– Ha-a, qursog‘ingni lorsillatib, tag‘in qo‘ni-qo‘shnilarni sho‘rini quritib kelayapsanmi, a, Boybichaxon?! Ha-a, Boybichcha bo‘maygina o‘lgin sen! Ko‘zlaring javdiramay ketgin sen!
Bu paytda bola o‘tov eshigi tashqarisida, ko‘zlari to‘la uyqu, oyog‘i bilan yerni paypaslagancha, kavushini qidirardi. Onasining andakkina zarda aralash erkalab koyinishlari adoqlab ulgurmay, avval bir, so‘ng to‘nkarilib yotgan ikkinchi poyini topib, oyog‘iga ilarkan, so‘l tarafda qalashib yotgan qoyatoshlar tomon zing‘illashdan burun o‘tovning o‘ng yonida, tutayotgan o‘choq boshida o‘ziga orqa o‘girib turgan onasi Saragulga shunchaki bir nazar tashlab qo‘yarkan, shunda o‘tovdan, chamasi, o‘ttiz odimcha naridan, kunchiqishdagi archazor qiyalik sari oshiqmay bir maromda yo‘rtib borayotgan, haybati o‘rtachadan ziyodroq, kulrang tusdagi g‘oyatda ko‘rkam itga ko‘zi tushdi. Ayni shu damda kulbet jonivor ham, kimsan sen, deganday o‘tkir ko‘zlarini g‘alati cho‘g‘lantirib, aynan o‘ziga ayricha qarab qo‘yganini bola sezgan esa-da, o‘lgudek zahartang qilib turgan emasmi, itning bu g‘alati boqishiga ortiqcha e’tibor berib o‘tirmadi, nega deganda, tezgina qoyatoshlar panasiga o‘tib, so‘ng qayta issiq ko‘rpa og‘ushiga sho‘ng‘ish ilinjida edi-da u. Biroq, shunga qaramay, dumi va quloqlariga tig‘ tegmagan jonivor baribir diqqatini tortmay qolmadi, chunki o‘zi bilgan va ko‘rgan ovul itlari orasida haligacha bu xildagisini uchratmagan, qara-ya, agar dumi va quloqlari kesilmasa, it degani juda ko‘rkam bo‘larkan-a, degan xayolda qoyatoshlar tomon zipilladi.
Bola tonggi epkindan eti junjikib, o‘tov yoniga qaytganda, boya ko‘rgan kulrang it allaqachon qiyalikdagi archazorda ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan, onasi esa o‘choq qoshida cho‘kkalab, tutayotgan o‘tni qo‘zg‘ash va puflash bilan ovora edi. Biroq notanish jonivorning kamdan-kam itlarga xos salobat-la yo‘rtishi hamda kelishimli jussasi bolaning shuurida muhrlanib qolgan emasmi, uni qayta ko‘rmoq umidida, issiq o‘rinni bir zumga unutib, onasidan so‘radi.
– Boyagi it qani, ena?
– Qanaqa it? – Saragul uning barvaqt turganidan ajabsinganday yelkasi osha bir qarab qo‘yarkan, so‘ng o‘choqqa yuzlanib, o‘g‘il bola bo‘la turib, bo‘rini itdan ajrata bilmadingmi, nodon, degan ohangda dedi: – Qanaqa it… jondor-ku u!
Bola tabiatan ancha-muncha jur’atli esa-da, bu gapdan qovug‘i bo‘shashib, ishtonini ho‘llab qo‘­yishga bir bahya qoldi. Uyqusi batamom o‘chib, dam onasi, dam archazorga lolu hayron boqarkan, so‘ng birov bexos ensasiga turtkanday, birdan hushyor tortdi. Ko‘zlarini alang-jalang qilganicha, odatda, har tun o‘tovning kunbotish tarafidagi qo‘tonda suruvni tevaraklab yotadigan o‘z itlarini qidirdi. Ammo uch birday itdan birortasi yo‘q – tong saharda otasi Chori cho‘pon tomonidan qo‘zg‘atilgan qo‘y-qo‘zilar ortidan allaqachon yaylovga chiqib ketishgandi. Bolani taajjubga solgan yana bir hol – salgina burun bu yerdan nomining o‘ziyoq har qanday yurakka adadsiz vahima solg‘uvchi yovuz bir maxluq yo‘rtib o‘tmaganidek, quyida, qutondan naridagi keng soylik sahnida qantariqli to‘riq otdan tashqari, besh-olti qoramol bemalol o‘tlab yurar, girdi cho‘p va og‘och bilan o‘ralgan beridagi choqqina qo‘rada esa dardmandligi tufayli suruvdan qolgan uch-to‘rt ushoq jonivor hamda ikki buzoqcha tinchgina kavsh qaytarib yotar, qisqasi, atrof tinch va osoyishta edi.
Bolaning nazari qachonki qo‘tonni supurib-sidirib yurgan opasi – Barnoga tushgach, hayrati ming chandon ortdi, nechun chumchuq pir etsa, yuragi shig‘ etadigan opasi jondordan hayiqmadi?
Yo onasi hazillashdimikan?
Yo‘q, onasi hazil-huzul qiladigan ayollardan emas.
Boz ustiga, tog‘lar orasidagi bu ovloq makonda begona itga pishirib qo‘yibdimi? Bundan chiqdi, ko‘rgani chindan-da jondor ekan-da!
Bola, ko‘ngli to‘la hadik, o‘tovga kirdi.
Qalin ko‘rpani engagigacha tortib, qayta uxlashga urinib ko‘rdi.
Biroq endi uyqu qayda.
Bola qavatida pishillab uxlab yotgan ukasini turtkilab uyg‘otgisi va hozirgina ko‘rganlarini oqizmay-tomizmay, boricha so‘zlab bergisi keldi. Ammo uyg‘otgani bilan inisi kuchukvachchaday g‘ingshib, g‘ashiga tegishdan boshqasiga yaramasligini o‘ylab, bu fikridan qaytdi. Yotgan joyidan o‘tov uvuqlariga, shiftdagi enli-ensiz qizg‘ish tuzmalarga, tepadagi yarim ochiq chang‘oroqqa, keragalarga osilgan turli ro‘zg‘or buyumlariga birma-bir ko‘z tashlab chiqarkan, nigohi taroqi xurjun yonida ilig‘li turgan qo‘shog‘iz miltiqqa tushgach, hadigi arib, yarog‘i bor odam ham jondordan hayiqadimi, deya xotirjam tortdi.
Ammo ko‘rganlarini kimgadir juda-juda aytgisi keldi.
Biroq kimga?
Bu yerda na bir jo‘rasi, na biror yaqin sirdoshi bor uning.
Qani endi, shu tobda jini sevmas bu yaylovda emas, jonajon ovulida bo‘lib qolsa-yu, ko‘rganlarini avvaliga Oynagul momosiga, so‘ng andakkina oshirib-toshirib, xamirdayin ko‘pchitib, jo‘ralariga so‘zlab bersa, hayratdan ularning anqayishlarini ko‘rib, rosa huzur qilsa. Aytgancha, o‘zini jasur, shunchaki jasur emas, o‘ta darajada jasur ko‘rsatish uchun, ko‘p emas, jindek yolg‘on ishlatsa, yomon bo‘lmaydi. Deylik, jondor bir odim, yo‘q-yo‘q, bunga o‘laqolsa ishonishmaydi, bor-yo‘g‘i olti-etti odim naridan menga bir qarab qo‘ydi-da, qalaysan, deganday dumini bir-ikki to‘lg‘ab o‘tib ketdi desa, bas – umrida jondorning o‘zi tugul, uning soyasini-da ko‘rmagan jo‘ralariga shu gapning o‘zi yetib ortadi.
Bola, xayoli jondorda esa-da, o‘zini jo‘ralari orasida his etib, yuragi bir qalqib tushdi, so‘ng shimoliy dovon orti kengligidagi qadrdon ovulini ko‘z oldiga keltirib, beixtiyor chuqur xo‘rsinib qo‘yarkan, har yili erta ko‘klamdan kuz o‘rtasiga qadar ota-onasi qo‘nim topadigan bu yashil yaylov o‘zi uchun g‘oyatda begona, g‘oyatda zerikarli maskan ekanini, magar inon-ixtiyori o‘zida bo‘lganida bormi, odam topmas bu ovloq makonda bir daqiqaga ham qolmay, butun yozni jonajon ovulida, do‘stlari bilan girdi daraxtzor taqir maydonda ertadan kechgacha koptok tepib o‘tkazishni miyasidan birma-bir o‘tkazar ekan, Rayimqul bobosidan juda-juda xafa bo‘lib ketdi. Boisi, mana ikkinchi yildirki, yozgi ta’tilni kutmayoq bobosi uni o‘zining chavkar otiga mingashtirib, tog‘lar orasidagi ushbu yashil yaylovga – Suvliqsoy vodiysiga tashlab ketadi, tovlarga mehring iysin, deb.
Biroq tog‘u toshlarga bolaning mehri iymaydi.
Bu manzilda toriqishdan bo‘lagini tuymaydi.
Birinchi kundanoq rangi siniqib, ko‘zlari ma’yus tortib, ovul chetidagi to‘p suradigan o‘sha taqir yalanglikni, ayni tush mahal cho‘miladigan tiniq soyini, tergashlari erkalashga, xipchinlashlari silab-siypalashga o‘xshab ketadigan o‘ta ko‘ngilchan Oynagul momosini, ularga devor-darmiyon qo‘shni bo‘lmish mehribon va cho‘rtkesar Shahlo ammasini hamda o‘tgan yili ko‘klam adog‘ida tuman markazida yashovchi Qobilbek amakisi hadya qilgan serqiliq jimitdek iti – Qo‘ng‘iroqni sog‘inadi. Bola ko‘ppaklarni unchalik jini sevmaydi, ammo Qo‘ng‘iroqni butunlay bo‘lakcha qadrlaydi, chunki u juda tiyrak va ziyrak jonivor – o‘ynatsang o‘ynaydi, erkalatsang erkalanadi, so‘zlasang anglaydi, koyinar bo‘lsang aqlli ko‘zlarini javdiratib, kechir meni, deganday boshini egadi. Mabodo, biror yoqqa ketar ersang, darvoza tirqishidan tashga mo‘ralab, uyga qaytishingni ilhaq kutadi.
Bola shularni o‘ylarkan, sog‘inchdan ko‘ngli o‘rtanib, bir xayoli, shartda o‘rnidan turib, shu ondayoq ovuliga jo‘nab qolgisi keldi. Biroq biror-bir jiddiy sababi bo‘lmasa, bu harakatidan foyda yo‘q – bobosi tag‘in otda olib kelib tashlaydi. Bolani xunob qiladigan yana bir hol – u qanchalik ovulga intilsa, buning aksi o‘laroq, jo‘ralari shunchalik unga havas qilishadi, nuqul, maza-maza, senga maza, deyishadi. Bola tevarakdagi viqorli tog‘larga, yashil yaylov kengliklariga mahzun-mahzun boqarkan, nimasi maza, deya doimo hayron bo‘ladi.
Bundan ham nochori – otasi qavatida bo‘lish: bunday kezlarda na tog‘lar cho‘ngligini, na yashil archalar tarovatini, na yengil epkin allalayotgan turfa chechaklar chiroyini, na o‘ynoqi jilg‘alar sasini tuyadi, go‘yo cho‘ponlik taqdiri azaldek, lanj va tushkun bir kayfiyatda suruv ortidan sudralib yurarkan, zo‘r berib, o‘zicha jonajon ovuliga qaytmoqning ming bitta rejasini tuzadi. Hadeb reja tuzaverishdan charchagach esa xurjun tubida o‘zi bilan olib kelgan ola-bula charm koptogini qo‘msab, yaylovning olis puchmog‘ida, oftobda oqargan do‘ppidek, do‘mpayib turgan o‘tov tomon ko‘z tashlab, o‘zicha ich-ichidan o‘ksinib-o‘ksinib qo‘yadi. Chori cho‘pon qanchalik sabr-toqatli odam bo‘lmasin, uning tumshayib yurishi oxiri joniga tegib, sen bola yurakni toza qon qip yubording-ku, deya uni o‘tovga haydab soladi. Biroq u o‘tovga qaytib ham halovat topmaydi.
Bu endi o‘tgan yilgi gaplar.
Bu daf’a o‘zini oldinda ne bir zerikarli kunlar kutayotganini avvaldan bilgani bois, kechadan buyon chiroyi ochilay demasdi. Biroq tongda yuz bergan bu voqea unga favqulodda qattiq ta’sir etib, vaqtinchaga bo‘lsa-da, dilidagi bu noxush kayfiyatni kunpayakun qilib tashlagandi. Axir bo‘ridek o‘ta dahshatli bir maxluqning shundoqqina o‘tovlari yonidan emin-erkin o‘tib ketishi hech aqlga sig‘maydigan hodisa edi-da. Buning ustiga, uzundan-uzun qish kechalari kattalardan jondor zotining yovuz qilmishlari haqida ne bir gurunglarni eshitmagan u. Bu yerda esa jondor degani naq tumshug‘i tagida o‘ralashib yuribdi! Bunisi kamdek, onasi uni koyib va erkalab o‘tiribdi!
Yo jondor degani yolg‘onmikan?
Bola ortiq cho‘zilib yotolmadi.
O‘rnidan ilkis qo‘zg‘olib, apil-tapil kiyindi.
Tashqarilashdan avval, dastlabki ishi – mili quyiga qarata osilgan miltiqni silab-siypalash bo‘ldi. Keyin bunga ham qanoat etmay, uni qo‘liga olib ko‘rdi. Agar ixtiyori o‘zida bo‘lganida bormi, katta yigitlardek, uni yelkasiga ilib chiqardi-yu, lekin bu qilig‘i onasiga yoqmasligini bilgani bois, bu shashtidan qaytdi.
U asta tashqariladi.
Bunday qarasaki, qozon to‘la sutni shopirayotgan onasining nechundir zardasi qaynabroq turibdi. Bola ko‘proq momosi quchog‘ida o‘sganligi uchun azaldan onasiga baqamti kelavermasdi. Hozir ham uning ko‘ziga ko‘ringisi kelmay, o‘tovning so‘l qanotidan sekin aylanib o‘tdi-da, o‘tov hamda qo‘ton oralig‘idagi kaftdek yalanglikda qurilgan o‘rmak belidan hatlab, qo‘tonni tugatib, endigina qo‘rani supurmoqqa kirishgan opasi qoshiga bordi va past ovozda so‘radi.
– Opa, boyagi… chindan-da jondormidi?
– Nima, gumoning bormi? – dedi Barno yumushdan bosh ko‘tarmay.
– Men uni… itga o‘xshatdim-da…
– Mayli, unda it bo‘laqosin.
– Opa, siz bilan hazillashayotganim yo‘q!
– Sen bilan hazillashishga mening ham vaqtim yo‘q.
– Opa, ko‘p qonimni qaynatmang!
Bu gapdan so‘ng qaddini tiklagan qiz ko‘klam quyoshidan qoraya boshlagan kulcha yuzini tabassumga to‘ldirib, voy-bo‘y, hali sen menga jahl qiladigan bo‘p qoldingmi, deya uning ustidan kulmoq istadi. Biroq qoshida ko‘zlarini o‘qdek qadab turgan bolaning gezargan afti bunga monelik qildi. Qiz uning bu qadar jiddiyligini endi ko‘rayotgandek, picha qarab turdi-da, so‘ng xiyol terslanib dedi:
– Hay-y, jondor ham deylik, xo‘sh?
– Nima, xo‘sh? – bu safar bolaning ko‘zlari bejo olovlandi. – Agar u chindanam jondor bo‘lsa, bu yerdan izini quritmoq kerak!
– Qanday qilib?
– Qoq manglayidan otib! – dedi bola o‘tovdagi yaroqni nazarda tutib.
– Oson ekan-da…
– Nimasi qiyin?
– Qo‘lingga hech miltiq tutganmisan o‘zi?
– Mana endi, tutamiz-da!
– Tutmaganing ma’qul.
– Nechun?
– Nechunligini, ana, enamdan, shomda otamdan so‘raysan…
– O‘zingiz aytsangiz puchuq bo‘lib qolasizmi?
– Ha, puchuq bo‘lib qolaman.
– Opa, achuvimni qo‘zitmang! – bola ovozini bir parda ko‘tardi.
– Qo‘zitsam, nima qilarding?
Bola bu yog‘ini o‘ylamagan ekan, ne deyarini bilmay, bir muddat turib qoldi. Keyin og‘irligini u oyog‘idan bu oyog‘iga tashlab, o‘ng mushtini og‘ziga tutgancha, avval tomoq qirib, so‘ng ketma-ket yo‘talgan bo‘ldi. Barno, kuching do‘q qilishga yetdimi, xolos, deganday kinoyamuz jilmaydi. Bu bolaga og‘ir botdi. U urmoq uchun tosh qidirganday, beixtiyor, yon-veriga alanglarkan, shunda ko‘zi naridagi o‘rmakka tushib, zug‘umli ohangda dedi:
– Nima qilardim, anovu o‘rmak iplarini bitta qoldirmay, kesib tashlayman!..
Bu – bolaning qo‘lidan kelishi tayin edi.
Bundan qiz hushyor tortdi.
– Enam teringni shiliydi so‘g‘in, – deya boshi bilan o‘choq tomonga imo qildi. – Qara, shusiz ham achuvi qo‘zib turibdi.
– Nechun?
– Qora tovuqni tulki ilib ketibdi…
Bola toshlardan naridan-beri tiklangan katakka, go‘ng titkilab yurgan tovuqlarga boqarkan, ajabsinib dedi:
– Itlarning ko‘zi qayoqda edi?
– Tulki suruv qo‘zg‘algandan so‘g‘in katakka bosh suqqanga o‘xshaydi.
– Katak og‘zini mahkam bekitib qo‘yish kerak edi, – dedi bola qora tovuqqa ichi achib.
– Shuni unutibman-da, men o‘lgir…
– Endi enam etingizni nimtalasa kerak-ov.
– Yo‘q, bir tovuq uchun etimni nimtalamaydi.
– Unda nechun achuvlanayapti?
– Mendan emas, tulkining qilig‘idan achuvlanayapti.
