Uni birinchi marta ko‘rganimda, “Nahotki, yer yuzida shunday go‘zal ayollar ham bor?”, — deb o‘ylagandim. Negaki, u timqora sochlarini yelkasi uzra yoyib, oppoq sadafdek tishlari ko‘rinib shunaqangi silkinib kulgandiki, xuddi erka shamolda hilpirab, turgan dasta oq gulni eslatdi: ozod, qo‘l yetmas va nozik… Beixtiyor “turmush o‘rtog‘i qanchalik baxtli bo‘lsa kerak”, — degan o‘y o‘tdi xayolimdan.
O‘shanda biz unga qo‘shni bo‘l¬gan uyga ijarachi bo‘lib ko‘chib kelgandik. Uning kulganining sababi bir o‘rtog‘imning qo‘lida, nechanchi asrda yasalganini bilib bo‘lmaydigan xumi tushib ketgani boisidan edi. Uni o‘rtog‘im eski-tusqi narsalar sotuvchi kampirdan ne bir xayol bilan xarid qilgandi. O‘zi ijarama-ijara yuribsanu, tarixparvarlikka yo‘l bo‘lsin, deydigan odam yo‘q. Xullas, shu arzanda xum biz lash-lushlarimizni yo‘lakka ulovdan tushirayotgan chog‘imizda, yerga tushib chil-chil sindi. Shunda u kulgandi. O‘rtog‘im kulayotgan ayolga ensasi qotib, manglayi tirishib qaradi, bir nima deb g‘udrandi ham, ammo uning bo‘g‘zidan chiqayotgan chala kalimasi uning kulgusi ostida eshitilmay qoldi. Va do‘stim ham boshqa hech nima demadi. Negadir jimib qoldi. Dunyodagi tengsiz jahldor odam ham uni ko‘rganda beixtiyor halim bo‘lib qolishi shubhasizdek edi, nazarimda.
Ayol bizni xafa qilib qo‘ydim, deb o‘yladi shekilli:
— Kechirasizlar. Men sal g‘alatiroqman-da, shu kulguli narsa bo‘lsa yig‘layman, yig‘lash kerak bo‘lgan joyda kulaveraman. Uzr, — u yana kuldi va ohista o‘rnidan turib keta boshladi. Ro‘paradagi oftobro‘ kursida o‘tirgan edi u.
Oradan bir soatlar vaqt o‘tdi. Bu orada biz yuklarimizni uyga joylab, xuddi somoni bo‘shatilgan qanorday tartibsiz yonboshlab yotgandik. Eshik qo‘ng‘irog‘i bosildi. Uchovimiz ham bir-birimizga ajablanib qaradik: Kim bo‘ldiykin? Ko‘chib kelganimizni hali birov bilmasa?
Eshikni kim ochadi, o‘rtoqlarimning biri yangi kulbamizni aylanib, ichki hovlida yurar, ikkinchisi — Asad esa haliyam xumini eslab labini osiltirib o‘tiribdi. Noiloj o‘zim turdim. Eshik orqasida o‘sha… qo‘shni ayol jilmayib turardi.
— Keling…
— Mumkinmi? — u javobimni ham kutmasdan ichkariga kirdi. O‘rtoqlarim ham, men ham maykachan edik. Ayol jilmayib qo‘ydi.
— Bu uyda bir oila yashardi, — dedi uyni diqqat bilan ko‘zdan kechirgach. — Ularni borligi ham, yo‘qligi ham bilinmasdi. Qandaydir boshqacha edilar… — U men taklif etgan stulga omonat o‘tirdi. — Uylanganmisizlar? — dedi keyin har birimizga tikilib.
— Yo‘g‘-e, — dedi Asad hammaning nomidan javob berib.
— Yaxshi… endi menga ruxsat. — u o‘rnidan turdi. Nimadir esiga tushgan kabi qo‘shib qo‘ydi. — Ha, aytgancha erta kechga qo‘shnilarning gapi bor?
— Qanaqa gap? — dedi endi alami tarqab ketgan Asad.
Darvoqe, Asad do‘stim allaqachon o‘zini bizdan iltifotliroq ko‘rsatib, uning e’tiborini qozonishga harakat boshlab yuborgandi.
