I
— Қулоқ сол, момоси, қулоқ сол. Қаердандир одам овози келяпти…
Сайрак адирда ёнбошлаб ётмиш бобомиз, момомизга шундай дедилар.
Бобомиз оғизларини анграйганнамо очдилар. Ўнг қулоқларини еллар елмиш тарафга тутдилар.
Еллар, овозларни ёрқин олиб келмадилар.
Бобомиз ўнг кафтларини қулоқлари сиртига тутдилар. Елпана қилдилар. Нафас олмадилар. Бор вужудларини бериб қулоқ солдилар.
Бобомиз шунда-да бир нимани эшитмадилар. Чуқур тин олдилар.
Бобомиз ойдинга тикилдилар.
— Манови ёқдан шекилли… — дедилар. — Ўзи, вақтинг хушми, момоси? Эсон-омон юрибсанми? Тўрт мучалинг бутми?..
1
Совчилар қадами қизлик эшикка шараф!
Совчилар оқшом вақти келди.
Уй бекаси дастурхон ёйди. Хўжаси мезбонлик қилди.
— Хуш кўрдик, хуш кўрдик, — деди.
— Хушвақт бўл, қассоб, хушвақт бўл, — деди совчилар. — Қани, илоҳи омин, шу уйда катта-катта тўйлар бўлсин, оллоҳ-акбар!
— Оллоҳ-акбар! Айтганингиз келсин!
Паловдан кейин тарвуз сўйилди.
Совчилар одатлари бўйича у ёқ-бу ёқдан гапиришиб ўтирди.
Eсон қассобни ҳаминқадар элади. Кейин, мақсадга ўтди.
— Синглингнинг бошига бахт қуши қўниб турибди, қассоб, учириб юбормасанг бўлди, — деди.
— Аслини билмай, сўз демаслар, наслини билмай, қиз бермаслар, — деди қассоб. — Ким экан, у?
2
Қишлоқда бир бўзбола бўлади.
Бўзбола елкадор, пишиқ қоматлик бўлади. Кулча юзларида чуқур-чуқур кулдиргичлари бўлади. Қўй кўзлик, сийрак қошлик бўлади.
Бўзбола қоматини ғоз тутади. Жойида тик туради. Қўлларини кўкрагига қовуштиради ё белига тирайди. Бир нуқтага тикилади. Қаерга тикилади, нимага тикилади?
Билмаймиз, биз билмаймиз.
Инчунин, ўзи-да билмайди.
Бўзболани илк бор кўрамиз.
Шунда, бу бола ё қаттиқ қайғуда, ё бир нимани ўйлаб ўйига етолмаяпти, деймиз.
Юриш-туришидан… кеккаяди, ўзидан ўзгани оёғи билан кўрсатади, деймиз. Шох-у бутоғинг борми, мунча кериласан, деймиз.
У мизожи хуш кўрмиш одамлар билан салом-алик қилади. Борди-келди қилади. Чин дилдан гапиришади. Очилиб гурунглашади.
Кўнглига ўтирмайдиганлар билан саломлашгисида келмайди!
Оқибат, бўзбола бизни назарга илмайди, деймиз.
Оқибат, бўзболани бировимиз хуш кўрамиз, бировимиз нохуш кўрамиз.
У ўзини биз учун дил-дилдан ошно билади.
Бизга содиқ меҳр қўяди. Биз билан ҳамиша хайрихоҳ, ҳамдард бўлади. Бир қориндан талашиб чиққанлардайин бўлсам, дейди.
Ақалли, бир, бир ёмонлигимизни кўрса бўлди!
Биздан қўлини ювиб қўлтиққа уради. Биз билан салом-алик қилмаслик пайида бўлади.
Биздан қайтганини бизга-да, бировга-да айтмайди.
Қобоқ-тумшуқ қилади. Ичимдан топ деб юради.
У одамови!
У олислардан кўз узмайди, киприкларини-да пирпиратмайди.
Биз у тикилмиш тарафга қараймиз. Зангори уфқ. Шу! Ақалли булутлар-да йўқ.
У бизни ҳайрон қолдириб-қолдириб яшайди!
Бир нимани сўрасак, ҳа ё йўқ деб қўя қолади.
Қўлига сув берамиз. Сувни гўё биринчи кўраётгандай тикилади. Ўзича бош ирғаб қўя қолади.
Биз оғринамиз. Миннатдорчиликни тилаб оламиз.
«Сен ҳам одамга ўхшаб бирор нима де».
«Нима дейин?»
«Ҳеч бўлмаса, барака топинг, де».
Шунда у тиззаларини қучоқлайди. Олис-олисларга— Боботоғ чўққиларига ўйчан-ўйчан термилади. Боботоққа термулиб-термулиб айтади:
«Чин гаплар кўнгилда бўлади. Тилга чиқса, ёлғон бўлади-қолади».