– Yomon tulki ekan lekin…
– Ha, yomon ekan…
Katakka bosh suqmoqqa haddi yetgan tulkiga nisbatan g‘azabi jo‘shgan bola bir damga jondorni unutdi. Tovuq o‘g‘risini qidirib, avval atrofiga, so‘ng vodiy tegrasidagi mahobatli tog‘larga – shimoliy va janubiy dovonga, boya yirtqich izsiz g‘oyib bo‘lgan archazor qiyalik va uning tepasidagi qoyaga, hali to‘la bosh ko‘tarib ulgurmagan tonggi quyosh nuridan manglayi yorishgan mag‘ribdagi cho‘ng qoyalarga, keng o‘tloqning olis puchmog‘ida nuqtadek qorayib turgan otasi suruviga bir-bir ko‘z tashlab chiqarkan, pirovardida, tevarakka chalg‘ib, tulkini esdan chiqardi.
Borliq g‘oyatda tarovatli edi.
Borliq g‘oyatda fusunkor edi.
Borliq teran sukunat og‘ushida edi.
Bola buning barini ko‘radi, ammo zarracha his etmaydi.
Qaytaga sukunat yuragiga misli toshday og‘ir botadi.
Bundan qalbi behad o‘rtanadi – nahotki kuzgacha shu sukunat og‘ushida qolib ketsa?
Bunaqada siqilib, adoyi tamom bo‘ladi-ku!
Bola shu o‘yda shimoliy dovonga g‘amnok boqadi: voajab, tunov kungina mana shu tog‘ ortida jo‘ralari bilan maza qilib to‘p tepib yurgan edi-ya. Kecha ertalab esa to‘satdan bobosi: “Ov-v, senam kap-katta yigit bo‘p qolding, borib, yaylovga el, otangga bel bo‘sang-chi, qachongacha orqa etagi tugilgan boladay, momong quchog‘idan chiqmay yurasan”, deya otda uni yaylovga tashlab ketdi. Bola, o‘tgan yilgidek, bu gal ham o‘zining sevimli ovunchog‘i – koptogini unutmadi, o‘zi bilan olib keldi. Ana, turibdi o‘tov biqinida, tashlandiq bir buyumdek. Darvoqe, bu yerda uni kim bilan o‘ynaydi? Anovu yig‘loqi ukasi yoxud tongdan shomga qadar o‘rmakdan bosh ko‘tarmaydigan manovu bodomqovoq, sertabassum opasi bilanmi? Yo‘q, to‘p surishda ikkisi ham raqiblikka yaramaydi – bolaga esa xuddi o‘zidek chapdast sherik kerak. Bu kamdek, onasi nechundir koptogini jinidan battar yomon ko‘radi, kecha uni xurjundan olayotganida, ensasi qotib, bejo qarab qo‘ygan.
Bir payt o‘ng tomonida “do‘p-do‘p” etgan elasgina shovurni eshitib, bola ilkis yoniga o‘girildi va o‘tov qavatida g‘imirlab yurgan onasi tomondan atay tepib yuborilgan to‘pni, dik-dik sakragan ko‘yi, quyidagi soylik sari dumalab borayotganini ko‘rdi.
Ayol o‘tish-qaytishiga xalaqit bergani uchun emas, bu la’nati koptokka nisbatan o‘g‘lining mehri haddan ziyodaligi tufayli, bolani undan qizg‘anib tepgandi. Bir xayoli, uni yonib turgan o‘choqqa tiqmoqchi bo‘ldi-yu, biroq o‘tgan yili ayni shu qilig‘i bolaning yaylovni tark etishi bilan yakun topgani bois, bu gal onalik hissiyotiga ortiq darajada erk bermay, koptokni tepish bilan cheklanib qo‘ya qolgandi. Koptokni yoqar bo‘lsa, bola yo‘q dardni o‘ziga chorlab bo‘lsa-da, bu yerdan qorasini o‘chiradi. Ayol esa bolaning tog‘u toshlarga singib-singishib ketishini, o‘g‘il boladay bo‘lib, ular bag‘rida emin-erkin tentishini, kerak damda otasi suruvini bemalol eplab-seplashini istardi. Aksiga olib, o‘g‘li bu yerda o‘zini xuddi begonadek tutardi. Ayol – o‘zi uchun g‘oyatda aziz bo‘lmish bu yashil olamning o‘g‘liga ola-bula to‘pchalik qadri yo‘qligidan alamda edi. Shuning uchun to‘p izidan chopib borayotgan bolaning ortidan qarab qolarkan, koptok degan baloni o‘ylab topganlarni yanib, ular go‘riga ayamay g‘isht qalay ketdi.
Bola soylik tubidagi tikanaklar orasida koptogini quvib yetarkan, alami toshgandan-toshib, bu kech o‘zini atay kasalga solib bo‘lsa-da, yaylovdan ketmoqni mahkam diliga tugdi.
Nega endi hozir emas, kechda?
Boisi hozir o‘zini kasalga solar bo‘lsa, onasi, nima balo, biror yomon narsa yeb qo‘ydingmi, deya qatiq ichiradi, chalop ichiradi, og‘ziga o‘qlovdek qattiq barmog‘ini tiqib, qayt qilishga majbur etadi. Otasi esa bunga sira izn bermaydi: “Kasal qo‘yga cho‘pon, bemor bolaga esa do‘xtir qarash kerak”, deya ortiqcha shovqinsiz, zudlik ila otiga mingashtirib, uni ovul feldsheri bo‘lmish Shahlo ammasining huzuriga olib boradi. Bola ko‘zlarini yoshlab, yolg‘ondakam inqillab-sinqillab, tog‘da nechundir boshim gir-gir aylanib, nuqul ko‘nglim ayniyveradi, deyar bo‘lsa, bas – har kasal ko‘rganida, negadir doimo darrov jiddiy tortadigan ammasi, hammasi tushunarli, senga tog‘ havosi yoqmas ekan, deya bolani momosi quchog‘ida qoldiradi. Ertasi tongdan esa uni daraklab jo‘ralari kelishadi, avval maydonda obdon to‘p surishib, so‘ng chug‘urlashgancha soyga enishadi va shu bilan deyarli kechga qadar hovli yuzini ko‘rmaydi.
Oynagul momosi mehribon – salga qo‘liga xivich olavermaydi.
Rayimqul bobosiga kelsak, Shahlo ammasi tag‘in jiddiy tortib, bir talay tushuniksiz tibbiy iboralarni tilga olib, bolaning sog‘lig‘i xususida picha “ma’ruza” o‘qisa, tamom – qaytib, “yaylovga bor” demaydi.
Eng muhimi, suyukli koptogi bu yerdagi kabi xor bo‘lmaydi.

* * *

Oqshom – suruv qaytgandan so‘ng, bola ertalabdan tuzib qo‘ygan rejasini endigina amalga oshirmoqchi ham ediki, qo‘shni otarlik Jovli cho‘ponning kutilmagan tashrifi bu ishning beliga tepdi. Qo‘noq oldida inqillab yotishdan istihola qilgan bolaning uning ketishini kutishdan bo‘lak chorasi qolmadi. Aksiga olib, Jovli cho‘pon sira oshiqay demas, har ikki gapining birida “amaki”lab, qoshida o‘tirgan Chori cho‘ponga o‘z dardini bayon etayotgandek esa-da, aslida butun e’tibori Barnoda edi. Ko‘z qirida ichkariga kirib-chiqib turgan qizga, kishi bilmas, zimdan qarab qo‘yardi. Chamasi, qiz ham yigitga beparvo emas shekilli, boshida yangi qirmizi durra, har o‘tovga bosh suqqanida, yanoqlari alvonlanib, ko‘zlari g‘alati chaqnardi.
Buni tuyqusdan payqab qolgan bola avvaliga ajabsindi, so‘ng opasini qo‘noq yigitdan qizg‘anib, o‘z rejasini unutgancha, odob bilan gurung berayotgan Jovli cho‘ponning barcha pinhona qiliqlarini qanshari ostidan kuzatishga tushdi. Ko‘p o‘tmay, gumoni chinligi ayonlashgach, qo‘noq yigitni jinidan battar yomon ko‘rib qoldi: qani endi, bu yaramas to‘p surayotganida o‘ziga ro‘baro‘ kelib qolsa-yu, boplab chalib yiqitsa! Bola shu otashli o‘yda, o‘ziga qarshi maydonga tushgan raqibining kuch-qudratini chamalayotgan polvonday Jovli cho‘ponga boshdan-oyoq qayta ko‘z tashlarkan, tezda bu xayoli puchligini angladi. Bir qarashda qo‘noq yigit bo‘shtobroq ko‘ringani bilan jussasi pishiq va chayir edi. Odatda, bunaqalarni to‘p o‘yini paytida ming chalib yiqitsang-da, xuddi hech narsa bo‘lmaganday, bir-ikki dumalab, sakrab o‘rnidan turib ketaveradi.
Bundan bolaning battar alami qo‘zidi. U chekkasini qashlay-qashlay, bu yaramasni nima qilsam ekan, deya lablarini mahkam qimtigancha, o‘tov ichiga ko‘z yugurtirarkan, nigohi keragada osig‘li turgan yaroqqa tushgach, beixtiyor, quyidagi tasavvurga erk berdi: u jiyron otda kunbotishdan, cho‘ng qoyalar ortidagi vodiydan itday sumanglab kelib qolgan qo‘noq yigitni yaylovning biror puchmog‘ida qo‘lga tushiradi-da, unga miltiq o‘qtalib, qani, otdan tush, qo‘lingni ko‘tar, deydi. Raqibi o‘ziga nisbatan harchand kuchli bo‘lmasin, yarog‘ oldida musichaday ojiz qolib, sirg‘alib otdan tushadi-da, hatto so‘z ayt­moqqa haddi yetmay, darrov har ikkala qo‘lini baland ko‘taradi. Bola esa hayallamay navbatdagi buyruqni beradi: “Qani, oldimga tush!” Bola shu sozda Jovli cho‘ponni o‘rtadagi Kemtikqoya po­yiga qadar haydab boradi-da, so‘ngra momosining birda qo‘shni sho‘x yigitga qarata aytgan so‘zini tilga olib, deydi: “Uv-v, suyuqko‘z! Gapning erkagi shu – bundan so‘g‘in bu tomonda ortiq qorangni ko‘rmay! Agar tag‘in kelar bo‘lsang, bilib qo‘y, naq manglayingdan otaman!” Qo‘noq yigit undan osongina qutulganiga ming bora shukrlar aytib, Kemtikqoya so‘l biqinidagi quyuq to‘qayzor oralab ketgan tor so‘qmoqqa o‘zini urgancha, qochadi. Bola esa uning ketidan osmonga qarata, bir-ikki o‘q uzgan bo‘ladi.
Axir kinolarda shunday qilishadi-ku.
Bola bu huzurbaxsh qasosli o‘ylar girdobida o‘zicha tebranib o‘tirar ekan, daf’atan qulog‘iga chalina boshlagan qattiq-quruq gap-so‘zlardan xayoli bo‘linib, hushyor tortdi.
– Hay-y, maqsading uning boshiga yetishmi, a?
– Axir bizga kun bermay qo‘ydi-da, amaki.
– Agar unga ziyon yetkazar bo‘lsang, so‘ng qo‘shni jondorlar bizga kun bermay qo‘yishi mumkin-ku. Shuni bilasanmi sen?
– Ularniyam bitta qo‘ymay qirib tashlaymiz.
– Sen bola, yomon qirg‘ich chiqib qolding-ku, a!
– Kecha tundayam…
– Uv-v, menga qara! – Chori cho‘pon, bosiq fe’liga xilof ravishda, ovozini yanada ko‘taradi.
– Agar bilsang, cho‘ponning molida jondorniyam haqqi bor, ulushi bor. Bir-ikkita molingga jondor qotingani bilan qurib, kambag‘al bo‘p qomaysan-ku axir!
– To‘g‘ri-kuya… – Jovli cho‘pon bosh egib, iyak silab, avval ko‘rsatkich, so‘ng bosh barmog‘i bilan burun qashlab, xo‘rsingan bo‘ladi. – Baribir odamga alam qiladi-da, amakijon.
– Hay-y, otang rahmatli yaqin jo‘ram edi…
– Chori cho‘pon yomondan-yomon to‘nglanib, yonidagi baxmal lo‘la bolishdan birini tizzasiga olib, unga o‘mrov tirarkan, har bir so‘zini salmoqlab-salmoqlab, etni junjikturivchi bir ohangda deydi: – Jondorni deb, endi uli bilan yovlashar ekanmiz-da!
– E, e, unday demang, amakijon, undaylar demang! – Jovli cho‘pon chotidan ari chaqqanday, bir sapchib tusharkan, ayni shu damda to‘garak oqish patnisda non va shirinliklar ko‘tarib kirgan Barnoga yer ostidan ko‘z tashlab qo‘yishni unutmagan holda, deydi: – Sizdek otaqadrdon bilan yovlashmoqdan Xudoning o‘zi asrasin! Siz bizga… otadek yaqinsiz, amakijon!..
Bu gap-so‘zlardan bolaning dastlab anglab yetgani shu bo‘ldiki, bugun tongda o‘tov yonidan, onasi aytganidek, qursog‘ini lorsillatib o‘tgan jondor tunda qo‘noq yigitning ikki oylik buzog‘ini bo‘g‘izlab ketibdi. Bir ozdan so‘ng bola yana qiziq holdan ogoh bo‘ldiki, dam-badam qo‘shni otarlarga oralab turadigan o‘sha yirtqich otasi moliga aslo qotinmas ekan. Tabiiy, bu – bola uchun hech kutilmagan sinoat edi. Pirovardida, uning aqli shoshib, hayrati oshib, qo‘noq yigitga nisbatan bo‘lgan o‘tli adovatini butkul esidan chiqardi.
Qiziq, nechun bu jondor otasining moliga qotinmaydi?
Bola qiz va yigit o‘rtasida pinhon kechayotgan sirli “muloqot”ga ortiq ahamiyat bermay, tobora qizg‘in va qiziq tus olayotgan gurungni tinglashda davom etdi.
– Otang rahmatli Surbo‘ri galasini quritib, ko‘p xato ish qilgandi-da lekin…
– Aytmang… – Jovli cho‘pon chuqur so‘lish oladi. – Ammo otamning emas, Haydar amakimning ishi bu…
–Bilmadim, ammo-lekin moliga qotinmay, chet-chaqadan uloqqan jondorlarniyam qotintirmay kelardi…
– Shunday-shunday…
– Lekin mening sho‘rimni quritardi…
– Shundaymi?
– Shunday.
– Endi sizning Boybichangiz bizning sho‘rimizni quritayapti…
– A, endi chidaysan-da…
– Shu-u deyman, amaki, – Jovli cho‘pon muhim gapni aytmoqchiday tomoq qiradi, – bu jondorga boshqacha bir nom topsangiz bo‘maydimi, a? Boybicha… quloqqa qandaydir g‘alatiroq eshitiladi-da…
– Bu nomni yangang topgan, – Chori cho‘pon kuladi. – Menga qolsa, uni “Kulbet” deb atardim.
– Bu… “aka”dan ko‘ra, qanjig‘i… Boybicha peshkirroqmi deyman?
Uzun qish kechalari bo‘rilar xususida gurung ketganda, ayrim yoshi ulug‘ kishilar “jondor” o‘rniga, nechundir andak hurmat, andak ehtirom bilan, “aka” so‘zini qo‘llashlariga ko‘p bora guvoh bo‘lgan emasmi, endi gap qandaydir arlon bo‘ri tomon nishoblanganini bola zumda fahmlaydi.
– I-i, “aka” bo‘may o‘lsin u! – Chori cho‘ponning zardasi qaynab, so‘kingan kishi bo‘ladi. – Haliyam yoshligi bormi, yo bo‘gan bo‘ldig‘i shumi, qanjig‘iga qarashmaydi. Bolalarining bor g‘am-tashvishi yolg‘iz Boybichaning yelkasida…
– Bolalarini deb hech bir balodan tap tortmaydi deng?
– Shunday.
– Avval yo‘g‘idi bu…
– Ha, o‘tgan ko‘klamda paydo bo‘ldi.
– Surbo‘ri tirik bo‘lganida, o‘laqolsa bularni doritmasdi…
– Ha, aslo doritmasdi.
– Endi qadri o‘tayapti…
– Qadri o‘tayaptimi? – Chori cho‘pon istehzoli kulimsiraydi.
– Ha, juda o‘tayapti.
– Sigir etini zaharlab yo‘liga tashlagan, benzin sepib, uyasiga o‘t qo‘ygan kim? – deydi Chori cho‘pon chaqib oluvchi ohangda. – O‘zlaring-ku! Yana nimadan xafa bo‘lasilar?
– Aytdim-ku, bari amakimning ishi deb.
– Him-m, qilarini qip, yaylovni bulg‘ab-sulg‘ab, so‘g‘in o‘zi qochib qoldi de?
– Ha, chorva bizga to‘g‘ri kemas ekan deb, qayta cho‘lga jo‘navordi.
– Tuturiqsiz odam edi…
– Gapirmang…
– Boybichaga kelsak…
– Shundan gapiring.
Bu gurung ovuldagi kechki suhbatlardan tubdan farq qilardi. Bunda gap bo‘rilarning qonli qilmishlari haqida emas, ularning o‘ziga xos g‘aroyib tabiati, fe’l-atvori xususida borardi. Suhbat asnosida bola quyidagi gapdan yanada to‘la voqif bo‘ldiki, ayrim jondorlar, ming bora och qolsa-da, o‘zlariga tegishli hududdagi chorvaga qotinmaganidek, uni o‘zga bo‘rilardan tik turib himoya qilarkan. Agar tongdagi voqeaga guvoh bo‘lmaganida, bola bu gap-so‘zlarga ikki dunyoda ham inonmasdi. Ammo o‘z ko‘zi bilan ko‘rdiki, onasi koyib erkalagan Boybicha otlig‘ jondor na soylik tubidagi mollarga, na qantarig‘li to‘riqqa, na qo‘radagi ushoq jonivorlarga, na qo‘tonni supurib yurgan Barnoga qiya boqdi. Qo‘shnilardan birining sinashta, yuvosh itiday, shundoq yonlaridan o‘tdi-ketdi. Qo‘shni otarlardan ulush olib turadigan bu jonivor yolg‘iz emas, o‘ziga nisbatan ancha yosh, o‘yinqaroq arloni hamda tog‘ning kunchiqishidagi o‘ngirlarda bir talay bolalari bor ekan. Mabodo, Jovli cho‘pon unga zarracha ozor yetkazar bo‘lsa, otasi qo‘noq yigitni u dunyo-bu dunyo kechirmas ekan.