— Gap? — ayol yana sharaqlab kuldi. Biz esa yelka qisish bilan kifoyalandik. Ayol davom etdi. — Gap — xotinlarning gapi to‘kiladigan kun. Baxtga qarshi erta kechga mening uyimda to‘planamiz. Agar istasanglar, o‘tinglar…
— Albatta boramiz — dedi yana Asad.
Bu safar ayol kulmadi. Aksincha, yuzida “Bekor taklif qildim, bular borishdanam toymaydi”, degan ifoda paydo bo‘ldi.
U ketdi. Biz esa, xuddi kuchli momaqaldiroqdan keyin paydo bo‘lgan qo‘ziqorindek angrayib turaverdik. Qandaydir karaxt edik.
— Hoy, xumkalla odamni sharmanda qilding-ku. Sen bolaga qachon aql bitadi.
— Ko‘p gap — eshakka yuk. Xuddi shunga o‘xshab ortiqcha aqlning ham keragi yo‘q. Odam salgina shirin til va mulozamatli bo‘lsa — omad kelgani shu…
Yangi ijara uyimizda kulgu yangradi. Bu bizni sehrlab ketgan kulgu emas, sehrlanganlarning beg‘ubor kulgusi edi.

* * *

Uni ikkinchi marta ko‘rganimda, qosh qoraygan mahalda ishdan qaytayotgandim. Ko‘p qavatli uyning orqa tomonida, keksa daraxt ostida kim bilandir gaplashib turgandi. Kulgusidan tanidim. O‘sha kulgu. O‘sha harorat. O‘zim bilmagan holda qadamimni sekinlatdim. Va uning ushbu gaplari qulog‘imga kirdi:
— Baribir yashashim kerak-ku…
Shu mahal yo‘lovchi mashina kelib qoldi. Uning chirog‘i meni yoritib o‘tdi. Ayol meni tanidi shekilli, lip etib daraxt panasiga o‘tdi. Men esa, ko‘cha o‘rtasida uzoq vaqt turishim noqulaylini fahmlab, tezlashdim.
Endigina ovqatlanib bo‘lgandik, shu payt eshik qo‘ng‘irog‘i bosildi. Asad o‘rnidan otilib turdi.
Darvoqe, o‘sha birinchi uchrashuvda bo‘lib o‘tgan hangoma hamon uni hayajonlantirardi. O‘sha kundan boshlab o‘rtog‘imiz eshik tiq etsa, yo‘lkaga otiladigan bo‘lgandi. Bu safar ham u yugurib borib, eshikni ochdi. Kim bilandir avval kulib, ke¬yin ming‘irlab, so‘ngra negadir zardali ohangda gaplashib, ortiga qaytdi va menga qarab:
— Pastda seni kutib turarkan, — dedi.
— Kim?
— O‘zingni dumbullikka solma. Kimligini tushganda ko‘rasan.
Kiyinib pastga tushdim. Mendan o‘ttiz qadam narida, daraxt¬lar orasida bir qora sharpa turardi. O‘sha tomon yurdim. U ham naryoqqa qarab ilgarilay boshladi. Ikkimiz oldin-ketin ellik qadamcha yurdik. U bir katta daraxt panasida to‘xtadi.
— Siz?! — dedim uning ro‘parasida to‘xtab. Qarshimda o‘sha kulgusi chiroyli ayol turardi.
— Men bilan qayoqlargadir qochib keta olasizmi? — dedi hech ikkilanmasdan.
Men… O‘zim bilmagan holda bir qadam ortga tislandim.
— Nega endi siz bilan qochib ketishim kerak? — Men o‘zimni sal-pal bosib olgandim.