У ёлғиз бир ашулачини ашулачи деб билади. Бу ашулачини Юнус Ражабий, дейди.
У Юнус Ражабий ашула айтганда сўзлашувчи ё йўталувчи одамни кўришга кўзи бўлмайди.
У Юнус Ражабий ашула айтганда илжаювчи одамни отишга ўқи бўлмайди.
У Юнус Ражабий ашулаларини бош эгиб эшитади, музтар бўлиб эшитади.
У… қўшиқ айтади!
Адирга ўтга боради. Ўт ўриб-ўриб, теваракка аланглайди. Ёлғиз ўзи бўлади.
Кейин, ўтни болиш қилади. Қўлларини боши остига чалиштиради. Олис-олисларга — пахта хирмони мисол оппоқ булутлар, ҳаволанмиш чумчуқлар галасига термулиб-термулиб… димоғида қўшиқ айтади.
Бора-бора лаблари-да қимирлайди…
Совчи ана шу бўзболадан бўлади!
3
Эсон қассоб гапни чўрт кесди:
— Қоплонми? Бўлмайди!
— Қассоб, оғир бўл, сомондай оғир бўл.
— Оғир бўлсам-бўлмасам! Унингиз на саломни билади, на аликни билади!
— Қассоб, кўнглинг билан эшит — қулоқ алдайди, ақлинг билан кўр — кўз алдайди.
— Унингиз одамга ўхшамайди!
Шунда совчилар ўз санъатларини қўллади. Бири қўйиб бири, қассоб отаси борасида ҳамд-у санолар айтди:
— Раҳматлик отаси кўп яхши одам эди-да…
— Кўп мард эди…
— Кўп танти эди…
— Эсонбой отасига тортмабди…
— Ношукур бўлманг. Эсонбой отасига қуйиб қўйгандай тортади…
— Қани, қаниқайин?..
— Ана, анакайин. Мусулмончилик аста-аста-да…
Совчилар гап охирини ана шундай отадан қолмиш ана шундай ўғилга олиб келиб улади.
Eсон қассоб охир-оқибат ён берди.
— Мен бир нима деёлмайман, — деди. — Оғайни-жамоа бор, қиз боққан янгаси бор. Яна бир келинглар, маслаҳатлашиб олайлик.
4
Кенжа зурриёт бўлмиш қиз беш яшарлигида ота-онадан сағир қолди.
Акаси қўлида қолди.
Янга бўлмиш қобоқ-тушмуғига қараб кун кўрди.
Янга бўлмиш қобоқ уйди…
Шунда… шунда, сағир нафас олмади! Сағир кўзлари пит-пир этди. Сағир кўзлари олма терди.
Сағир ҳадаҳалаб борди. Жияни бешигини қўш- қўллаб ушлади. Сағир жон-жаҳди билан бешик тебратди.
«Бешик тебратсам, янгам қобоғи очилади, кейин, мени уришмайди…»
Сағир ана шундай умидга борди!
Сағир қорни очди. Сағир бармоғини сўрди. Аммо миқ этмади.
Янга дастурхон ёйди. Сағирни дастурхонга имлади.
Сағир дастурхон олдига силжиб келди. Сағир бармоғини сўриб, янгага мўлтиради. Сағир бармоғини сўриб, дастурхонга мўлтиради.
Кейин, оғзидаги бармоғини дастурхонга узатди. Бармоғини аввал дастурхон бурчига тегизди. Ундан дастурхон ўртаси сари оҳиста-оҳиста ўрмалатиб борди. Кейин, нон четига тегизиб турди.
Сағир бир тишламгина нон синдириб олди.
Сағир, янгага қараб-қараб нон тишлади, мўлтираб-мўлтираб нон чайнади.
Сағир, янгамга яхши кўринайин дея, ўзидай-ўзидай сатилларда сув ташиди.
Чин, акаси-да, янгаси-да сағирни ўз боласидан кам кўрмади. Шундай бўлса-да, сағир ушбу хонадонда жиянлари билан ўз орасида катта тафовут борлигини ич-ичидан ҳис этиб-етиб кун кўрди.
Сағир мунис-да бўлди, ғамгин-да бўлди.
Сағир сертамиз бўлди.
Ҳаётда бўлмиш илкис қилиқлар, иринг гапларни дарҳол илғаб олди. Энг ёмони кўнглига олди!
Сағир зийрак бўлди.
Зарра бошидан ҳаётга катталар кўзи билан қаради.
Сағир таъсирчан қиз бўлди.
Бари сағирлик иши бўлди!
Сағир бир қиз бўлди, бир қиз бўлди-е!
Сарвқад бўлди!
Сулув юзларини оппоқ десак, бизнинг ҳақимиз кетади. Қорачадан келган десак, қизнинг ҳақи кетади.