Kattalar gurungini jon qulog‘i bilan ting­layotgan bolaga “Boybicha” so‘zi yoqmay, bora-bora g‘ashiga tega boshladi. Nazdida, bu nom kelbati g‘oyatda kelishimli jonivorga sira mos tushmagan, uni xiralatib turgandek edi. Shu bois, bu jondorni bo‘lakcha nomlash kerak, degan fikrga keldi. Biroq har qancha bosh qotirmasin, miyasiga durustroq biror nom kelmagach, qoshlari tugun tortib, o‘yga cho‘mdi. Ana shu payt to‘satdan Jovli cho‘pon zabonidan yoqimli bir tashbeh yuzaga qalqidi-yu, bu ibora bolaga juda yoqib tushdi. U iborani ichida bir necha marta takror etarkan, bu suhbatning bosh va asosiy mavzusi bo‘lmish Boybicha uning tasavvurida butunlay o‘zgacha mahobat kasb etganday tuyuldi. Bola endi jondorni shu nom bilan atashga jazm qildi.
Ena bo‘ri!!!
Bolaning tasavvur etgani shu bo‘ldi: – Boybicha – tili zahardan achchiq qo‘shni qiz kabi ko‘rimsiz.
“Ena bo‘ri” esa juda ulug‘vor edi!
Boybicha – kechayoq xalijoyga aylantirib olgan o‘tov yonidagi qoyatoshlar majmuasi kabi g‘arib.
“Ena bo‘ri” esa – har tong quyoshning iliq nurlarini keng manglayi ila qarshilaydigan mag‘ribdagi yuksak qoyalar yanglig‘ cho‘ng va mahobatli edi.
Biroq qizg‘in suhbat tag‘in ini tevaragida lo‘mbillab o‘ynab yurgan bo‘ri bolalari tomonga qiyalagach, sekin-astalik bilan sho‘xchan bo‘rivachchalar bolaning butun o‘y-xayolini zabt etib, sira kutilmaganda yuragida quyidagi ishtiyoq alangasini o‘t olmog‘iga sabab bo‘ldi: “Qani endi, bo‘ri bolalaridan birini qo‘lga kiritsam! Uni asrab, o‘zimga o‘rgatib olsam! O-o, shunda jo‘ralarimning bari havas va hasaddan xom tarvuzday dumalab-dumalab qolishardi-da o‘ziyam! Ayniqsa, to‘p o‘ynayotgan paytimda uni maydon chekkasidagi maymoq tutga bog‘lab qo‘ysam, o‘yindan so‘g‘in uni ko‘cha-kuydan yetaklab o‘tsam… o‘h-o‘h, tozagina zo‘r ish bo‘lardi-da o‘ziyam!”
Bu o‘ydan so‘ng bolaning tasavvurida shu manzara jonlandi: ana, o‘sha bo‘rivachcha hovli yuzida suyukli iti Qo‘ng‘iroq bilan o‘ynashib va quvlashib yuribdi. U eshikda ko‘rinishi bilan Qo‘ng‘iroq, odatdagidek, unga talpinadi, atrofida chir aylanib, irg‘ishlaydi. Buni ko‘rgan bo‘rivachcha ham erkalikda undan qolishmaslikka tirishadi va oqibat, bolani qizg‘anishib, ikkisi bir-biri bilan yumdalashib ketadi. Bola, hay-hay, degancha birini o‘ng tizzasiga, ikkinchisi so‘l tizzasiga olib, obdon silab-siypalaydi va erkalaydi. Buning natijasi o‘laroq, bo‘rivachcha ham, xuddi Qo‘ng‘iroqday, yot desa – yotadigan, tur desa – turadigan jonivorga aylanadi.
Bola shularni xayolidan o‘tkazar ekan, hayajondan yuragi qinidan chiqar darajada hapriqib, bu niyatini kimgadir juda-juda oshkor etgisi keldi. Biroq soddadil Oynagul momosini hadeb aldayverganidan, quvlik bobida ancha-muncha pishigan emasmi, bir amallab o‘zini bosdi va ichidagini tashiga chiqarmaslikka qaror qildi, ya’ni orzusini bobosi kabi imi-jimida amalga oshirmoqni ma’qul topdi. Chunki bobosi biror-bir ma’quli yo‘qroq ishga qo‘l urar bo‘lsa, avvaliga o‘sha ishni ado etib, so‘ng tish yorar va ming‘irlab koyinishga tushgan kampiriga ishora qilib, mana silarga tayyor radio – o‘zi gapirib, o‘zi tinadi, deya nevaralariga sho‘xchan ko‘z qisib qo‘yardi.
Eshikda katta sopol laganda taom ko‘targan Barno paydo bo‘lgach, Jovli cho‘pon manglay qashlab, panjalari orasidan tag‘in qizga sirli qarash qildi. Keyin bunga qanoat etmay, boshidagi do‘ppisini ensasiga surib, qaytadan boshiga qo‘ndirarkan, bu safar, go‘yo eshikka qaragan kishi bo‘lib, bot qizga ko‘z tashladi. Barno oshiq yigitning yashirin boqishlariga nisbatan bee’tibor emasligini anglatgandek, yanoqlari yanada battar pushtilanib, mayingina jilmayib qo‘ydi. Butun fikr-yodi bo‘ri bolasida bo‘lgan bola buni sezmadi. Atigi yarim soatgina burun hech narsa yemay va ichmay, o‘zini kasalga solmoqchi bo‘lganini mutlaqo unutgan ko‘yi dasturxon chetidagi qoshiqlardan birini qo‘liga olib, hamma qatori zo‘r ishtaha bilan taomlanishga tushdi. Bola endi yaylovni tark etishni emas, aksincha, ertasi tongda jondor izidan soyaday ergashib, archazor qiyalik tepasidagi qoyaga ko‘tarilish va yirtqichning qaysi o‘nqir-cho‘nqirga qayrilishiga qarab, uning inini aniqlash o‘yida edi. Boya Jovli cho‘ponning xiyol katta ketib: “Aslida jondor inini topish menga cho‘t emas, bir lahzalik ish. Ammo-lekin sizning izzatingizni qip, bu ishga qo‘l urmay turibman-da, amakijon”, – degan gapidan o‘zicha pishang olgan emasmi, bu ish juda jo‘n tuyulmoqda edi. Buning ustiga, o‘tgan yili ko‘klamda yaqin jo‘rasi Elyor bilan Kattajardan tulki inini qidirib topib, bolalarini qo‘lga kiritgan emasmi, bu ishda o‘zini g‘oyatda omilkor sanardi. Esida, o‘shanda jarlik tubidagi torgina inni tesha bilan kavlab, kengaytirib, yettita tulki bolasini qopga joylashsa hamki, xo‘rak ilinjida dashtga izg‘ib ketgan tulkilardan darak bo‘lmagan. Shunga ko‘ra, bola quyidagi xayolda edi: “Jondor deganiyam tulkidek bir gap-da, avvaliga inini aniqlab, so‘ng biror yoqqa gum bo‘lishini poylab turib, bir urinsam, bitta bolasi meniki-da!”
Bola emasmi, bugun gurungda eshitganlaridan o‘zicha xulosa chiqarib, nazarida, bo‘rilarni besh qo‘lday bilib olgandek edi. Holbuki, u hech vaqoni, jumladan, hamisha turli girdi-balolardan, chunonchi, otasining suruvidagi itlardan ham chetlanib yurishning obdon hadisini olgan Boybicha – endi Ena bo‘ri – mag‘ribda qomat kerib turgan cho‘ng qoyalar ortidagi qo‘shni vodiyga bosh suqqan kezlarida, mabodo, iziga yarim tunda qaytar bo‘lsa, yaylovning janubiy etagidan, ya’nikim janubiy dovon poyi bo‘ylab mashriq tomonga cho‘zilib ketgan Ilondara yoqalab, agar tongda – otasi suruvi qo‘zg‘olgandan so‘ng qaytmog‘iga to‘g‘ri kelib qolsa, o‘tloqning shimoliy sarhadida qo‘nqayib turgan o‘tovni yonlab o‘tishini va o‘z navbatida, jonivorning bu “erkaligi” onasi Saragul tufayli bo‘lib, ular o‘rtasida yuzaga kelgan bu o‘ziga xos “do‘stlik” inson va yovvoyi jonivorlar orasida kamdan-kam hollarda ro‘y beradigan g‘aroyib hodisa ekanini, tabiiy, bilmasdi.

* * *

Ayol Ena bo‘riga ilk bora o‘tgan yili ko‘klamda duch kelgandi.
O‘sha kuni endigina yaylovga ko‘chib chiqishgan bo‘lib, o‘tov cho‘plarini tiklash hamda og‘ir kigizlarni tortishga ozmi-ko‘pmi qarashgan Chori cho‘pon boyasaroq suruv izidan ketgan, qaynotasi boshchiligida qolgan mayda-chuyda yuklar bilan ana-mana kelib qolishi lozim bo‘lgan qizi va o‘g‘ilchasidan esa halicha darak yo‘q – o‘tovda Saragulning yolg‘iz o‘zi edi. Ayol har ko‘klamda tak­rorlanmish bu yumushning obdon hadisini olgan emasmi, o‘zga birovning ko‘magiga ehtiyoj sezmay, o‘tovning kam-ko‘stlarini to‘g‘rilash bilan ovora edi.
Saragul boshqa yuklar qatori o‘tov tashqarisida turgan chiy to‘plaridan birining ipini bo‘shatarkan, nogahon naq ensasida qandaydir o‘tkir nigohni his etadi. Ajabsinib, ammo o‘ta xotirjamlik bilan ortiga o‘giriladi va so‘ldagi qoyatoshlar biqinida cho‘nqayib, cho‘g‘dek yoniq ko‘zlarini o‘ziga o‘qdek qadab turgan Ena bo‘rini ko‘radi. Ammo o‘tovda tug‘ilib, o‘tovda o‘sib-o‘lg‘aygan va hali-hanuzgacha yilning iliq faslini ovulidan yiroqda – tog‘u toshlar bag‘ridagi keng yaylovda o‘tkazib kelayotgan Saragul o‘z umri davomida bu kabi bo‘rilarga duch kelaverib, ko‘zi pishib ketgan emasmi, turgan gap, pinaginiyam buzmadi.
Inson va yirtqich bir-biriga tikilgancha turib qolishdi.
Ena bo‘ri ayolning nekbinligini sezganidek, Saragul ham cho‘nqaygan jonivorning kelishgan kelbatiga, salqitob qizg‘ish ko‘ksiga, dam o‘tdek cho‘g‘lanib, dam ma’yus tortib turgan ko‘zlariga sinchkov boqarkan, uning bu hududga begona, sig‘indi ekanini darrov ilg‘adi va ko‘nglida jondorga nisbatan hamdardlik hisi chechak otib, ha-a, yotlikdan yomoni yo‘q – ko‘ringan qoradan hadik tortib, doim joning halakda yuradi, deya o‘yladi. Ayni shu payt, go‘yo ayolning ko‘nglidan nelar kechayotganini uqqanday, yirtqich, beixtiyor tarzda, sekin nola tortdi – g‘ingshidi. Bundan ayolning ko‘ngli yanada yumshab, uni erkalab dedi:
– Ha-a, Boybicha! Bola-chaqam deb tinim bilmay chovub yuribsanmi?!
Bu gapidan so‘ng jonivorning tarang vujudi andak bo‘shashib, cho‘g‘dek yoniq nigohi yumshaganini ayol zumda payqadi. O‘z navbatida, birdan irimi esiga tushib qolib, kutilmaganda, murodi hosil bo‘lganidan ichida suyunib, jonivorga mehri iyib qaradi. Bu qarashiga javoban Ena bo‘ri yana bir bora g‘ingshib qo‘ydi-da, keyin o‘tovni bamaylixotir yonlab o‘tib, to‘g‘ri archazorga sho‘ng‘idi.
Shu o‘rinda, Saragulning irimchiligi xususida to‘xtalar bo‘lsak, gap shundaki, yaylovda, ayniqsa, ko‘chuvning dastlabki kunlarida bo‘riga ro‘para kelishni, yaxshilik va omad belgisi, deb biladi.
Bu odat – unga onasi Sojida kampirdan o‘tgan.
Onasi yaylovga ko‘chib chiqishlari bilanoq o‘tovdan xiyol uzoqlatib echki bog‘lab qo‘yardi. So‘ng tunda yuz berishi lozim bo‘lgan jarayonni intiqla kutib, sergak yotardi. Agar kutilgan hodisa tezda ro‘y beravermasa, tong-azondan javrashga tushardi: “Nima balo, jondor zotiga qirg‘in kelganmi, a?!” Kechda suruvni inisi To‘rg‘inga qoldirib, ertalab uni qabul qilib oladigan, ya’ni o‘rin almashadigan otasi – Bo‘ri cho‘pon yo‘lga otlanayotib: “Ha-a, iriming qursin seni-ya!” – deya onasi ustidan oshkora mazaxlab kulardi. Boshda ne gap-so‘zligini tuzuk anglayolmay yurgan Saragul qizaloq oydin tunlardan birida nihoyat o‘sha hodisaga ilk bora bevosita guvoh bo‘ladi – avvaliga otasining uyqusirab to‘ng‘illab so‘kinishi, so‘ng onasining hayajonli shiviri qulog‘iga chalinadi.
– Ana, aka keldi, aka keldi!
Kattalar qatori chiy tirqishidan tashga mo‘ralagan tiyrak qizaloqning ko‘zi echki bo‘ynidagi arqonni tishlagancha, dumi bilan uni haydab borayotgan bo‘riga tushadi. Bu orada Sojida, uyqusi buzilganidan norozi erining to‘ng‘illashlariga ham e’tibor bermay, quvonchdan entikib, deydi:
– Xudoga shukr-ey! Ana, akaniyam ko‘rdik, sadaqasiniyam berdik!
Saragul onasi kabi har bahorda jondorga “sadaqa” bermasa-da, ammo yaylov ahlidan farqli o‘laroq, yirtqichlarga g‘anim ko‘zi bilan qaramaydi. Mabodo, ko‘chuv boshida biror jondorga duch kelib qolar bo‘lsa, irimchiligi tufayli, bundan hamisha boshi ko‘kka yetadi.
Bu – uning onasidan orttirgani.
Bo‘ri cho‘pondan olgani esa – hozirda ham har qanday asov otni salt minishdan sira hayiqmaydi, shuningdek, har qanday chigal masalada tez va aniq qaror qabul qilishda uncha-muncha erkakni bir cho‘qishdayoq qochiradi.
Xullas, Saragul o‘zining o‘ktam va shaddod fe’li, cho‘rtkesarligiyu va to‘g‘riso‘zligi, aksariyat ayollarga xos bo‘lmagan o‘tkir va viqorli qarashlari bilan hammaga birdek ma’qul bo‘lavermaganidek, o‘zi ham odam bolasiga nisbatan, jonivorlarni ko‘proq xush ko‘radi. Jondor zotining tantiligiga tan berganidek, ayyorligi vajidan tulkilarni yoqtirmaydi, bu uying kuygurlar, serqusur odamdek, na yaxshini, na yomonni biladi, nafsi yo‘rig‘ida ko‘zingga cho‘p suqishdan ham toymaydi, deydi. Shunga qaramay, bu ayyor jonzotga sira yomonligi yo‘q. Ammo to‘riqni minib, yaylov kezinmoqni istab qolsa, qarshisidan chiqqan tulkini, oldiga solib quvlamasdan tinchimaydi. Aslida to‘riq ot – Chori cho‘ponniki, ammo yaylovda ko‘proq unga Saragul egalik qiladi, tomog‘iga o‘zi qaraydi. Shuningdek, shikast yegan qo‘y-qo‘zilar bo‘g‘ziga hech qachon darrov pichoq torttirmaydi, qo‘lidan kelgancha o‘zi muolaja qiladi. Qizig‘i, har shomda suruv itlari uni o‘lgudek sog‘inib qaytishadi, qo‘y-qo‘zilar qo‘tonga yetib ulgurmay, ular ayol tomon misli o‘qdek uchishadi, bir-bir suykalishmasdan nari ketishmaydi. Azonda Saragul, boraqolinglar, demaguncha birortasi suruvga ergashmaydi, xuddi nimadandir umidvorday, taysallab turaverishadi.
– Senda qandaydir bir sehr bor… – deydi Chori cho‘pon buni ko‘rib.
– Tomog‘iga qaragan men, – deydi gohida Barno qizi o‘pkalangan bo‘lib. – Bularingiz nuqul sizga intilishadi. Ishqilib, bularni jodu-podulab qo‘ymaganmisiz, ena?
– Ha-a, chindan-da, enangda sehr-jodu bor, – deya Chori cho‘pon kulgan bo‘ladi.
– Men ham shu o‘ydaman, – deya uni quvvatlaydi Barno qiz.
Ayolda esa, hech qanaqa sehr-jodu yo‘q, shunchaki borliqqa nisbatan, onameros, beqiyos mehr bor. Tabiatan kamdan-kam odamlardagina mavjud bo‘lmish bu noyob “mehr” – ayol botinida vulqon yanglig‘ otashlanib, mavjlanib, ko‘z ilg‘amas yog‘du kabi, jismi-jonidan tevarak-atrofga mudom taralib turgani sabab, jonivor zoti borki, bari unga talpinadi. Me’yoridan oshiq erkalamasa-da, suruv itlarining ayol atrofida girdikapalak bo‘lishi yoxud o‘tov tegrasida umrguzaronlik qiluvchi turli yovvoyi jonzotlarning dam-badam chiyillab, chirqillab, o‘zlarining mavjudligidan ogoh etib turishining asl boisi shudir. Ayniqsa, ayol o‘tovda tanho qolgan kezlari g‘aro­yib bir holatni kuzatmoq mumkin: bunday paytda soylik tubini makon tutgan yumronqoziqlar bemalol qo‘ton tomon o‘rlab, o‘choqboshida sariq ilonlar o‘rmalab, o‘rmak girdida toshbaqalar sud­ralib, qiyalik etagidagi butalar va tikanaklar orasidan hurkak tovushqonlar mo‘ralab qoladi. Biroq hamisha yumush bilan band bo‘lmish Saragul bunga ko‘pda ahamiyat bermaydi, tabiiy hol deb biladi. Mabodo, shunchaki ish orasida qo‘tondan berman o‘tib, o‘rmak yonida g‘uddaymoqqa jur’at etgan birorta yumronqoziqqa “kisht” deyar bo‘lsa, jonivor qochmaydi, salgina nari jilgan bo‘lib, tag‘in qoqqan qoziqday qo‘qqayib turaveradi. Ammo bu holat juda muvaqqat – o‘tovga kimdir tashrif buyurishi bilan birdan bari tezda eski holiga qaytadi – yumronqoziqlar quyiga enib, boshqa turdagi jonzotlar, yerga singganday, bir onda ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi. Ayoldagi bu g‘ayritabiiy kuchni o‘shanda Ena bo‘ri ham tuygandi.
