizdagi…
— Hech bokisi yo‘q, — dedi Qodiriy kulimsirab va uni hovli o‘rtasidagi shiyponga boshladi.
— Bazo‘-o‘r sirg‘alib chiqdim. «Va’da berib qo‘yganman», desam hamki…
Gir atrofida ra’nogullar lov-lov yongan shiypon ustunlarida katta-katta fonuslar yorqin porlab turar, shaftolilar tagiga jildirab suv oqayotgan hovuz betida yulduzlarning titroq aksi ohista mavj urar edi.
— Mehmonlar ham ketib bo‘lishgandir? — dedi rassom engashib, qo‘lini chayarkan. — Eh, attang! — U orqasiga o‘girilib, shiypon o‘rtasidagi uzun xontaxtaga qaradiyu «Ie!» deb yubordi va yalt etib Qodiriyga boqdi, bir lahza o‘tgach, yana hovuzga engashdi, suvga cho‘kkan yulduzlar bezovta qalqib borayotgan mavjlarga tikilib, jim qoldi.
Dasturxon ustida — so‘lqildoq shirmoy nonlar, tillodek tovlangan husayni uzumlar, astoydil hafsala bilan karjlangan obinovvot qovunlar, mo‘jaz piyolalarda turli-tuman qiyomlar muntazir, ularning birortasiga qo‘l tekkizilmagan edi!..
Orada kechgan besh-o‘n daqiqa rassomga abadiyatdek uzun tuyuldi. Tungi bog‘lar ma’yus xo‘rsinardi.
— Turing, birodar, — dedi Qodiriy uning tirsagidan tutib. — Qani, yuqoriga marhamat qiling. Mana, choy ichib turing, men hozir…
Manning kayfidan asar ham qolmadi.
Ko‘p o‘tmay, Qodiriy ichkaridan chinni lagan ko‘tarib chiqdi.
— Taomga marhamat qilsinlar, — dedi u laganni xontaxtaga qo‘yar ekan. — Jigar kabob qildirgan edim…
So‘ng siniqqina jilmayib qo‘ydi.

Rassom kundaligidan

Indinga ko‘rgazma ochiladi. Men esa hamon ustaxonada, molbertdagi tugallanmagan portret qarshisida asabiy va tund o‘tiribman.
Bo‘lmadi.
Ha, afsus va nadomat bilan tan olmoq kerakki, gazetalarda ta’riflangan «mohir mo‘yqalam ustasi Mann» bu safar buyurtmani eplay olmadi…
Qodiriyning uyidan ko‘chib kelganimga uch kun bo‘ldi. Xayrlashar chog‘imiz u portretga uzoq razm soldi-da, beozor tabassum bilan: «O‘zingizga ma’qul bo‘lsa, mening e’tirozim yo‘q», dedi.
Hamma gap ana shu «o‘zim»da-da!
Axir, uning siymosi bu tasvirdan qanchalar baland, qanchalar yorqin!
Nega bunday bo‘ldi? Bor imkonimni sarflagan edim-ku?
Bilamanki, Qodiriyning nazokati, sharqona andishasi menga ko‘nglidagi bahoni ro‘yi rost aytishiga hech qachon yo‘l qo‘ymaydi.
Biroq… «har qanday mutaxassisning ham afsona ko‘chasiga kirishi aniq».
Faqat mana shunga chidab bo‘lmaydi.
Nahotki, afsona ko‘chasidan chiqishning iloji yo‘q?
Iqror bo‘lmog‘im kerakki, kechgan shu muddat mobaynida men bu odamga kutilmagan bir mehr bilan qattiq bog‘lanib qolgan ekanman. Undagi botiniy qudrat mening jur’atimni cheklab qo‘ygan ekan.
Indinga ko‘rgazma ochiladi, men esa yo‘q yerdagi sabab-bahonalar bilan o‘zimni aldamoqchi bo‘lib o‘tiribman…
Men, xudoga shukrki, yomon rassom emasman, lekin obraz tasvirga sig‘masa, nima qilay, axir?!
…O‘shanda bari bir ixtiyorimga qo‘yishmadi: ko‘rgazma g‘oyat mas’uliyatli ruhda o‘tkazilmoqda edi — Qodiriyning men chizgan portreti ham namoyish etiladigan bo‘ldi.
Javobimni eshitgan Usta Mo‘min buyurtmani olib ketgani ustaxonaga o‘zi keldi. «Surat bor, siyrat yo‘q», dedi u portretga qarab, lekin nochor, ayanchli e’tirozlarimga quloq ham solib o‘tirmay portretni olib ketdi.
Men ko‘rgazmaga bormadim.
Ikki haftadan so‘ng Moskvaga otlandim. Jo‘nar ekanman, ko‘nglimdagi niyat qat’iy qarorga aylanib ulgurgan edi: men «afsona ko‘chasi»dan albatta chiqib olaman! Qodiriyning mukammal portretini qachondir albatta yarataman! Og‘ringan nafsoniyatim haqqi, izzattalablik haqqi emas, azbaroyi bu ajoyib insonga bo‘lgan hurmatim, hayratim tufayli!
Bu suratdagi har bir bo‘yoq, har bir chizgi tuproqdek xoksor, quyoshdek muloyim bu inson ruhida tinimsiz guvlagan g‘alayonlarni kuylab turgusidir!
Ketar chog‘i uni yo‘qlab borib, ra’nogullar atriga cho‘mgan hovlisidan topa olmadim — adib safarda ekan. Kichik o‘g‘ilchasiga rangli qalamlar sovg‘a qilib qaytdim.
U paytlar men yosh edim, g‘o‘r edim, Moskvaga, uyga qaytar ekanman, o‘ylagan narsalarimning barchasi ro‘yobga chiqadi, deb o‘ylar edim.
Biroq, afsuski, olijanob niyatlarimning niyatligicha qolishini o‘shanda xayolimga ham keltirmagan ekanman.
Dastlab menga jur’at yetishmadi. Jur’at yetishganda esa, o‘sha o‘tli ishtiyoqdan negadir nom-nishon qolmagan edi.
Lekin nega endi sarg‘aygan daftardagi shu birgina jumla qalbimni bu qadar bezovta qilayotir? Eh-he, ozmo‘ncha vaqt o‘tib ketdimi, axir!
Ammo beozor va so‘nmas bir nigoh «afsona ko‘chasi»da adashib-uloqqan chog‘larimda meni hamisha ta’qib etib keldi, to hanuz u meni ta’qib etadi, o‘sha, o‘talmagan burch iztirobi ba’zan esimga tushganda o‘zimni o‘zimga nomunosib sezaman. O‘sha zakiy zotning ovozini, quyoshdek jozibasini, dilkash suhbatlarini sog‘inaman, loaqal xayolan o‘tgan kunlarga qaytgim keladi.
Biroq, endi umrning nihoyasida turibman: barmoqlarim titraydi, manzaralarning barchasi yakrang… Yurakda esa — faqat ishtiyoq, imkonsiz ishtiyoq…
Balki, har qalay, urinib ko‘rarman?

1981
_____________
* Rahmat Majidiy — O‘zbekiston Yozuvchilari soyuzining tashkilotchilaridan biri.
** O‘sha yillarda mavjud bo‘lgan Valeriy Bryusov nomidagi SSSR Davlat Jurnalistlar instituti.
* «Ravot qashqirlari» — dastlabki o‘zbek filmlaridan.
* «Kolizey» — hozirgi Sverdlov nomidagi kontsert zali.