Буғдойранг бўлди!
Барчин юзли бўлди, саратон юлдузли бўлди, паришон зулфли бўлди.
Ўрим-ўрим сочлари бировга, кимгадир бировга талпинди.
Бўлмаса, шунчалар тақим уриб-тақим уриб тўлғонармиди?
Қоп-қора холи ингичка лаблари бурчида бўлса бўлмасмиди? Иягидаги чуқурчаси ичида бўлса бўлмасмиди?
Келиб-келиб, ўнг ёноғи қоқ учида-да бўладими!
5
Акаси хўп бинойи гап айтди.
Бундай қиз тақдирини оғайни-жамоа жамлигида ҳал этмоқ маъқул бўлади.
6
Совчилар тағин келди.
Орадан икки кун ўтди.
Оғайни-жамоалар бирови у деди, бирови бу деди.
Бирови аразлаб кетди.
Бари ўз гапини маъқуллатиш пайида бўлди.
Ака бўлмиш барига бирдай бўлиб ўтира берди.
Бўлар гап қизда қолди.
Янга бўлмиш ошхонага йўл олди.
7
Кенжа жиянига қатиқ ялатиб ўтирмиш Оймомо янгасидан орланди. Ўзига қараган бўлди: елкасига сирғаниб тушмиш ироқи рўмолини ёпинди. Юқорига йиғилиб қолмиш кўйлаги барини тортди, тиззаларини ёпди.
Жияни қулочини очди, онасига талпинди.
Онаси кенжасини бағрига олди.
Қайнсинглисига тикилди-тикилди, мийиғида кулди-кулди.
Кейин, қайнсинглиси кўнглига қўл солди:
— Сен нима дейсан?
— Нимани нима дейман?
— Талмовсирама, бирор нима де. Совчи кепти.
— Кимга?
— Менга бўлармиди, сенга-да.
— Эб-ей, мен сизга нима қилдим? Боринг-е!
Оймомо терс бўлди. Билқ-билқ қайнамиш қозонга юз берди.
Косов билан ўчоқ ковлади.
Олов ҳур-ҳур ёнди.
Кенжа, онаси ёқасини таталади.
— Эна, мамма! Мамма бер! — деди.
Онаси ўғлига эмчак берди.
— Уялсанг-уялмасанг, бу баримизнинг бошимизда бор савдо, — деди янга бўлмиш.— Биз ҳам сендайин уялиб эдик. Мана оқибати, жиянинг шўрпиллатиб-шўрпиллатиб эмиб ўтирибди…
— Эрга тегаман деб ўлиб ўтирганим йўқ…
Янга бўлмиш кетига чалқайиб-чал- қайиб кулди. Кўкраги кенжаси оғзидан чиқиб кетди.
— Мен сени ўлиб ўтирибди, деб ўйлабман, — деди. — Менга қара, бугун, бугун бўлмаса эртага барибир келин бўласан…
Кенжа, мимит қўлларини чўза берди-чўза берди. Онаси кўкрагини тағин оғзига солди.
— Жойи чиқиб турибди, хўп дея бер. Қоплон икки елкасига уй тикса бўладиган йигит.
— Мен ундайчикин одамни билмайман…
— Энди биласан-да. Айтганимдан қолма. Чиройинг борида чинорингни топ!
Оймомо чўққа тикилмиш кўйи ўтира берди.
Чўғ Оймомо юзларидан, Оймомо юзлари чўғдан қолишмади.
Янга бўлмиш кенжасини Оймомога берди.
— Бўлди, сукут аломати ризо, — деди.
8
Янга бўлмиш оғайни-жамоа қошига борди. Оймомо сукутини айтди.
Совчилар дастурхонга ўралмиш нонни ўртага қўйди.
Қалин айтиш бошланди.
— Хў-ўш…
— Элга қараб айтинг-да.
— Хў-ўп…
— Бўлди-е, ҳеч ким қиз узатиб бойиган эмас.
— Ўнта қўй… шуларга розимисизлар?
— Қани, илоҳи омин, икки ёш қўша қарисин, оллоҳ-акбар!
Янгаси қиз онаси ўрнида фотиҳа ўқиди.
Нон синдирилди.
Совчилар оҳорли белқарс ўраб кетди.
9
Куёв тарафдан фотиҳа тўй келди.
Фотиҳа тўйида қўй, зиғир мой, гуруч, майиз… бўлди.
Келин-куёвлик даври бошланди.
Куёв, келин қариндош-уруғлари олдидан ерга қараб ўтди. Кўзларига тик қарамади. Давраларда юзма-юз ўтирмади.
10
Ой ўтди.
Келинникига кўрпа-тўшак матолари билан пахта келди…
Бу, тўққиз деб аталади.