Ammo, eng achinarlisi, yovvoyi jonivorlar his qila bilgan bu kuchni bola tuymaydi, qaytaga onasidan qattiq cho‘chiydi. Bundan tashqari, ovulidan ayro tushgani sabab, bola tevarakka o‘ta befarq – uni na to‘rg‘aylar sasi, na jimitdek chumchuqlar to‘poloni, na o‘zga bir nuqtaga qadalib turgandek bo‘lsa-da, aslida ko‘zi ostidan o‘zi tomon yaqinlashayotgan kimsaning bor xatti-harakatlarini zimdan kuzatmoqni g‘oyatda qoyillatadigan soqchi yumronqoziq quvligi, na tikanaklar orasiga bekinishga ulgurgan tovushqonni tutaman deya, bekorga tumshug‘ini yaralab olgan shoshqaloq tulkilarning nodonligi, na hudud talashib, jang oldidan xuddi askarlarday saf tortgan ayrim turdagi chumolilar harakati qiziqtiradi. Bobosi otda yaylovga tashlab ketgan damdan boshlab, ko‘zlari munglanib, qanday bo‘lmasin ovulga qaytishdan boshqasini o‘ylamaydi.
Buni ayol sezadi.
Bundan ayol qahrlanadi.
Bugun ham o‘g‘li shu niyatda qandaydir nayrangni o‘ylayotganini Saragul shomdayoq payqagandi. Afsuski, bola qorin changallab, aftini tirishtirishga ulgurmay, Jovli cho‘pon kelib qoldi-yu, ayolning diqqat-e’tibori boladan qo‘noq yigitga ko‘chdi. Bejizga emas – Jovli cho‘pon zarurat yuzasidan qadam ranjida qilgandek esa-da, ammo tog‘ sharoitiga u qadar mos tushmagan orasta engil-boshi, o‘ta hafsala bilan qirtish­langan iyagi, burqsib turgan chuchmol atir hidi hamda u kelishi bilan darrov o‘zgarib qolgan Barno qiziga, kishi bilmas, yer ostidan boqishlaridanoq uning ne niyatda tashrif buyurganini darhol sezgandi.
Bundan ayol miyig‘ida kuldi.
Uch kun burun qo‘noq yigit otda qo‘ra yonidan o‘tayotib, qizidan uloqqan qandaydir jonliqlar xususida uni-buni so‘rab-surishtirganida ham ayol xuddi bugungidek kulgandi. Zero, cho‘ng qoyalar ortidagi yaylovdan uloqqan jonivor zoti ikki dunyoda ham bu tomonga o‘rlamasligini, ulug‘lar tugul, uvoqlar ham yaxshi biladi-da.
Jovli cho‘ponning tashrifi ayolga jindek malol kelgan esa-da, baribir yigitni to‘g‘ri ang­lashga urinib, o‘zicha oqlagan bo‘ldi: axir yaylov ovul emas-ku, biror-bir ovloqda yuzlashib, yuragingdagi borini to‘ksang. Buning ilojini topolmagach, mana, jondor bahona, yuziga kul sepib bo‘lsa-da, qo‘noqqa kelib o‘tiribdi. Shunga ko‘ra, ayol taomni xiyol kechiktiribroq suzdi, o‘zining o‘tkir qarashlari bilan yigit bechorani noqulay ahvolga solmaslik vajidan o‘tovga bosh suqmadi, o‘z navbatida, qo‘noq yigitning gaplariga laqqa tushib, jahl bilan Ena bo‘rini himoya qilmoqqa tushgan erining soddaligi ustidan uzun yengini lab-lunjiga bosib, yelkalari silkinib-silkinib, rosa kuldi.
Ayol qalbi shuni sezdiki, bu kech yigit yo‘lini topib, qiziga nimadir deydi, qiz ham shunga qarab o‘z javobini aytadi. Keyin kun oralatib, qo‘shni otardan sovchilar keladi. Qiz tomon esa, odatga ko‘ra, atay javobni dudmol qiladi. Sovchilar ketgach, ayol qizning ko‘ngliga asta qo‘l solgan bo‘ladi. Zero, bunga aslo hojat yo‘q – qizi tushmagur bekorga boshiga yangi durra o‘ramadi, bekorga ko‘zlari yonib-yolqinlanib, o‘tovga kirib-chiqmayapti. Saragul barini sezib turgan esa-da, o‘zini bilmaganga oladi. Qozon boshida u-bu totingan bo‘lib, to‘nkarilgan eski chelakka cho‘kkancha, osmon to‘la yulduzlarga termilib o‘tiradi.

* * *

Bu paytda Ena bo‘ri ini joylashgan o‘rlik girdida jufti Tarxashni kutib, haykalday cho‘nqayib turardi. Jonivor bu yerga quyosh botishi oldidan ko‘tarilgan bo‘lib, ungacha ko‘kish, silliq tosh sahnida sochilib o‘ynab yurgan bolalarining har bir xatti-harakatini mehr-la kuzatgan ko‘yi sokin cho‘zilib yotgan, o‘ngir nishobligidagi butalar orasida esa ushbu bo‘rivachchalar otasi bo‘lmish Tarxash haligacha qaynab quyilmagan jufti og‘zidagi og‘och bilan andarmon bo‘lib, o‘z maylida tentirab yurardi. Keyin u birdan g‘oyib bo‘lib qoldi. Ena bo‘ri juftining qayon jilganini aniqlash o‘yida o‘ngir tepasiga ko‘tarilgan va hididan kunchiqishdagi butazor oralab ketganini aniqlagach, ko‘ngli joyiga tushib, ovga otlanishdan avval uning yo‘liga ko‘z tikib turgan joyi edi. Kutishidan maqsad, zora hamroh bo‘lsa, degan umidda edi. Biroq Tarxash hamisha ham uning rayiga yuravermaydi, mustaqil tentishni yaxshi ko‘radi. Bu kamdek, bolalari bilan mutlaqo ishi yo‘q – o‘zini endigina kuchga kirgan g‘o‘r jonivordek tutadi.
Ena bo‘ri uning mana shu ahmoqona fe’lidan – bilib-bilmay, biror falokatni boshlab qo‘yishidan doimo hadikda yuradi. Chunki hududida “odob” doirasidan chetga chiqishda xavfli nuqtalar mavjud bo‘lib, ana shunday nuqtalardan biri – Suvliqsoy vodiysi edi. Agar Ena bo‘ri hushyor turmasa, nodon jufti o‘rtadagi omonat chiziqqa – odatda, inson aqli va jonivorlar fahm-farosati tufayli yuzaga keladigan muhim “bitim”ga daxl qilib, yaylov egalari mol-holiga qotinishi, pirovardida, Chori cho‘ponni o‘zlariga qarshi qilib qo‘yishi mumkin edi. Bu – bolalari taqdiriga nihoyatda mas’ul bo‘lgan Ena bo‘ri uchun fojeadan bo‘lak narsa emasdi. Afsuski, haliga qadar o‘zini jilovlamagan, boz ustiga, nomiga yarasha xiyla qaysar bo‘lgan Tarxash qo‘ni-qo‘shnilikning bu kabi o‘ziga xos nozik sir-asrorlarini to‘la idrok etgisi kelmas – qimirlagan jon borki, bariga o‘lja sifatida qarardi.
Ena bo‘ri Tarxashning ko‘z ochib ko‘rgani bo‘lib, juftiga nisbatan anchagina yosh hamda nodon edi. Nodonligi bois ko‘klamda Chori cho‘ponning moliga chovut solmoqqa bir necha marta urinib ko‘rgan va har safar qanjig‘ining jiddiy qarshiligiga duch kelgan. Ayniqsa, hafta burun yuz bergan to‘qnashuv g‘oyatda keskin tarzda kechdi – Ena bo‘ri tomonidan ayovsiz talangan Tarxashning biqin va yag‘rinini o‘tkir tish izlari tilimlagandek, bu jangda qanjig‘i ham o‘z nasibasini olmay qolmadi. Bu xil olishuvlarda Ena bo‘rining yagona ustun jihati – bolalari hayotiga xavf solishi ehtimoli bo‘lgan har qanday nojo‘ya amalga jon-jahdi bilan qarshi turar, ya’ni undagi onalik hissi, shusiz ham tabiatan kuchli bo‘lgan jondorga yanada katta quvvat bag‘ishlardi.
Bu voqeadan keyin Tarxash o‘zicha arazlab, bir necha kun o‘ngirda qorasini ko‘rsatmadi, tog‘ning kunchiqish tarafida o‘z nasibasini terib-tergilab yurdi. Biroq yolg‘izlik yoxud sog‘inch tuyg‘usi kor qildimi, kecha u yana yuz ko‘rsatdi. Ena bo‘rini tevaraklab, aylanib-o‘rgilib, bir amallab qanjig‘i ko‘ngliga yo‘l topdi. Bolalariga esa, odatdagidek, qayrilib ham qaramadi. Yuqorida birrov tilga olinganidek, Tarxash halicha o‘zini ota sifatida his eta bilmas, topganini jig‘ildoniga urib, o‘z maylida sumanglab yuraverardi. Magar Ena bo‘ri o‘rnida odam bolasi bo‘lganida bormi, o‘z oilasiga nisbatan bu qadar beparvoligi uchun uni yumma talagan, bolalar tashvishi, nima, yolg‘iz mening boshimdami, deya oh-voh qilgan bo‘lardi. Biroq odam bolasiga xos bu xil yozg‘irishlar yovvoyi jonivorlar tabiatiga butunlay yot – borini bor holicha qabul qilib, ko‘nikib ketaveradilar. Shunga ko‘ra, boya Tarxashning g‘o‘r jonivorlarga xos qiliqlarini tinchgina kuzatib yotarkan, Ena bo‘rining birdan-bir o‘kinchi – avvalgi jufti So‘poqni qo‘msash va sog‘inish bo‘ldi.
So‘poq janubiy dovon ortida vohasining yetakchi jondorlaridan biri bo‘lib, kichik to‘dani binoyidek boshqarib kelardi. Ena bo‘ri esa o‘sha to‘daning erka hamda aqlli malikasi edi. Biroq o‘lgudek qattol So‘poq bu “malika”ning fahm-farosatini changda qoldirib, hamisha o‘z yo‘rig‘ida ish tutar, ya’ni voha ahlini qon qaqshatib, qo‘radagi jonliqlarni bekordan-bekorga, ermakka bo‘g‘izlab ketaverardi. Va tabiiy, ayni shu narsa to‘daning boshiga yetdi – vodiy ahli ularni yo‘qotishga avval o‘zlari urinib ko‘rishdi, evini qila olishmagach, quyisoylik ikki ovchini yollashdi va bu ikki ovchi va’da qilingan mukofot evaziga bundan avvalgi qishning qoq chillasida to‘dani tutday to‘kib tashlashdi. Bu qirg‘indan omon qolgani shu – birgina Ena bo‘ri bo‘ldi. U to‘dasidan ayrilgach, ulog‘ib va sulog‘ib, bu tomonlarga kelib qoldi-da, So‘poqdan orttirgan so‘ng­gi zurriyotlarini Toshlidara qiyaligi belida so‘ppayib turgan ulkan qoya – Burgutboshi poyidagi kavakda tanho o‘zi dunyoga keltirdi. Yolg‘izligi kor qildimi, yo bolalarining tashvishi jiddiy ta’sir etdimi, Ena bo‘ri shu qisqa davr ichida ham jismonan, ham aqlan yanada peshlandi va sekin-astalik bilan bu hududni tamomila o‘ziniki qilib oldi, erinmay sarhadlarini belgilab chiqdi va natijada, mashriqdagi qorli tog‘lar etagidan tortib Suvliqsoy vodiysidagi cho‘ng qoyalargacha, shuningdek, shimoliy va janubiy dovonning ma’lum bir qismi uning hududiga aylandi. Ena bo‘rining baxtiga bu tomonga dam-badam bosh suqib turadigan Surbo‘ri to‘dasi sal burun mavh etilgan bo‘lib, endi bu hududda uning hukmronligiga monelik qilishi mumkin bo‘lgan kuchning o‘zi yo‘qdek edi.
Biroq shunday kuch bor edi.
Bu kuch ko‘klam kunlaridan birida to‘satdan o‘zini namoyon etdi.
O‘sha kuni shimoliy dovonning serbuta tizmalari bo‘ylab tentingan va topgan o‘ljasi bilan qursog‘ini chala-yarim to‘ldirgan Ena bo‘ri tushdan o‘tib, Suvliqsoy vodiysining shimoliy-sharqiy etagidagi tor daradan yaylovga bosh suqarkan, yashil kenglik markazida yoyilib yurgan suruvga ko‘zi tushib, hang-mang turib qoldi. Axir bugun ertalab o‘tloqda jon asari yo‘q edi-ku, bular qayerdan paydo bo‘lib qoldi? Shu damgacha u turli yerteshar jonzotlarga boy bo‘lmish yaylovda emin-erkin kezinardi. Endi bu holga chek qo‘­yilgani va yashil vodiy odam bolasi tomonidan band etilganini darrov angladi. Uning sharqiy do‘nglik yoqalab olg‘a jilmoqdan bo‘lak chorasi qolmagandi. Ena bo‘ri ini tomon eltuvchi eng yaqin yo‘nalish – qiyalikdagi archazorni qoralab olg‘a jilarkan, kutilmaganda qoyatoshlar majmuasi ortidagi yassi do‘nglikda, xuddi osmondan tushganday, qo‘nqayib turgan yolg‘iz o‘tovga duch keldi.
U qo‘nqayib turgan o‘tovdan emas, uning to‘satdan qarshisida paydo bo‘lib qolganidan bir lahza esankirab qoldi. Keyin esa, odatiga ko‘ra, avvaliga hid olib, so‘ng tevarakka zimdan nazar solib, o‘tov qavatida azaliy va abadiy g‘animi ermish itlar bor-yo‘qligini aniqlagan bo‘ldi. Bir ozdan so‘ng o‘tovda, nazarida, jon asari yo‘qdek tuyulib, chekkadagi xarsang poyiga cho‘nqaydi. Bir xayoli, issig‘i borida, imi-jimida iziga qayrilib ketmoqchi ham bo‘ldi. Biroq anglarsiz bir kuch negadir joyidan jilmog‘iga izn bermay turardi. Bu yog‘iga ne qilarini bilmay, taraddudlanib turganida, shu payt o‘tovdan bir ayol chiqib keldi-da, hali ichkariga tashib kiritilmagan yuklar yonida to‘xtadi. U sobiq jufti So‘poqdan payt poylamoqning obdon hadisini olgan emasmi, ayolni ko‘rgach, oshiqishga hojat yo‘qligini fahmladi. Chunki, o‘z tajribasidan shuni yaxshi biladiki, odam bolasi itdek sergak emas, goho u tumshug‘i tagidagi qorani ham darrov seza olmaydi.
Biroq ayol itdan sezgir chiqib qoldi.
Nigohlar to‘qnashdi.
Bu xil kutilmagan damlarda, odatda, hamisha quyidagi ikki holatdan biri kuzatiladi: yo odam bolasi qo‘rquvdan misli tarashaday qotadi, yo xuddi jin chalganday, “jondor-jondor”, deya darhol shovqin ko‘tarmoqqa tushadi.
Ammo bu daf’a na unisi, na bunisi yuz berdi – ayol xavfli yirtqichga emas, go‘yo olis otardan adashib-uloqib kelib qolgan, ayni tobda andak mehrga muhtoj abgor itga boqqanday, shunday bir xokisorona qarash qildiki, uning nazaridan Ena bo‘ri iliq bir taftni tuyganday bo‘ldi. Buning ustiga, yolg‘iz boshiga bolalari tashvishi ziyodalik qilib, shu kunlarda joni azobda yurgan emasmi, atigi bir lahzadan so‘ng ayol ko‘zlarida oshkora jilolangan quvonch uchqunlari qatori, undan ufurayotgan bo‘lakcha bir taftni his etib, beixtiyor, g‘ingshib yuborganini o‘zi ham sezmay qoldi. Biror muddatdan keyin ayolning, tahdiddan butunlay yiroq, erkalovchi ovozi qulog‘iga chalingach esa, Ena bo‘ri navbatdagi iliq to‘lqin – taftni bu gal naq yuragida tuydi.
Bu o‘rinda, yana shuni aytish kerakki, agar hozir qavatida jufti So‘poq turganida bormi, turgan gap, Ena bo‘ri ayol botinidan balqiyotgan g‘aroyib bu iliqlikni his qilmagan, to‘daboshining yovuz qat’iyatiga itoat etgan holda ayolga g‘anim ko‘zi bilan boqqan bo‘lardi. So‘poq to‘dasi odam bolasiga biron marta tajovuz qilmagan esa-da, ammo inson qavmi bu yorug‘ olamda eng qudratli, eng xavfli g‘anim ekanini Ena bo‘ri yaxshi biladi. Biroq nekbin qarashli ayol bilan bo‘lgan bu uchrashuv jonivorning shuuriga favqulodda keskin ta’sir etib, shu kezgacha yuragi tubida to‘ng‘ib yotgan muhim bir tabiiy yo‘riqning qayta jonlanmog‘iga sabab bo‘ldi.
Xo‘sh, bu qanday yo‘riq?
Tabiatdan ma’lumki, aksariyat yirtqichlar o‘z hududidagi chorvaga tish qayramaslik, ya’ni qo‘ni-qo‘shnichilik munosabatiga daxl etmaslik yo‘rig‘iga deyarli hamisha amal qilib keladi. Bu esa kishilar orasida jondor zotining o‘ziga xos mardligi va tantiligi xususida turli gap-so‘zlarning tepchimog‘iga asosiy sabab bo‘lib keladi.
Aslida-chi?
Aslida, bu yo‘riqning bosh omili – xavfsizlikdir. Aql-idrokli jonivorlar, asosan tajribali to‘daboshilar bunga doimo rioya qilib keladi. O‘z navbatida, buning aksi ham kuzatiladi.