— Men siz bilan hech qayoqqa ketmayman. — dedi tuyqusdan va yana sharaqlab kuldi. Mudrab yotgan qushlar pitirlab uchdi. U gapida davom etdi. — Boya siz ko‘rganingiz bor-ku, ha, o‘sha yigit menga shunday dedi. Men unga aytdim: men seni sevmasam yoki shunga o‘xshash gap qilmagan bo‘lsam, nega endi qochishim kerak? Yana shunday dedimki, agar sen meni rostdanam sevsang nega qochishimiz kerak, hozir hech kim bunaqa yo‘l tutmaydi, aksincha kelishadi, shunday emasmi? Uning niyatini bilaman… — U biroz o‘ychan qiyofada davom etdi. — Shunchaki… Ha, shunchaki… Sizga bir voqeani aytib beraymi? — Bu safar xushchaqchaq ovozda gapirdi. Uning turlanishini hech aqlimga sig‘dirolmasdim. Bir lahzaning o‘zida ham g‘amgin, ham xursand holda so‘zlash yoki yashash mumkinmi? Men shuni tushunmasdim. U kim o‘zi? Odammi yo parimi? Yoki umuman unda hissiyot, yurakning o‘zi yo‘qmi? Yana bir o‘y menga tinchlik bermasdi: Nega meni bu yerga chaqirib, telba-teskari gaplarni aytyapti? Tushunish qiyin. Odamning telba bo‘lib qolishi uchun bir lahza yoki ikkita bir-biriga o‘xshamagan gapning bir paytda bitta odamdan eshitishning o‘zi kifoyamikan?!…
— O‘n sakkiz yoshimda, meni turmushga berishgan, — deya hikoya¬sini boshladi ayol. — O‘shanda kitoblaru kinolarda bo‘ladigan muhabbat ta’sirida yurardim. O‘n sakkiz yosh. Rostdanam yaxshimi yoki yomon pallami bu – hamon ang¬lab yetolmayman. Bu yoshda kimnidir sevib, sevilishing yoki bir umrga yetib ortadigan iztirob olishing mumkin. Buni ayniqsa, shoirlar yaxshi tushunishadi, his qilishadi. Xullas, meni uzatishdi. O‘zimdan o‘n yosh katta odamga. Buni to‘ydan keyin bilganman. Katta enam aytardi, qizning sevgani tegirmonchining etigiga yopishgan unday gap. Etikka ilashgan unni tegirmonchi baribir qopiga solmaydi. Ammo, katta enam bilmasdiki, unni sidirib tashlagan bilan u hech qachon yo‘q bo‘lib ketmaydi. Qayerdadir, qaysi bir kovakdami qoladi.
Yana chalg‘ib ketyapman-a. To‘y o‘tdi. Men u bilan uch kun yashadim. Chunki, otamning bir kattakon jo‘rasining tanishi edi bu odam va u avval xotin qo‘ygan, lekin juda badavlat edi. Otam ham… ehtimol, shuning uchun meni unga uzatgandi. To‘rtinchi kun ertalab qochib ketdim. — Ayol kuldi. — Men erkakmasman, lekin o‘zimcha sal tushunaman: xotini qochib ketsa, erkakning boshi egilsa kerak. Egilganda ham yomon egiladi.
Otamning oldiga borishibdi. To‘palon, yana do‘q-po‘pisa… — ayol bir muddat jim bo‘lib qoldi. — Oradan bir haftalar o‘tib, shunday xabar eshitdim: U yana uylanibdi. Yangi kelin mendan ham bir yosh kichik ekan.
Toshkentga keldim. Bilaman, ota-onam meni hech qachon kechirmaganidek va hech qachon unutib ham yubormaydi. Toshkentda bir qahvaxonada ishlay boshladim. Qayerga ham borardim. Va bir, yigitni uchratdim. Sezishimcha, bo‘ydoq edi. Men ishlaydigan qahvaxonaga kunda-shunda, ko‘pincha ertalablari kirardi. Uyda choy hozirlab beradigani bo‘lmagach, shunday salt-bayov bo‘ladi-da erkak zoti. Oti Ne’mat edi. Sin solib idish-tovoq, yig‘ishtirayotganimga qaraydi, go‘yo allanimani bahona qilib “Mumkinmi, yaxshi qiz”¬lab qoladi. Xullas, tanishdik — ko‘nglimga o‘tirdi. Asli odam ko‘ngli kuyib turgan paytlarda bir malham izlaydiyu, lekin aqlini olib qo‘yadi ekan-da. Ko‘zimga o‘tday ko‘rindi shu yigit. Ha, hozirgi erimni aytayapman-da. Boshida juda mehribon edi. Er-xotin ham shunchalar inoq bo‘ladimi, deb o‘ylar, qo‘rqib ham ketar edim. Keyinchalik, bora-bora… u ham aynidi. Bir kun o‘rtamizda shunday suhbat bo‘lib o‘tdi:
— Sen mendan qarzdorsan.
— Qarzim qancha?
— O‘n yil.
— O‘n yil?
— Ha, o‘n yildan beri, seni boqib, yedirib, kiydirib kelayapman.
— Men esa o‘n yildan beri sen uchun yashayapman.