Endi Ena bo‘riga kelsak, jonivorning ong-shuurida azaldan, ya’nikim tabiatan mavjud bo‘lgan bu yo‘riq So‘poqning yovuz fe’li vajidan, to‘ng‘ib, yuragi qa’rida muz qotib yotardi. Buni qarangki, ushbu “muz” ayol botinidan qalqigan iliq taftga bardosh berolmadi – “erib”, qaytadan jonlandi. Bu jonlanish tufayli, Ena bo‘ri inson qiyofasidagi qudratli kuchning xavfli g‘animga evrilish va evrilmasligi ko‘p jihatdan o‘ziga bog‘liqligini idrok etarkan, ayol qoshida ko‘p qotib turmay, izzati borida, imi-jimida qorasini o‘chirmog‘i lozimligini angladi. O‘tov sohibasiga nisbatan sira yomonligi yo‘qligini namoyish etib, jumladan, o‘zi ham ayoldan biror noxushlikni kutmay, o‘tovni yonlab, to‘g‘ri qiyalikdagi archazorga oraladi.
Biroq Ena bo‘ri bir narsadan – bu ro‘yi zaminda odam bolasidan ming chandon qudratliroq yana bir kuch – tabiiy ofat degan balo mavjudligidan hali mutlaqo bexabar edi. Oradan hafta o‘tib-o‘tmay, bu kuchdan ham boxabar bo‘ldi. Dastavval inlarini tark etgan tevarakdagi mayda jonivorlarning qattiq bezovtalanishidan halizamon nimadir sodir bo‘lishini sezganday bo‘ldi. So‘ng esa…
Bu paytda Ena bo‘ri qursog‘ini chala chaynalgan etga to‘ldirgan ko‘yi ini tomon oshiqmoqda edi. Bolalarini oziqlantirib, so‘ng o‘zi ham andak orom olish ilinjida edi. U toshloq muyulishdan jadal qayrilib, endigina iniga ro‘baro‘ bo‘lgan ham ediki, tuyqusdan oyog‘i ostidagi yer titrab, tog‘u toshlar qasir-qusur qilgancha, tebranmoqqa tushdi. Oqibat, ko‘chkilar ko‘chib, ulkan qoya – Burgutboshi poyi qiyalikdan qulagan toshlarga to‘ldi va So‘poqning eng so‘nggi zurriyodlari bo‘lmish bolalari uning ko‘z o‘ngida toshlar tagida qolib, nobud bo‘ldi.
Bu paytda qavatida Tarxash yo‘q edi. Tarxashni bu yilgi qishda uchratdi. Allaqayerdandir yolg‘iz o‘zi ulog‘ib kelib qolgan va halicha urg‘ochi hidini tuyishga ulgurmagan bu bo‘z bo‘ri Ena bo‘rining didiga unchalik o‘tirishmagan esa-da, ammo o‘zidan nasl qoldirishdek qudratli tabiiy maylga bo‘ysinib, Tarxash bilan juftlashdi. Zehi butalar bilan qoplangan o‘ngir to‘rida joylashgan uyadagi bo‘rivachchalar shu mosliqning birinchi zurriyodlari edi. Mana endi, ham bolalarini yolg‘iz o‘zi parvarishlash, ham Tarxashning tayin­betayin qiliqlariga doimo ko‘z-quloq bo‘lib yurishga majbur edi.
Ena bo‘ri juftini kutishdan foyda yo‘qligini anglagach, tag‘in yolg‘iz o‘zi ovga jo‘narkan, bu safar shimoliy dovonni mo‘ljal tortdi.

* * *

Bola ichini o‘tday yondirayotgan orzusiga tezroq yetishmoq o‘yida archazor qiyalikka o‘rlaganida, ertalabki salqin epkin tinib, ko‘klam quyoshi endigina tog‘u toshlarni qizdirmoqqa tushgandi.
U imi-jimida yuqorilarkan, pastda qolgan enasining har lahzada “qayoqqa” deb qolishidan hadiksirab, o‘z navbatida, nima, men sizga manqosi oqqan bolamidimki, hadeb bosgan qadamimni o‘lchayverasiz, demoqqa o‘zini chog‘lab, go‘yo kimgadir iddio qilganday, o‘rlanib-so‘rlanib borardi. Holbuki, onasi ayrim jonsarak onalardek hech qachon uning bosgan qadamini o‘lchamas, shunga ko‘ra, dilidagi rejasini pinhon tutgan holda, istagan bir bahonani ro‘kach qilib, qiyalikka tirmashmoq uchun onasidan bemalol ruxsat olmog‘i mumkin edi. Biroq esini tanishi bilanoq, barcha ovul bolalari kabi hech bir iznsiz qirma-qir, adirma-adir daydimoqqa odatlangan emasmi, xuddi qiz bola kabi onasidan ruxsat so‘ramoqni o‘ziga or deb bildi. Chunonchi, u endi go‘dak emas, shu yozda o‘nni adoqlab, o‘n birga qadam qo‘yadi. Rayimqul bobosi aytmishli, yettidan sakrab, sakkizga manglay urgan o‘g‘il bola o‘zini haqiqiy yigit sanamog‘i lozim ekan. Ana, otasi kechadan, yaylovga qadam qo‘yganidan beri avvalgidek shunchaki “ulim”lamay, og‘zini to‘ldirib “jigit”layapti-ku. Onasiga qolsa, u haliyam orqa etagi tugilgan bola… Axir bunga toqat qilib bo‘ladimi!
Biroq u kutgan keskin xitobdan hadeganda darak bo‘lavermagach, bola yerbag‘irlab o‘sgan serbutoq archa yonida bir zumga tin olib, ajabsinib, qu­yiga ko‘z tashladi. Qarasaki, o‘zi bilan birovning ishi yo‘q, hamma o‘z ishi bilan ovora – onasi o‘tovning o‘ng biqinida, kelinchaklarday, g‘ayrat bilan kuvi pishmoqda, o‘rmak beliga minib olgan Barno opasi qo‘lidagi og‘och qilichni gursa-gursa urib, har galgidek, berilib gilam to‘qimoqda, yig‘loqi inisi esa o‘tov biqinidagi koptokni mazza qilib tepkilash o‘rniga, qiz boladayin, o‘choqboshida sermalanib yuribdi. Buni ko‘rgan bola darrov quyidagi xulosaga keldi: “Bunaqada ikki tog‘ oshib ketsam-da, birov payqamasligi mumkin”. Biroq chuchvarani xo‘p xom sanagan ekan – navbatdagi archa poyiga yetib-etmay, kerak onlarda, ko‘zi qolib, ensasi orqali ko‘ra oladigan onaning o‘ktam ovozi izidan quvib yetdi.
– Berdiqul, ko‘pam olislab ketma!
Buni sira kutmagan bola avvaliga bir qalqib tushdi, so‘ng qushday yengil tortdi, nega deganda, bu – “tushov” emas, “izn” edi-da. Mana endi, o‘ngu so‘liga qaramay, bemalol shataloq otmog‘i mumkin. Zero, bugun tongdan beri shuning ilinjida edi: dastlab suruv o‘rnidan qo‘zg‘alib ulgurmay, oyog‘iga to‘p tepadigan yengil va qulay sport poyabzalini kiyib, avvaliga zo‘r intiqlik bilan Ena bo‘ri yo‘liga ko‘z tikdi. Ammo yirtqichdan darak bo‘lavermagach, har safargidek, oftob yuz ko‘rsatmayoq, qo‘tonni supurishga tushgan opasiga go‘yo qarashgan kishi bo‘lib, astagina qo‘yniga qo‘l solib ko‘rdi. Qizdan Ena bo‘rini kunda emas, o‘zi xohlagan kunida o‘tishini eshitgach, hafsalasi pir bo‘lib, qo‘ra devoriga suyangancha turib qoldi. Keyin o‘zini qo‘lga olib va xayolini bir yerga jamlab, dastlab qiyalikdagi archazorga, so‘ng uning tepasida burjli ko‘hna qal’a devori yanglig‘ bo‘ylanib turgan qo‘ng‘ir-qizg‘ish tusdagi qoyaga g‘amnok termilarkan, ichidan qirindi o‘tayotgan esa-da, baribir bolalarcha orzulandi. Qani endi, shu tobda Ena bo‘ri yonidan o‘tib qolsa-yu, kechagiday qiyalikka o‘rlasa, o‘zi esa uni qoralab, albatta, sezdirmay, izidan tushsa-da, anavi qoyaga ko‘tarilib, uning qaysi o‘ru go‘rga kirganini aniqlab olsa. Bola nazarida, qoya orti o‘rliklardan iborat bo‘lib, bo‘ri ini o‘sha o‘rliklardan birida joylashgandi.
Bola shunga umid qilgandi.
Bolaga bu yumush juda oson tuyulgandi.
– Ko‘pam ichikaverma, – deya bolaning xayolini bo‘ldi Barno. – Erta yo indin tag‘in o‘tib qolar. Bilmadim, uning nimasiga buncha qiziqib qolding. Menga hech bir qiziq joyi yo‘q. Jondorligini aytmasa, itga o‘xshash bir jonzot-da…
Opasining bu qadar bepisand gapirishidan taajjublangan bola unga tikilgancha, serrayib turaverdi.
– Siz undan hecham qo‘rqmaysizmi? – dedi so‘ng tilga kirib.
– Nimasidan qo‘rqaman, – dedi qiz uni battar ajablantirib.
– Chindanam qo‘rqmaysizmi?
– Yo‘q, hecham qo‘rqmayman.
– Enam?..
– Enam uchun ham itdan nari-beri bir hayvon-da, – dedi qiz qayta ishga tutinib. – Xohlasa urishadi, xohlasa erkalaydi… Qo‘rqma, u bizga qotinmaydi.
Barnoning bu gap-so‘zlaridan o‘zicha ruhlangan bola bu gal qoyaga o‘zgacha bir nigoh bilan boqarkan, Ena bo‘rining kim-qachon o‘tishini poylab-soylab o‘tirmay, hoziroq qoyaga ko‘tarilishga ahd qildi. Biroq chatoq jihati, bu yerni tog‘u tosh deb qo‘yibdi, bu ishiga onasi monelik qilmasmikan?
Bola birdan sergak tortdi, qiziq, onasining ruxsat berish-bermasligi nechun shu paytgacha xayoliga kelmadi? Bu haqda nechun avvalroq o‘ylamadi?
Buning sababi quyidagicha edi: yarim tungacha, ko‘zi ilingunga qadar jajjigina bo‘rivachchani o‘ylagan, tushida esa uni quchib va erkalab chiqqan bola shu damgacha o‘tli istak, olovli jahd og‘ushida edi. Bundan tashqari, omadi chopib, bugun bo‘ri bolalaridan birini qo‘lga kiritar bo‘lsa, o‘tovga qaytib o‘tirmay, tor dara orqali to‘g‘ri ovuliga jo‘nab qolmoqchi edi. Jondor bolasini ko‘tarib borar bo‘lsa, bobosi, nechun yaylovni tashlab kelding, demaydi, qaytamga uni maqtaydi. Momosi esa, turgan gap, voy, mengina o‘lay, buning kattargach, ishqilib, bizni yeb-yutib qo‘ymaydimi, deya oh-voh qilgan bo‘ladi. Xullas, bo‘ri bolasini olib borganligi birpasda butun ovulga gap bo‘lib, u chinakam qahramonga aylanadi.
Biroq bu tong Ena bo‘ri qora bermagach, boz ustiga, opasidan uning qachon o‘tishi notayinligini eshitgach, barcha rejalari bir soniyada sarobga aylanib, qaynoq jahdi muz tortgan va oqibatda, es-hushi joyiga kelib, onasining olovli fe’li dabdurustdan esiga tushib qolgandi. Shunga ko‘ra, nonushtadan so‘ng darrov qiyalikka intilmadi – shu atrofda tentib yurishiga enasini ko‘niktirmoq uchun, o‘zicha, avvaliga qoyatoshlar tevaragida o‘ralashdi, keyin bir necha muddat qo‘tonda ivirsidi, so‘ng yomg‘irdan keyin dashtga qo‘ziqorin tergani chiqqan bolakayday, bir maydon soylikda izg‘idi. Bir mahal bunday qarasaki, nima qilib nima qo‘yyapti, o‘zi bilan birovning ishi yo‘q – onasiyam, opasiyam o‘zlarining kundalik yumushlari bilan band. Bundan bolaning yomon ori qo‘zidi: “Nima, o‘z erkida yurolmaydigan yosh bolamidim men!” – deya qayta jahdlanib, qiyalikka tirmashgan joyi edi.
Shunga qaramay, baribir onasidan xavotirda edi.
Mana endi, yo‘l ochiq – istagancha daydishi mumkin. Biroq bu – bemalol qoyaga tirmashaver degani emasdi.
Shu bois, niyatini sezdirib qo‘ymaslik vajidan, go‘yo shunchaki archalar oralagan bo‘lib, sekin-asta yuqorilay boshladi.
Bu orada dastlab yaqin tuyulgan qoyaning xiyla uzoqligidan ajablanib, tog‘da hamma narsa yaqin ko‘rinadi-ya, deb qo‘ydi.
Archalar ancha pastda qolib ketgan o‘tovni ko‘zdan yashirishgach esa, ildamlashga tushdi. Biroq qiyalik u yurib o‘rgangan qirlik emas – yuqorilash xiyla noqulay edi. Bola past-baland archalarni yonlab, katta-kichik toshlarni oralab, tikanaklarga tilinib, uzoq-yaqindan dam-badamda sayrab qoladigan kakliklar ovoziga chalg‘ib, o‘t-o‘lanlar orasi turli hasharotlarga mo‘lligidan ajablanib, jadal yuqorilardi.
Qoya pastdan devordek tik va tekis ko‘ringan esa-da, ammo yuzasi enli-ensiz ungurlar bilan bejalgan, ingichka yo‘lakchalar ila tilimlangan ekan. Bola duch kelgan yo‘lakchalardan biriga dadil tirmashib, zumda qoya labidagi pakana archa poyiga yetarkan, qiziqsinib ortiga nazar tashladi va quyidagi o‘tovning yag‘ir do‘ppidek juda kichirayib qolganini ko‘rib, avvaliga hayron bo‘ldi, so‘ng esa ancha olislab ketganini angladi. Ammo o‘tovdan uzoqlagan esa-da, qo‘rada mo‘rayotgan buzoqning ovozi nargi betdagi kakliklar sayrog‘i kabi bemalol eshitilib turardi.
Bola bu haqda bosh qotirib o‘tirmadi.
Zero, yo‘q-bor narsalar haqida bosh qotirmoqqa na vaqti, na toqati bor edi. Boisi u o‘zi uchun butunlay notanish bo‘lgan olam bo‘sag‘asida turardi-da. Nazarida, bugun tongda ko‘rinish bermagan Ena bo‘ri qoya tepasida cho‘zilib yotgandek edi. Qisqasi, xayolida turli noxush o‘ylar g‘ujg‘on o‘ynamoqda edi.
Bola archa butoqlaridan birini tutgancha, qulog‘ini ding qildi. Uzun-qisqa yo‘talib, tag‘in bir zumga tek qotdi.
Bola andak cho‘chib, hayajondan tizzalari qaltirab, qoya labiga birinchi qadamni qo‘ydi. Ammo salgina yurmay, yaralangan qush yanglig‘ yer quchib yotgan chog‘roq, kulrang qoyatoshga ro‘baro‘ bo‘ldi. “Qush”ning o‘ng qanoti issiq-sovuq ta’sirida chatnab, chetlari uvalanib tushgan qo‘ng‘ir tusdagi o‘rtacha xarsang hamda kichkina butaga taqalgani bois, bola oyog‘i ostidagi maysalarni bosib-yanchib, so‘l qanotdan aylanib o‘tarkan, o‘zi kutmagan holda girdi va yuzasidagi taram-taram enli va ensiz yoriqlari dag‘al maysalar bilan qoplangan och qizg‘ish tusdagi yassi tosh, aniqrog‘i, toshmaydon qarshisidan chiqdi va uning bu qadar kengligidan hayrati toshib, voy-bo‘y, bemalol voleybol o‘ynasa bo‘larkan-a, deb o‘yladi. Toshmaydon sahniga oyoq bosgach, boyadan beri yuragini g‘ijimlayotgan hadikdan asar ham qolmadi.
Toshmaydon qoyaning eng yuqori nuqtasi bo‘lib, shimolda u qo‘shni qoyaga bahuzur yelka tiragan holda janubga tomon sekin-asta qiyalanib, mag‘ribdan mashriqqa cho‘zilgan janubiy dovon poyidan o‘rin olgan chuqur dara bo‘yidagi ensiz yashil sayhonlik sari, chamasi, bir chaqirimcha o‘rkachlab borgan kichik tizma – archazor qiyalikning davomi bo‘lmish serbuta do‘nglikka iyak suyagandi. Bu do‘nglik Suvliqsoy vodiysi sharqiy sarhadining ma’lum bir bo‘lagi, dara bo‘yidagi ensiz sayhonlik esa qo‘shni Burmali vodiyga olib kiruvchi yo‘lak – “darvoza”si hisoblanardi.
Bola toshmaydonni ildam kesib o‘tib, quyida yastanib yotgan Burmali vodiyga betlanarkan, ko‘z o‘ngida namoyon bo‘lgan manzaradan yuragi orqasiga tortib ketdi. Bir-biriga mingashib va chirmashib ketgan katta-kichik toshloq do‘nglik va o‘ngirlardan iborat mo‘jaz vodiy bag‘ri tik va chuqur jarliklar bilan ham bo‘yiga, ham eniga ayovsiz ravishda tilimlagan bo‘lib, raftori sovuq, juda sovuq edi. Buni sira kutmagan va o‘zicha bir tekisda taramlagan o‘ngirlarga duch kelmoqni o‘ylagan bola bu noxush manzara qarshisida dong qotdi va bag‘ri chuqur jarliklar ila tilkalangan bu manzildan jondor inini ming yilda ham qidirib topolmasligiga darrov amin bo‘ldi.
Bola vahimali tarzda qorayib turgan chuqur jarliklarga, ular tubidagi quyuq butalarga, misli qo‘riqchilardek qo‘nqayib turgan turli tus, turfa hajmdagi qoyatoshlarga, qiyalanib va ungurlanib tushgan o‘ngirlarga birma-bir boqarkan, umidi birdan singan emasmi, vodiyning narigi betini chegaralab, ko‘ndalang tushgan baland do‘nglikka, ko‘kish hovur og‘ushida sirli yo‘sinda yastanib yotgan past-baland tizmalarga, olisdagi qorli cho‘qqilarga ruhsiz nazar tashlab turgan ediki, kutilmaganda ko‘zi vodiyning dara bo‘yi yalangligidagi kichik tepaliklar orasida g‘imirlayotgan qoraga, bu manzilda hamisha mo‘l-ko‘l bo‘lmish semiz-semiz yerteshar jonivorlarni ovlash dardida yurgan Tarxashga tushib qoldi. Agar u arlon bo‘rini tasodifan ilg‘amaganida, jondor bolasini qo‘lga kiritmoq o‘zi o‘ylaganchalik oson emasligini fahmlab, bu niyatidan qaytgan bo‘larmidi? Yana kim biladi, har holda saldan keyin tepaliklardan biri ortida ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan Tarxash sabab, bola qaytadan jonlandi, Tarxashni Ena bo‘ri gumon qilib, ah-ha, mana, ini qayerda ekan, deya o‘zida yo‘q sevinib ketdi. Biroq ertalabki olovli jahdining aksi o‘laroq, quyiga enmoqni xayoliga ham keltirmadi. Vaholanki jondor degani tulki emas, borib bemalol iniga qo‘l tiqsang. Boz ustiga, kim qachonlardir jondorlarning sho‘rini quritgan va bu ishi bilan hozirga qadar davralarda maqtanib yurishni xush ko‘radigan qo‘shni ovullik Boyqul uzunning gurungi, sira kutilmaganda lop etib esiga tushib qolsa bo‘ladimi: “…shu-u desangiz, boshda jondor uyasi qayerdaligini yaxshilab aniqlab oldim, so‘ng ertasi pana yerni tanlab, shamol ko‘ziga teskari yotib oldim. Sovuqdan tanam uvishib, qancha yotdim, bilmayman, ammo-lekin bir kadicha nosni otib tugatganim chin. Shu-u desangiz, bir mahal jondorlar jo‘rtib ovga jo‘nab qoldi. Qimir etmay yotaverdim. Qachonki, jondorlar ikki-uch gaza oshib ketganiga ko‘nglim ishongach, yo pirim deya, uyasiga asta urib bordim, o‘zim bilgan amalni qo‘llab, indagi bolalarini bitta qo‘ymay qopga tiqdim…” Voqea davomi bo‘ri bolalari uchun ayanchli yakun topgani bois bola bu yog‘ini eslagisi kelmaydi: “Yo‘q, jondor bolalariga sira ziyon yetkazmayman men, – deya o‘ylaydi Boyqul uzunning qilmishi uchun kimdandir uzr so‘raganday. – Menga faqat bittasi kerak. Bittasini asrab olsam bas, qolgani bilan ishim yo‘q…” Bola shularni xayolidan o‘tkazar ekan, bu orzu-niyati yo‘lida sabrning etagidan mahkam tutmoqni, tutganda ham qo‘shqo‘llab tutmoqni yuragiga tugib, go‘yo hozir ini og‘zida lo‘mbillab o‘ynab yurgan bo‘ri bolalarini ilg‘ay oladigandek, kaftini manglayiga tutgancha, tepaliklar tomon qayta-qayta nazar tashlaydi. Agar shu payt onasining xiyolgina elaslangan chorlovi to‘satdan qulog‘iga chalinmaganida, u haliveri o‘rnidan jilmas, turaverardi tepaliklarga tikilib. Chorlovdan so‘ng darrov es-hushini jamlab, magar hozirroq iziga qaytmasa, keyingi urinishlariga onasi jiddiy to‘siq bo‘lmog‘idan xavfsirab, tezda iziga qayrildi. Buning ustiga, bugungi harakati besamar ketmaganidan, ya’ni o‘zicha jondor inini aniqlay olganidan ko‘ngli to‘q, dimog‘i chog‘ edi. Buning ustiga, balandlikdan turib, bundan so‘ng onasining ko‘zicha qoyaga tirmashib yurmay, qo‘shni vodiyga “darvoza” orqali kirish mumkinligini ham bilib olgandi.

Ayol qiyalik etagidagi keksa archa ortidan manglayi terchib, hadikda esa-da, ammo ko‘zlari o‘zgacha chaqnab, shatanglab chiqib kelgan bolaga zimdan boqarkan, o‘g‘lining bu holatidan ich-ichdan mamnun bo‘ldi. Negaki, yaylovda uni biror marta bu qadar shod, bu qadar quvnoq ko‘rmagan, doim ketarman odamday, yurakni qon qilib, sumrayib yurardi-da. Shunga ko‘ra, bolaning qoyaga chiqib tushganidan boxabar bo‘lsa-da, xuddi bexabardek, bu haqda bir og‘iz churq etmadi – qaytanga bundan yanada quvonib qo‘ydi. Axir quvonmay bo‘ladimi, kechagina yaylovdan juftakni rostlash o‘yida o‘zicha vaj qidirib, merovsirab yurgan bolasi dabdurustdan bugun qoyaga tirmashib qoldi.
Xo‘sh, bu nimani anglatadi?
Ayol nazarida, bu – bola qalbida tog‘u toshlarga nisbatan mehr paydo bo‘lganini bildiradi. Bunday paytda bolalar favqulodda faollashib, oyog‘iga ming tushov urib qo‘ysang-da, bir yerda tek o‘tirolmay qoladi va boshi oqqan tomonga uloqib ketaverib, onalar uchun g‘irt daxmazaga aylanadi.
Faqat Saragulga o‘xshagan ayollar uchun emas.
Chunki o‘g‘li tengi vaqtida uning o‘zi ham, qiz bolaman-ku, deb turmagan, sho‘rlik onasini doim xavotirga solib, tog‘ning hali u o‘rida, hali bu o‘rida daydib, tizza va tirsaklarini toshlarga sidirib, boshini butalarga ildirib, uchragan kavakka bosh suqib, turli jonzodlarga duch kelib, o‘z mayl-havasida tentirab yurgan. Saldan keyin esa bunga ham qanoat etmay, otda sang‘ishni odat qilgan. Ayolning daydishlari oldida bolaning arzimagan bir qoyaga tirmashishi nima bo‘pti, ayol ta’biri bilan aytganda, hech nima.
Saragul shularni xayolidan o‘tkazarkan, dili nimadandir g‘ash tortib turganini his qildi va bir muddatdan so‘ng buning sababini topdi – ovoz berishi bilanoq bolaning zing‘illab quyiga enganidan norozi edi u. Bejizga emas, agar o‘g‘li o‘rnida o‘zi bo‘lganida bormi, osmon boshiga qulab tushsa-da, qoya ortidagi yerlarni bir sidra aylanib chiqmasdan turib, ortiga qaytmagan bo‘lardi. Boisi, ayolning aqidasiga ko‘ra, tog‘u toshlar ro­yish fe’ldan ko‘ra, o‘rlikni xush ko‘radi, sarkash va tirishqoq odamgagina bag‘rini ochib, u bilan so‘ylashib, kuylashadi.
Ayol har sang‘ishidan so‘ng, onasi Sojida xola tomonidan butaning ho‘l novdasi bilan “siylansa”-da, hech qachon ortga chekinmagan, yalang‘och boldiriga paydar-pay chirsillab tushayotgan xivich zarbidan dod-faryod qilish o‘rniga naridagi cho‘ng qoyalarga, beridagi archali o‘ngirlarga boqqan. Nazdida, cho‘ng qoyalar, bardam bo‘l, deya sho‘xchan ko‘z qisib, archali o‘ngirlar o‘z bag‘irlariga chorlayotgandek tuyulgan. Bundan Saragul kuch olgan, quvvat olgan. Kuyunchak Sojida xola esa o‘ziga royishli qiz o‘rniga o‘rgina qiz berganidan Xudodan nolib-nolib, uni xipchinlashda davom etardi.
Xudo onasi orzulagan o‘sha qizni, mana, o‘ziga berdi.
Barno ayolning g‘irt aksi – go‘dakligidan umri yaylovda o‘tib kelayotgan esa-da, haligacha hozir ukasi chiqib tushgan qoyaga biror marta tirmashmagan, tabiiy, qo‘shni vodiylarga ham bosh suqmagan – o‘tovdan nari ketmay, tongdan shomgacha qo‘li yumushdan bo‘shamay, g‘imirlab yuraveradi. Ayol qizning bu qadar o‘troqligi bilan hech qachon qiziqsinmagan, fe’li shu – qadalib o‘tirganga, nechun qimirlamaysan, tek turmasa, nega tek o‘tirmaysan demaydi – barini bor holicha qabul qilib, kerak-nokerak yerga tumshuq tiqavermaydi. Barno qizi ish kuyasi bo‘lmoqni ixtiyor etibdimi, shundan ko‘ngli chog‘mi, marhamat, kuyaligini qilaversin yoxud kuz adog‘igacha bir emas, ikki juft gilam to‘qimoqni maqsad qilibdimi, mayli, niyatiga yetsin. O‘z navbatida, qiz ham onasi e’tiboriga loqayd, har shom oldi o‘rmakdagi gilamning shu bugun to‘qilgan qismini qarichlab o‘lcharkan, gar to‘qigani mo‘ljalidan kam bo‘lsa, noxush tortib, ortiq bo‘lsa, qiyiq ko‘zlari quvonchdan porlab, bug‘doyrang chehrasi tabassumdan jilvalanib, hadaha boshi bilan kechki yumushga sho‘ng‘ib ketadi.
Kecha Ena bo‘ri bahonasida qo‘noqqa kelgan Jovli, cho‘pon qizining ayni shu fe’li uchun suyib qolganini ayol yaxshi biladi. Hafta burun oshiq yigit yurak sirini yolg‘iz o‘z enasiga bayon etgan esa-da, bu gap zumda qanot qoqib, Saragulning qulog‘iga yetib kelgan. Qiziq jihati, cho‘ponlar qo‘nalg‘asi bir-biridan ancha-muncha yiroqda joylashgan bo‘lishiga qaramay, bu xildagi gap-so‘zlar qandaydir yo‘llar bilan birpasda barchaga ayon bo‘ladi-qo‘yadi. Hattoki Jovli cho‘ponning quyidagi: “Yolg‘iz ugina yoqamni oqartirib, umr yo‘limni nurga to‘ldiradi, ena!” – degan o‘tli e’tirofidan ham ayol boxabar edi. Darvoqe, shu o‘rinda yana bir gap: Jovli cho‘pon, qizga oshiqligimni onamdan bo‘lak o‘zga jon bilmaydi, deb o‘ylaganidek, Barno qiz ham shu fikrda. Ayol esa, aksincha, bari-baridan xabardor. U yigitning butun avlod-ajdodini azaldan yaxshi bilgani uchun ham kechagi o‘ziga xos g‘aroyib diydorlashuvga monelik qilmadi. Aks holda, otini tezaklatmayoq, Jovli cho‘ponning dumini tukkan bo‘lardi.
Xullas, ayol qizining ishlariga huda-behudaga aralashavermaganidek, kelganidan beri o‘zicha tumshayib, o‘zicha diltang tortib yurgan bolaga ham tirg‘almaydi, loaqal, yigitday bo‘p, senam bunday tevarak-atrofni aylanib kelsang-chi, qoshimda sumrayib turmasdan, demaydi. Bu kabi xohish-istaklar bolaning o‘zida tug‘ilmog‘ini istaydi. Bugun esa hech kutilmaganda ayolning istagi ro‘yobga chiqdi – o‘g‘li o‘z ixtiyori bilan qoyaga chiqib tushdi, shunchaki chiqib tushmadi, yanoqlari alvonlanib, ko‘zlari olovlanib tushdi. Bil’aks, bu ishga atay unnatilganida bormi, bola qoyani qalbi bilan emas, jismi ila zabt etgan bo‘lardi. Saragul shuni yaxshi biladiki, agar har bir ishda kishi jismini qalb boshqarmas ekan, chetdan bo‘lgan barcha urinishlar behuda.
Saragul shu xayolda qo‘lbola oq surp soyabon ostida gursillatib o‘rmak to‘qiyotgan qiziga shunchaki birrov ko‘z tashlab qo‘yib, so‘ngra chinni kosadagi chalopni yutoqib simirayotgan bolaga asta yuzlanarkan, dedi:
– Otangga tushlik tashlab kelmaysanmi, ulim?
Bu gapni aytish asnosida bolaga sinovchan boqdi. Mana, hozir bolaning birgina holatidan ko‘p narsa ayonlashadi: agar chehrasi tundlashib, ko‘zlarida malollanish alomati zuhurlansa, demak, barcha umidlari puchga chiqib, erta quvongani ma’lum bo‘ladi. Ayolning baxtiga, bolaning yuzida norozilik alomati aks etmadi, aksincha, chalob yuqi nimpushti lablari orasidan quyidagi so‘z misli qaldirg‘ochday yengil parvoz qildi.
– Mayli.
Ayol hayallamay ikkinchi sinov o‘qini otadi.
– Ukang bilan koptogingni tepkilab tura tur, ungacha men…
Bola o‘tov qavatida turgan to‘pga shunchaki bir qarab qo‘ydi-yu, lekin, onasi kutgandek unga intilmadi. Qaytanga, yaylov tomonga yuzlanib, nigohi ila otasi suruvi qayerdaligini qidirmoqqa tushdi.
Ayol bundan behad quvondi.
Ayol ilk bor la’nati koptokdan bolani qizg‘anmadi.
Ayol bu taklifi nechun bolaga ma’qul kelganini bilmadi.
Magar bu yumush kuni kecha aytilganida bormi, bolaga malol kelmog‘i tayin edi. Bugun esa ahvol boshqacha – bo‘ri bolasiga beqiyos darajada havasi ketgan va endilikda uni tezroq qo‘lga kiritish ishtiyoqida yonayotgan bolaga bu yumush, tom ma’noda, ayni muddao edi-da. Mana endi, tushlikni otasiga tashlab, iziga qaytishida “darvoza” orqali qo‘shni vodiyga o‘tadi va bemalol bo‘ri inini qidiradi. U bolaligiga borib, bu ishni o‘ta jo‘n deb o‘ylamoqda edi. Sababi, kecha tongda Ena bo‘rining o‘tov yonidan behadik, bamaylixotir yo‘rtib o‘tishi hamda u haqdagi kechdagi gurung va bugun qoyadan turib ko‘rganlari jamlanib, bolaning bu jonivorlar to‘g‘risidagi burungi tasavvurlari keskin o‘zgarib, “jondor” deb atalmish yirtqich ortiq ko‘ziga dahshatli ko‘rinmay qolgandi.
Saragul tushlikni atay o‘ylab topgandi.
Barcha cho‘pon-cho‘liqlar kabi yemagini o‘zi bilan olib yuradigan Chori cho‘ponga tushlikning hojati yo‘q. Ayolning maqsadi – momosining erkasi bo‘lmish o‘g‘lini tezroq tog‘u toshlarga ko‘niktirish edi. O‘tgan yili ko‘klamda shu niyatda uni otasi qabatiga qo‘yib ko‘rdi. Biroq bolaning rang ochmay, sumrayib yurishidan g‘ashi kelgan Chori cho‘pon uchinchi kuniyoq uni qaytarib yubordi. Buni qarangki, bu gal hech kutilmaganda bolaning o‘zi “uyg‘onib” qoldi va undan izn so‘rab o‘tirmay, to‘satdan qoyaga tirmashdi. Shu bois Saragul sinash uchun tushlikni o‘ylab topdi. Bola quloq qoqmay rozi bo‘ldi.
Ayol, tog‘u toshlarga o‘g‘limning mehri iydi, deya o‘zicha baxtiyor edi.
Bola esa kutilmaganda o‘ziga tortiq etilgan erkinlikdan shod edi.
Bugun kechga tomon birinchi gilamni tugallash arafasida turgan Barno har ikkisidan ham ko‘ra baxtiyorroq edi.
Kunda uch mahal dasturxondagi ushoqlar qoqiladigan yerda – butazor girdidagi kaftdek sayhonlikda g‘imirlab yurgan bir juft dala sichqoni va boshqa turdagi mayda jonivorlar ham baxtiyorlikda ulardan qolishmasdi. Bu jimitdek jonzotlarning bor baxti shunda ediki, Saragul o‘tov tevaragini makon tutgan bu kabi ushoq jonzotlarning tinchligini o‘ylab, tabiatan mushukka mehri baland bo‘lmish Barno qizning ra’yiga qarshi o‘laroq, o‘tovda mushuk asratmasdi. Bu-ku mayli, hattoki onda-sonda o‘tovga o‘rmalab kirib qoladigan ilonlarga ham o‘zga birovni qotintirmas, o‘zi asta dumidan tutib, nariga olib borib tashlardi. Tag‘in qiziq bir gap – ayol biror qimmatli chinni idishi sindirilganda g‘ing demasligi mumkin, biroq o‘sha chinnini sindirgan bola ermakka ninachi yoxud chigirtka qanotini yulqulab o‘ynasa, kaltagi tagida qolishi aniq edi.
Xullas, tabiat qo‘ynida ko‘z ochib, yillar davomida bu olamga ham qalban, ham jismonan singib va singishib ketgan ayol o‘zini uning bir bo‘lagi sifatida his qilganidek, o‘zga tirik mavjudodlarni ham shu qatorda ko‘rardi. Qisqasi, ayol tevaragida mavjlanib turmish bu yovvoyi olamni haddan ziyod sevar, bugun esa ushbu olamga nisbatan o‘g‘limning munosabati o‘zgardi, degan xayolda o‘zida yo‘q baxtiyor edi.

* * *

Tunda ovi yurishmagan Ena bo‘ri tongda shimoliy dovon belidan to‘g‘ri Burmali vodiyga enarkan, yerteshar jonivorlar mo‘l bo‘lmish dara bo‘yidagi yalanglikka yetganda, to‘satdan bolaning temir isiga qorishiq hidiga duch keldi. Zero, qo‘y-qo‘zilar tumshug‘i tegmagan bo‘liq o‘t-o‘lanli sayxonlikda shusiz ham turli hidlar haddan ziyod bisyor edi: mana, maysalar oralab ketgan ingichka so‘qmoqdan azonda tulki yugurgilab o‘tibdi, yarim qurigan pakana buta tubidan tovushqonning o‘tgan kungi isi hanuz to‘la arib bitmagan, yaqinda qazilgan indan taralayotgan yertesharning mazali bo‘yiga basma-bas holda sayxonlik chetidagi xarsanglar tomondan qandaydir o‘laksa isi anqir, toshlardan biri yag‘rinida esa qirg‘iyga o‘lja bo‘lgan qush patlari to‘zg‘ib, sochilib yotardi. Bularning bari Ena bo‘ri uchun odatiy holat va o‘rgamchik hidlar edi.