— Aslida, hamma o‘zi uchun yashaydi. Bu shunchaki cho‘pchak.
— Yaxshi, bugundan boshlab o‘zim uchun yashayman.
…Ayol hikoyasini tugatib jim bo‘lib qoldi. Men esa uning eri “o‘z-o‘zidan” aynib qolganini hazm qilolmas va buni oshkor aytolmasdim. Negaki, bu savol ham qaytarib bo‘lmas umr kabi behuda edi. Ayolning burun kataklaridan qandaydir qushning ojiz nolasiga o‘xshash sas eshitilardi. Bexosdan yuragim shuv etib ketdi. “Axir uning mazasi yo‘q. Tez charchaydi va nafas olishi qiyinlashadi.”
— Ketdik, — dedim qo‘lini mahkam tutgancha.
Ayol hech bir savol-so‘roqsiz menga yo‘ldosh bo‘ldi. Katta ko‘chaga chiqdik. Mashina to‘xtatdim:
— Kinoteatrga, — dedim-da, mashinaga o‘tirdik.
Ayol xuddi ming yillik tanishi bilan muhim bir joyga boradigandek, xavotirlanmay, bemalol o‘tirardi. Unda qo‘rquv ham, hayrat ham yo‘q edi. Aksincha, bu tuyg‘ular meni qamragandi. Faqat ikki narsani tushunsa bo‘lardi, biri u begonalar bilan ko‘p marta kinoga borgan, ikkinchisi menga shunchalik ishonyapti…
O‘sha kuni biz kinodan chiqib, istirohat bog‘iga bordik, kafega ham kirdik. Uni bilmadimu men o‘sha kunning rohatiyu zavqini hech qachon unutolmasam kerak. Negaki, biz umuman o‘ylamadik, faqat quvnadik, o‘ynadik. Ha, bunday kunlar butun umr davomida sanoqli bo‘ladi. O‘sha kuni u menga hamma narsa haqida gapirib berdi. Men uni aynan o‘sha kuni tanidim. Bu boshqa ayol edi. Ha, kulib yuradigan ayol bosh¬qa. U ayolni bemalol aldab yoki yig‘latib ketish mumkin, ammo men tanib turgan ayolni na aldab, na yig‘latib bo‘ladi. U qanchalik mehribon bo‘lsa, shunchalik qahri qattiq edi. Undan muhabbat kutsa bo‘ladi va jinoyatni ham bemalol kutish mumkin.
Men ayolni uyiga kirib ketguncha ortidan tikilib turdim. Bilmadim, nima uchundir chekkim keldi…

* * *

Sirga talpinganing sari sendan olislayotganday bo‘lib joningga o‘t ketaveradi. Qismati kaftdagi qorday ayon va ayanch bu ayol dilimga qattiq o‘rnashib qolganini his etarkanman, eslasam, titrab ketardim, — birovga aytib o‘lmaydigan, ammo aytmay ham bo‘lmaydigan bir to‘fon boshimni gangitib borardi tobora. Ammo…
Keyingi uch kunda uni na ko‘rdim, na betinim qo‘ng‘iroqlarimga javob ololdim. Yashaydigan uyiga esa kalladay qulf osiq. Yo ota-onasi kelib olib ketgan, yoki… ishqilib bir balo bo‘lgan.
To‘rtinchi kuni tasodifan qarshimdan chiqib qoldi. Faqat bosh¬qa qiyofada, boshqa alpozda. Tushimmi, o‘ngimmi deb turib qoldim. Qo‘lida uch yoshlar chamasidagi o‘ziga quyib qo‘ygandek o‘xshaydigan qizaloq. Yonida men hech qachon aftini ko‘rmagan bir erkak. Erkakning qo‘llarida ikkita katta-kichik bozorxalta. Shod-xurram, bir gapirib o‘n kulib, yelkasi bilan erkakka erkalanib turtib qo‘yadi. Erkak ham ma’sum jilmayib, past ovozda nimanidir gapirib ketayotir. Uni tanimagan kishilar bu manzarani ko‘rgach beixtiyor, “Ko‘z tegmasin, go‘zal oila ekan”, deb shirin xo‘rsinsa, ehtimol.
Ayolning bag‘rimni tilkalab yurgan jodusini anglolmay shu turganimcha turaverdim. Toki… ular ko‘zdan pana bo‘lgunicha.