Biroq temir isiga omuxta bola bo‘yiga ro‘baro‘ kelgach, u tevarakdagi boshqa hidlarni zumda unutdi va xuddi o‘t-o‘lanlar orasida o‘z ko‘yida g‘imirlab yurgan dala sichqoniga bexos ko‘zi tushib qolgan tulki yanglig‘ bo‘yin qayirib, shu holda bir muddat haykalday turib qoldi. Ke­yin tarang tortgan dumini hali u yon, hali bu yon bejo bilang­latib, toptab o‘tilgan maysalarga avval tepalab, so‘ng qiyalab boqdi va bu tanish hid – bola hidiga o‘tgan tongda o‘tov yaqinida duch kelganini darrov esladi.
Ena bo‘rining barcha yovvoyi jonivorlarga xos g‘aroyib fe’li – har gal o‘tovni yonlab o‘tarkan, tevarakdagi son-sanoqsiz hidlar orasidan, albatta, birinchi galda, hamisha o‘tov ahli hidini tuvanlar va so‘ng shunga qarab, notanish keldi-ketdi islarni aniqlab olardi. O‘sha kuni qo‘tondan o‘ta-o‘ta, avvaliga yerdagi g‘irt begona is – bola hidini tuygan, so‘ng o‘tov qoshida o‘zini ko‘rgan, turgan gap, undan zig‘ircha cho‘chimagan, qaytaga notanish hid egasining kim qanaqaligini aniqlab olganidan ko‘ngli darrov xotirjam tortgandi. Ayni damda esa butun vujudida buning aksini his etib turardi. Boisi – bola hidiga etni junjiktiruvchi temir isi qorishiq edi. Ena bo‘ri o‘z tajribasidan shuni yaxshi biladiki, qorishiq hid – inson va temir isi hech qachon yaxshilikdan darak bermaydi – uning ortida doimo biror xavf-xatar pinhon yotadi. Axir So‘poq davrida bu xil omuxta hidlarga, ya’ni ovchilar tomonidan g‘oyatda ustakorlik bilan qo‘yib ketilgan shafqatsiz “temir maxluq” – qopqonlarga necha bor duch kelmagan. Shunga ko‘ra, bexosdan oyoqqa og‘iz soladigan qo‘ng‘ir-qoramtir tusdagi dahshatli “g‘anim” – qopqonni ko‘z o‘ngida gavdalantirib, beixtiyor irilladi. Irillash asnosida, odatiga ko‘ra, tevarakka sergak ko‘z yugurtirib qo‘yishni ham unutmadi. Keyin esa har ehtimolga qarshi panjalarini yerdan uzmagan ko‘yi toptalgan maysalarga tag‘in tumshuq cho‘zdi va bir ondan so‘ng qorishiq hid bir yerda uyalashmay, har ikki yonga – vodiyning sharqiy qismidagi mayda tepaliklar hamda “darvoza” sari cho‘zilib ketganini darrov sezdi. Jonivor hech ikkilanib turmay, hidga ergashib, tepaliklar tomon jildi. Qorishiq hid tepaliklar biqinidagi katta-kichik xarsanglarni yonlab o‘tib, keskin dara tarafga qayrilgan va so‘ng jarlik yoqalab, “darvoza” tarafga qarab ketgandi.
Ena bo‘ri hid olib-hid olib borarkan, saldan so‘ng bola tomonidan o‘tkir pichoqda shunchaki ermakka, ammo o‘ta hafsala bilan kavlangan sayoz va namchil chuqurchaga to‘qnash keldi. Chuqurcha dara labidan uch-to‘rt odim berida qazilgan bo‘lib, quyida esa haliga qadar tinib ulgurmagan jo‘shqin soy loyqalanib oqardi.
Kutilmagan bu holdan battar tahlikaga tushgan Ena bo‘ri ko‘zlarini chuqurchaga tikkancha, lol turib qoldi. Nega deganda, ajal hidi – temir isi gupurib turgan namchil chuqurchaning turishi va shakli shafqat bilmas “temir maxluq” ko‘milgan yerga aslo o‘xshamasdi. Odatda, “temir maxluq” yer yuzalab – mayin tuproq yoxud chirigan xas-xashaklar ostida po‘sib yotardi-da. Buning ustiga, chuqurcha tevaragida dimoqqa o‘ta xush yoquvchi xo‘rak ham ko‘rinmasdi.
Unda bu nima?
Ana shunda Ena bo‘ri qavatida sobiq jufti So‘poq yo‘qligidan juda o‘kindi. Agar shu tobda jufti yonida bo‘lganida bormi, birpasda bu jumboqning tagiga yetgan va magar chuqurcha tubida “temir maxluq” biqinib yotgan bo‘lsa, orqa panjasi bilan tuproq sochib, bir lahzada uning jag‘ini yopgan bo‘lardi.
So‘poq to‘daboshi sifatida nihoyatda omilkor edi. Ayniqsa, “temir maxluq”larni adashmay aniqlash va ularni zararsizlantirish borasida juda ustasi farang edi. Odam bolasi “temir maxluq”ni nechog‘li ustakorlik bilan bekitib, temir isini yo‘qotmoq uchun unga ne bir gird-balolar surgan bo‘lmasin, So‘poq zumda uni aniqlar va aniqlashi bilanoq ko‘ksining tub-tubidan bo‘g‘iq irillab, bu balodan to‘da a’zolarini ogoh etardi. U shartli ohangda irillashi bilan sheriklari bir zumda turgan joylarida toshqotar va barining e’tibori to‘daboshiga qaratilardi. Bu xil qaltis onlarda So‘poq nechundir hamisha o‘ziga nisbatan alohida diqqatni talab etar va qachonki, barcha yirtqichlar nigohi o‘zida ekanligiga to‘la ishonch hosil qilgandan so‘nggina, mana, ko‘rib qo‘yinglar, deganday andak viqorlanib, goh qopqon ko‘milgan yerga, goh sheriklari tomonga bir-bir nazar tashlab, ko‘pda oshiqmay “temir maxluq” ko‘milgan yerga orqa o‘girardi-da, ko‘pincha o‘ng panjasini ishga solib, avval sekin, so‘ng shiddat-la tuproq sochmoqqa kirishardi. To‘daboshining yirik va o‘tkir tirnoqlari yerga botib ulgurmayoq, quloqlari ding to‘da a’zolari o‘sha tanish “shilq” etgan tovushni betoqat kutar va bu noxush sas havoga qalqishi bilan dastlab bir-bir seskanishib, keyin darrov jonlanishardi: biri o‘zicha botirlanib, yopilishi zabtida silkinib yuzaga tepchib chiqqan “temir maxluq”ni iskab ko‘rar, biri yaqin bormoqqa o‘zida jur’at topmay, turgan yerida ohista ingillab qo‘yar, biri, endi hech hojati bo‘lmasa-da, So‘poqning qilig‘ini takror etmoqqa urinar, biri esa bir parcha tayyor xo‘rakni ilib ketish payida bo‘lardi. Biroq So‘poq bunga izn bermasdi, tuyqusdan g‘azabkor irillab, xo‘rakka peshob oqizib, uni bulg‘ab tashlardi. Bu – uning qopqon egasiga nisbatan o‘tli nafrati belgisi edi. Afsuski, to‘daboshi sifatida u har qancha ziyrak va hushyor bo‘lmasin, loqaydlik va ayniqsa, nafs yo‘rig‘ida qopqonga tushib qoluvchi yirtqichlar hamisha uchrab turardi. “Temir maxluq” – ajal, uning changaliga tushib qolgan jonga hech bir kuch, jumladan, o‘ta baquvvat jag‘ sohibi bo‘lmish So‘poq ham ko‘mak berolmasdi. Ena bo‘ri ana shunday ayanchli voqea­lardan biri – yosh va o‘yinqaroq bo‘ri – Oqdum fojeasini haligacha unutolmaydi.
O‘shanda o‘zicha to‘dadan ilgarilab ketgan va endi ayni shu qilig‘i uchun So‘poqdan boplab ta’zirini yeyishi lozim bo‘lgan Oqdum undan qochaman deb, archalar oralab ketgan so‘qmoqqa qo‘yilgan qopqonga tushib qolgandi. Bu yo‘nalish to‘daning eng sinashta yo‘llaridan biri esa-da, So‘poq hech qachon shu so‘qmoqdan beparvo o‘tmas, birorta jondorning o‘zidan oldinga yo‘rtmog‘iga izn bermas va hatto to‘daning eng suyukli erkatoyi bo‘lmish Ena bo‘ri ham bu yo‘riqqa hech bir moneliksiz bo‘ysunmoqqa majbur edi. O‘shanda So‘poq darrov ko‘makka oshiqmagan, go‘yo yo‘riqni buzganiga achchiq qilgandek, dod-voy qilgancha, jon-jahdi bilan qopqon zanjirini g‘ajimoqqa tushgan Oqdumning harakatlarini kuzatib, bir chetda cho‘nqayib turavergan. Qolgan yirtqichlar bu orada Oqdum atrofida aylanishgan-o‘rgilishgan, ba’zi birlari zanjirga og‘iz solib ko‘rishgan va oxir-oqibat, nima qilamiz endi, deganday to‘daboshiga iltijoli boqishgan. So‘poq ko‘rinishidan arazda esa-da, aslida ne qilarini bilmay boshi garang edi. U shu holda bir necha muddat toshqotib turgach, oshiqmay o‘rnidan qo‘zg‘olgan va borib zanjir xalqalarini tishlari orasiga olgan. Avvaliga irillab-sirillab chaynagan, so‘ng qattiq pishqirib, zanjirning ikkinchi uchidagi ko‘milgan g‘o‘lani kavlab olgan. Biroq bu chora emasdi. Zero, shundan bo‘lagiga So‘poqning chog‘i ham yetmasdi. Keyin oldingi so‘l panjasi iskanjaga tushgan Oqdum, o‘rtada, qopqon va g‘o‘lani zo‘r-bazo‘r sudrab, qolgan jondorlar esa uni tevaraklab, nariroqqa yo‘l tortishgan – imkon va iloji boricha uzoqroq ketmoqqa urinishgan. Ammo izlaridan qopqon egasi – yaroq tutgan otliq tushganini sezishgach esa Oqdumni taqdir izmiga tashlab, archalar orasiga biqinishgan va keyingi dahshatli jarayonga bevosita guvoh bo‘lishgan. Qisqasi, dumi uchidagi bir tutamgina oqi to‘q kulrang kelbatiga sira mos tushmagan yosh jondorning ayanchli qismati Ena bo‘ri xotirasida mahkam muhrlanib qolgan. Shunga ko‘ra, u oyoqdan olmoqqa hoziru nozir holda pusib yotadigan “temir maxluq”dan doimo hazir bo‘lishga tirishadi – uni yaroq tutgan ovchiga nisbatan xavfli deb biladi. Mana endi, ajal hidi anqib turgan chuqurchaning neligi va uning ne vajdan qazilganiga aqli yetmay, boshi qotib turardi.
Ena bo‘ri hali nami arimagan chuqurchaga goh u yonlab, goh bu yonlab, goh tikkalanib va tiklanib boqarkan, oxiri temir isining kuchli anqishiga qarab, o‘sha ko‘rinmas balo chuqurcha tubida degan qarorga keldi. So‘poqning amalini qo‘llamoqqa jazm qildi. U tevarakka yana bir karra sarasob solib, ortiga qayrildi-da, boshda so‘l, so‘ng o‘ng panjasi bilan bir chetda uyulib yotgan toshu tup­roqni chuqurcha ichiga sochqilashga tushdi. Ammo chuqurcha avval yarimlab, so‘ng bo‘g‘ziga qadar toshu tuproqqa to‘lib-toshsa-da, u kutgan tanish “shilq” etgan sasdan darak bo‘lmadi. Bu holdan Ena bo‘rining hayrati ortdi, o‘z navbatida, chuqurchadan ortiq hayiqmay qo‘ydi. Ammo chuqurchani shu holida tashlab ketmadi – So‘poq kabi nafrat-la ustiga choptirib, so‘ng uni tark etdi, ya’ni hid bo‘ylab tag‘in yo‘lida davom etdi.
Qorishiq hid uni to‘g‘ri “darvoza”ga boshlab bordi.
Bu yerda u kesishgan izlarga ro‘baro‘ bo‘ldi.
Kecha Burmali vodiyga qadam qo‘ygan bola dastlab etakdagi do‘ngliklar yoqalab tentigan va so‘ng dara tomonga yurib, bir maydon u yerda uymalashib, keyin dara zihi bo‘ylab ortiga qaytarkan, “darvoza”da kirgan izini kesib o‘tib, Suvliqsoy vodiysi girdidagi do‘nglik yoqalab, Ena bo‘riga qadrdon ermish o‘tov tomon ketgandi. Biroq bu holdan jondorning ko‘ngli zig‘ircha taskin topmadi, qaytaga hadigi battar kuchayib, adadsiz shubha-gumonlar og‘ushida qoldi. U o‘ziga tanish bo‘lmish bolani o‘ta ushoq bilib, uni xavfli g‘anim sifatida qabul etmaslikka harchand urinmasin, biroq bola hidiga esh bo‘lmish la’nati temir isi undagi bu ilinjni jiddiy inkor etgani bois, bolapaqir jonivorning ko‘z oldida goh yaroq tutmoqqa qodir azamat yigit qiyofasida, goh doimo jondorlar yo‘liga qopqon qo‘yib yuradigan – jufti So‘poq davrida uni bir necha bor ko‘rgan, shuningdek, Oqdumning boshiga ham shu yetgan – o‘rta bo‘yli, qoruvli ovchi kelbatida gavdalanib, battar yuragini ezardi. Axir, o‘tgan tongda ko‘ziga chalingan bolada biron-bir yomonlik alomati yo‘qligini u o‘sha zahotiyoq darrov fahmlagan edi-ku.
Unda bu sinoat nedur?
U beixtiyor bola izidan o‘tov tomon yurdi.
Shu o‘rinda, quyidagi savolning tug‘ilishi tabiiy, nechun jonivorning tinchini buzdi?
Bor gap shundaki, bola uning iniga yaqin yerda o‘ralashgandi, bu – bir. Ikkinchidan esa bu qorishiq hid shu kezgacha xavfsiz sanab kelingan o‘tovga bog‘liq edi. Endilikda bu baloni o‘z ko‘zi bilan ko‘rmaguncha, neligiga to‘la ishonch hosil qilmaguncha, ya’nikim, hudud egasi sifatida ushbu jumboqning tagiga yetmaguncha uning ko‘ngli tinchimasdi. Bu – yirtqich uchun hayot-mamot masalasidek bir gap edi.
Ena bo‘ri o‘tovga yaqin qolganda, shartta o‘ngga burilib, qiyalikdagi archazorga sho‘ng‘idi va ko‘p o‘tmay o‘tov tepasida paydo bo‘ldi. U qiyalikda kecha tongda bola tomonidan qoldirilgan hidni tuygan esa-da, ortiq chalg‘imay, bor diqqatini jamlab, o‘tkir ko‘zlarini quyidagi o‘tovga tikdi.
O‘tov, odatdagidek, tinch va osoyishta edi.
Ena bo‘ri dastlab tonggi yumush – qo‘tonni supur-sidir qilib yurgan Barnoga razm soldi. U qizdan hayiqmas, uning misli kapalakday beozor va beziyonligini yaxshi bilardi. Shuning­dek, ayni shu payt o‘tovdan chelak ko‘tarib chiqib kelgan Saraguldan ham cho‘chimas, qaytaga uni juda xush ko‘rardi. Shunga ko‘ra, ayolga ko‘zi tushishi bilan, go‘yo uzoq safardan qaytgan egasini sog‘inib qarshilagan itday, beixtiyor ingrashib, g‘ingshindi. Qani endi, ayni shu tobda itning o‘rnida bo‘lib qolsa-yu, o‘g‘ri mushukdayin archa novdalari orasida biqinib yotmay, quyiga ensa, bir maydon ayolni chir aylanib-o‘rgilsa, so‘ng, meni silab-siypalab qo‘y, deya to‘rtala oyog‘ini dast ko‘tarib, yerga chalqancha tushib yotib olsa, qorni va bo‘ynini silab-siypayotgan ayolning huzurbaxsh iliq kaftini butun tanida his qilsa. Zero, u chalqancha tushib erkalanishni azaldan yoqtiradi. Bunday damlarda, Tarxashning aksi o‘laroq, So‘poq undan sira mehrini ayamasdi – boshdan-oyoq yalab-yulqalardi. Tarxashga kelsak, uning bu xil nozik mayllarga javob berolmas, g‘o‘rligi sabab, o‘zgani erkalashdan ko‘ra, aksincha, o‘zini erkalashlarini xush ko‘rardi.
Ayolga ilk bor to‘qnash kelgan kuniyoq, uning botinidan balqiyotgan iliq taft ta’sirida, Ena bo‘ri, bir lahzaga bo‘lsa-da, ayni shu istakni tuygan va bu holdan taajjublanib, ohista ing­rashib qo‘ygandi. So‘ng archazor qiyalikka o‘rlarkan, nechundir yo‘lda ayolning iliq kaftini ich-­ichidan qayta qo‘msab, qayta ingragisi keldi. Ayolning sirli va sehrli taftiga oshuftalik keyinchalik ham jonivorni tark etmadi – har safar o‘tovni yonlab o‘tarkan, shu istak vajidan vujudi bir damga bo‘shashib, ko‘zining osti bilan ayolga erkalanib boqadi. Biroq o‘rtadagi ko‘z ilg‘amas “chiziq”dan hatlamoqqa haddi yetmaydi. Ayol esa, go‘yo jonivorning ichidan ne o‘tayotganini sezganday, har gal erkalab, tergab qo‘yishini sira kanda qilmaydi. Ayolning beg‘araz koyinishi zamirida o‘ziga nisbatan mehr va xayrixohlikni his qilgan Ena bo‘ri esa xuddi yuvvosh itday, beixtiyor dum silkiganini sezmay qoladi. Agar buning evini topganida bormi, ayol qoshida bir muddat to‘xtagan va ko‘zlariga termulgancha, ko‘p emas, atiga bir necha lahzaga chuqur tin olgan bo‘lardi. Ming afsuski, bu mumkin emas, negaki, inson va bo‘rilar orasida loyi “hadik”dan qorilgan shunday bir mustahkam devor bo‘ylanib turardiki, bu devorni mensimaslik tabiat qonuniyatiga mutloqo zid edi. Qisqasi, Ena bo‘ri o‘tov sohibasini qanchalik o‘ziga yaqin olmasin va ayni shu holat ayol xatti-harakatida nechog‘li aks etmasin, mavjud qonuniyatni buzmoqqa hech birining yuragi chopmas, ya’ni masofa saqlab “muomala” qilmoqdan nariga o‘ta olishmasdi.
Bu tiriklik dunyosida, aslida, ushbu “muomala”ning o‘zi ham o‘ta noyob hodisa sanaladi. Inson va yirtqich o‘rtasida bu kabi “do‘stlik” kamdan-kam ro‘y beradi. O‘z navbatida, u shu qadar mo‘rt bo‘ladiki, xiyolgina noo‘rin xatti- harakatdan zumda yo‘qlikka yuz tutishi mumkin.
Bugun aynan shu hol epkinlangan bo‘lib, Ena bo‘rini o‘tov sari yurishga undagan asosiy sabab­lardan yana biri – shu edi. Qorishiq hid shu damgacha o‘zi “do‘st” deb bilgan o‘tov ahlidan biriga tegishli bo‘lib chiqqanining o‘ziyoq yirtqich yuragida shubha hissini tug‘dirgan, nazarida, o‘tovda o‘ziga qarshi qandaydir xatar paydo bo‘lgandek edi. U o‘sha xatarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rish va aniqlash qasdida edi. Ena bo‘rining o‘ziga qolsa-ku, birgina qo‘rquv yo‘rig‘iga bo‘ysunib, ayoldan bet o‘girishni, ya’ni o‘tovning xavfli nuqtalardan biri sifatida bilib, undan chetlanishni aslo istamas, bundan keyin ham ayolga “erkalanib”, vaqt-bevaqt o‘tov yonidan bemalol o‘tib-qaytib turish istagida edi.
Ena bo‘ri quyuq archa novdalari orasidan tonggi quyosh nuridan sekin-asta fusunkor tus ola boshlagan tevarakka ora-sira ko‘z tashlab qo‘yishni unutmagan holda qorishiq hid egasini qidirmoqda edi. Ammo hozircha u hech qayerda ko‘rinmasdi.
Ena bo‘rining baxtiga hid egasi ko‘p kuttirmadi.
O‘tovning qo‘shtabaqali, pastak, ko‘rimsizgina eshigida hali ko‘zlaridan uyqu arib bitmagan bola paydo bo‘lganida, yirtqichning nigohi Saragulda edi. Bolani ko‘rgach, birdan sergak tortib, butun diqqatni unga qaratdi. U lippasini tutgan ko‘yi naridagi qoyatoshlar tomon zing‘illagan bola ortidan hayron qarab qolarkan, temir isi bois, xayolida xavfli g‘anim yo‘sinida gavdalangan hamda o‘zini tahlikaga solgan bu ushoq jonning hech bir xatarli jihati yo‘qligini, tevaragida sayrab turadigan kakliklardek beozorligini zumda idrok etdi. Bu esa to‘satdan quyidagi voqeani esiga tushirdi.
O‘shanda o‘zga bir armon mayllik ko‘rsatgani uchun So‘poqdan arazlab, to‘dani tark etgan Ena bo‘ri yerbag‘irlab o‘sgan quyuq archa poyida ko‘ngli qorong‘i tunday zimiston tortib yotgandi. Boshiga tushgan bu savdoga toqat qilmoqqa bardoshi yetmay, yotgan joyida imi-jimida o‘lib qo‘ya qolgisi kelardi. Biroq u biqingan archa yonidan o‘tgan so‘qmoqda o‘tin yuklangan eshagini oldiga solib kelayotgan novcha, qorato‘ri bolaning tuyqusdan paydo bo‘lishi jonivorning g‘am to‘riga haddan ziyod o‘ralib-chirmalmog‘iga yo‘l qo‘ymadi. Tabiiy, Ena bo‘ri boladan zarracha cho‘chimadi, yuragida unga nisbatan qahr tuyg‘usini ham his etmadi, ulovini haydab tezroq qabatidan o‘tib ketishini kutib, archa butoqlari orasida dimini chiqarmay, pusib yotaverdi. Odam bolasi ko‘radi, ammo hid bilmaydi, degan ichki yovvoyi aqidaga amal qilib, ilgari ham bu usulni bir necha bor qo‘llab ko‘rgandi. Ammo bu gal bolaning oldida kelayotgan uzunquloq eshak, barcha jonzotlar kabi har qanday xatarni oldindan seza bilish qobiliyatiga ega ekanini xayolidan mosuvo etgandi. Ana, archaga yetishiga bir archa bo‘yi qolganda, uzunquloq maxluq taqqa-taq to‘xtab, joyida toshday qotdi. Eshagi ortidan parvoyi falak kelayotgan bola ne gapligini o‘ylab ham turmay, avvaliga “xix”lab ko‘rdi. Qani endi, eshak joyidan jila qolsa. Shundan so‘ng, bolaning g‘azabi qaynab, qo‘lidagi silliq xalacho‘p bilan uni ayamay savalashga tushdi. Kaltakka eshak chidash berdi-yu, ammo shundoq ko‘z oldidagi tasir-tusirga toqat qilmoqqa Ena bo‘rining bardoshi yetmadi. Archa tagidan asta sirg‘alib chiqdi-da, so‘qmoq bo‘ylab yo‘rtib qochmoqqa tushdi. Ammo ulov egasi g‘irt nodon bola ekan, shunchaki yo‘liga qochgan Ena bo‘rini qo‘rqoqqa chiqarib, bundan g‘ayrati jo‘shib, o‘tin bog‘lamlari orasidan kichik boltani qo‘liga olib, “to‘xta, enag‘ar”, deya izidan quvlashga tushdi. Ena bo‘ri andishaga bo‘ysunib, “ana qaytar-mana qaytar”, deya biror oltmish odimcha yo‘rtib bordi. Biroq qarasaki, bola tiyiladigan emas, shunda u shartta ortiga qayrildi-da, toshingni tersang-chi, deya so‘yloq tishlarini namoyish etgancha, yarim ovozda shunday bir irillab berdiki, buni aslo kutmagan bolaning qo‘lidan boltasi tushib, ishtonini ho‘llagancha, boyayoq juftagini rostlagan eshagi ortidan ura qochishga tushdi.
Bolaning qorasi o‘chgach, Ena bo‘ri so‘qmoq chetida yotgan bolta yoniga borib, uni qiziqsinib iskab ko‘rdi. Ajal hidi – qorishiq hid egalaridan biri zumda qochib qolgani, ikkinchisi esa shundoqqina tumshug‘i tagida xor bo‘lib yotganidan hayrati toshganday, bolta tepasida picha cho‘nqayib turdi-da, so‘ng oshiqmay boshi oqqan tomonga yo‘rtib jo‘nadi.
Bu voqea favqulodda esiga tushgach, bugun ham xuddi shunga o‘xshash qorishiq hidga duch kelganini fahmlab yetgan Ena bo‘ri birdan yengil tortdi-da, bolani ortiq e’tiboriga arzitmay, tag‘in ayolga chalg‘idi. Bu orada qozon tagiga o‘t yoqqan Saragul kul to‘la tog‘orani biqinida tutgancha, qo‘tondan naridagi, soylikdan beridagi kichkina kultepa tomon yurdi. Ana shunda Ena bo‘ri diqqatini soylikning keng sahnida g‘imirlab yurgan yumronqoziqlar o‘ziga jalb etdi. Tarxash ovlashni juda xush ko‘radigan jonivorlarga bu safar Ena bo‘ri nafsi ochilib qaradi. Ammo birozdan so‘ng ularni ayoldan sira hayiqmay, qaytaga unga yaqinroq kelishga urinayotganini sezgach, ayolga nisbatan rashkka o‘xshash g‘alati bir tuyg‘uni his qildi. Biroq bu hol uzoq davom etmadi. Nafsi rashkdan ustuvor kelib, u tumshuq yalab, tamshandi, tamshanib, tumshuq yaladi. Qani endi, manavi semizgina maxluqlardan bir nechtasini tutib, paqqos tushirsa! Qorni och esa-da, qo‘rada kavsh qaytarib yotgan jonliqlarga qiya boqmagan yirtqich yumronqoziqlarni juda-juda tutib yegisi kelardi. Aslida, tunda ovi barordan kelmagani tufayli, tongda yemak dardida Burmali vodiysiga engan, yertesharlar jonivorlardan ikki-uchtasini tutsa tutdi, tutolmasa, zax kavaklardan birida saqlanmish zaxirasiga borib qotinish niyatida edi. Agar qorishiq hidga chalg‘imaganida, hozir bolalari yonida tinchgina orom olib yotgan bo‘lardi.
Ko‘ngli butunlay joyiga tushgan Ena bo‘ri bir necha muddatdan so‘ng qoya osha asta iziga qayta boshladi.

* * *

Kechadan beri o‘zini to‘la erkin his eta bosh­lagan bola – holbuki uning erkinligini hech kim cheklamagan – bugun jondor inini, albatta, qidirib topish umidida, nonushtadan so‘ng, bu ishga hozirlanib, o‘tov ichida g‘imirlab yurarkan, keragada, miltiq qavatida osig‘liq turgan, kecha otasiga tushlik olib borayotib, yashirincha qo‘yniga solib chiqqan qoramtir charm qinli, suyak sopli uzun pichoqqa qo‘lini cho‘zgan yerida, go‘yo to‘satdan nimadir esiga tushganday, bir muddat xayolchan turib qoldi. Bir qarashda, tig‘ni so‘roqsiz olmoqqa istihola qilayotgandek esa-da, aslida bu daf’a pichoqni qo‘yniga bekitib emas, shu yerning o‘zidayoq kamariga taqib chiqishni o‘ylayotgan edi. Boisi kecha o‘tovdan andak uzoqlab, yo‘lda uni kamariga taqib olganida, o‘zini juda bo‘lakcha – tog‘ni ursa talqon qiladigan alp yigitday his qilgan edi-da. Qani endi, bu istagiga onasi monelik qilmasa-yu, tig‘ni bobosi kabi o‘ng yoniga emas, xuddi shamshirdayin so‘l yoniga osib, o‘tov eshigidan qomat kerib chiqsa!
Bola shu kabi o‘y-xayollar og‘ushida qoramtir qinli pichoqni kamariga taqarkan, belida oddiy tig‘ emas, rostakam shamshir osilib turganday, o‘zini ko‘zguga solib ko‘rgisi keldi. Biroq butun boshli o‘tovda Barno opasining kattaligi o‘rtacha likopchaday, yashil gardishli oynasidan bo‘lak ko‘zguning o‘zi yo‘q edi.
Bola tevarakka alanglab, eshik tepasida, bezakli qizg‘ish tuzma ortiga qistirib qo‘­yilgan ko‘zguni tezda topib, uni qo‘liga oldi. Ko‘zguni o‘zidan uzoqlatib va yaqinlatib, yaqinlatib va uzoqlatib boqdi. Keyin bunga qanoat etmay, uni beliga tutib boqdi. Qizg‘ish mayda naqshlar ila bejalgan pichoq qini qora kamariga g‘oyatda mos tushganini ko‘rib, dimog‘i behad chog‘landi: “U-u, qani endi, shu turishimni ovuldagi jo‘ralarim bir ko‘rsa edi!..” – deya totli xayollarga berildi. Keyin qomatini yanada g‘oz tutarkan, belidagini chinakam shamshir o‘rnida tasavvur etib, uni shartta qinidan sug‘urib, qayta qiniga tiqdi. Bu qilig‘ini uch-to‘rt bor takror etgach, to‘satdan o‘rligi qo‘zib, pichoqni kamaridan yechmay, shu holicha to‘g‘ri Burmali vodiyga yo‘l tortmoq istadi. U shu sarkash o‘yda o‘tovdan bosh chiqarib, tishga nazar tashlarkan, har tongdan onasi tomonidan band etiladigan o‘choqboshini bu safar bo‘m-bo‘sh ko‘rgach, dadil tashqariga intildi. Ovulda momosining ko‘zini shamg‘alat qilib, ko‘chaga otilganidek, bu daf’a lip etib qiyalikdagi archazorga o‘zini urmoqchi bo‘ldi.
Bola shu jahdda oyoq uchida ildam jilarkan, bir necha odim otmay, sira kutilmaganda o‘tov ortidagi yalanglikda g‘imirsib, o‘rmakni yangilayotgan Barnoga qarashayotgan onasining jiddiy, sinovchan nigohiga duch keldi. U bu rejasi puchga chiqqanini fahmlagach, belidagi pichoqqa onasining ko‘zi tushib qolmaslini uchun o‘ng yonlab turib oldi-da, o‘zicha tevarakka alahsigan bo‘ldi. Keyin, menda biror ishingiz yo‘qmi, degan ma’noda onasiga bir qarab qo‘yib, sekin olg‘a yurdi. Biroq o‘zini tutishi hamda qovushiqsiz xatti-harakati bilan nimanidir yashirishga urinayotganini yaqqol sezdirib qo‘ydi.
Buni bir zumda payqagan Saragul avvaliga ajabsindi, so‘ng fe’liga xos o‘ktam ohangda so‘radi:
– Ha, yo‘l bo‘sin, ulim?
Bu hukmona ovozdan joyida qotgan bola, o‘zi sezmagan holda, beixtiyor, onasi tarafga o‘girildi. Ana shunda ayolning ko‘zi o‘g‘lining belida shopday osilib turgan pichoqqa tushdi. Agar shu tobda Saragul o‘rnida boshqa bir ayol bo‘lganida bormi, darrov sannashga tushmog‘i tayin edi. To‘g‘ri, bolaning bu qilig‘i dastlab ayolga juda erish tuyuldi. Ammo o‘zining yoshligi birdan esiga tushgach, aksincha, bu holdan juda mamnun bo‘ldi, bolasi tushmagur halitdan er yigit bo‘lgisi kep qoptimi, deya ichidan sevindi.
Bu yoshida ayolning o‘zi ham hech qachon yaroqsiz yurmagan. Qora qinli, o‘tkir tig‘li ingichka pichoqchasini jigarrang nimchasining so‘l astariga o‘zi atay tikkan maxsus cho‘ntakka solib, onasi Sojida momo aytmishli, xuddi halakini itiday o‘rma-o‘r rosa sanqirdi. Ayol qo‘ynidagi tig‘ni biror-bir yovvoyi jonivorga zarar yetkazish o‘yida emas, shunchaki og‘zini yopsang, burni bilan gapiradigan sergap, matalchi momosining: “Toqqa chiqsang, yarog‘li chiq, yolg‘iz chiqma, tanho chiqma, hamroh-la chiq”, – degan o‘gitiga amal qilib, doimo o‘zi bilan olib yurardi. Qo‘ynida yarog‘i bo‘lsa, hamisha o‘zini tetik va bardam sezardi.
Ayol pichoq taqqan bolaga pinhona g‘urur bilan qayta nazar tashlarkan, nazarida, o‘g‘li yigitlik sarhadiga vaqtdan burun yetib bormoqqa juda-juda oshiqayotgandek tuyulib, tanglayini taqillatib qo‘ydi.
Bunday paytda o‘g‘il bolaning shahdini sindirish, ko‘klab turgan niholni tag-tomiri bilan sug‘urib tashlashdek bir gap ekanini bilgani bois, rizolik alomati sifatida oq sariqqa moyil bodomqovoq chehrasini endigina tabassumga to‘ldirmoqchi ham ediki, birdan sayrga otlangan bu “yigit”da yana bir muhim hamroh – zarang tayoq yetishmasligini dabdurust­dan payqab qoldi.
Zarang tayoq ayolning eng ishongan hamrohi edi. Bilgan odamga kaltak ishonchli sherik – tepaga o‘rlashda ko‘magi tekkanidek, goho yo‘l-po‘lda uchrab qoladigan ilonlardan himoyalanishda juda asqatadi. Buni necha bor o‘z boshidan kechirgan ayol o‘tovning tashqi bog‘ichiga qistirib qo‘yilgan ikki podatayoqdan birini, nisbatan kalta va yo‘g‘onrog‘ini sug‘urib oldi-da, go‘yo sirtiga o‘tirib qolgan changini sidirganday, uni kafti bilan silab-siypalab, bolaning qo‘liga tutqazarkan, uloqib qayerga ham borardi, juda nari borsa, yaylovni bir aylanib keladi-da, degan o‘yda jiddiy dedi:
– Hazir bo‘l, ko‘pam uzoqlab ketma!
Bor xavotiri belidagi pichoqda bo‘lgan bola bu gapdan misli qushday yengil tortdi va o‘z nav­batida, jindek o‘kinib qo‘yishni ham unutmadi: “Eh-h, shu turishimni jo‘ralarim bir ko‘rganda edi-ya!” Buni qarangki, ayni shu tobda odamzodga xos yana bir qusur darrov bo‘y ko‘rsatdi – onasi pichoqqa izn bergach, bolaning xohish-istagi yanada ko‘pchib, shartta iziga qayrilgisi va o‘tovdan qo‘shog‘iz miltiqni yelkasiga ilib chiqqisi keldi. U hatto ushbu istak mayliga bo‘ysunib, beixtiyor ortiga o‘girildi ham. Haytovur, so‘nggi lahzada aqli ishlab, o‘z vaqtida o‘zini tiya bildi. Aks holda, onasidan ko‘radiganini ko‘rardi. Bu xavfli yaroqqa Chori cho‘pondan bo‘lak kimsaning qotinishini jinidan battar yomon ko‘radigan ayol bunday damlarda shunchaki koyish yoxud xivichlash bilan kifoyalanib qolmay, sendaychikin bolaning boridan yo‘g‘i yaxshi, deya zumda kovushini to‘g‘rilab qo‘yishdan ham qaytmasdi. Ayni kezda bu bolaga aslo ma’qul emasdi – xayolini tamomila zabt etgan bo‘ri bolalaridan birini qo‘lga kiritmasdan turib, yaylovdan ketishni endi hatto xayoliga ham keltirmasdi.
Bu kamdek, bu o‘ta xavfli ermak unga juda xush yoqib qolgandi.
Kecha otasiga tushlik olib borarkan, ushbu “xavfli ermak” ta’sirida, ilk bor tegrasidagi yashil olamga o‘zgacha bir nazar bilan boqqan va shu vaqtga qadar g‘oyatda tussiz, viqorli tog‘lar bu gal ko‘ziga butunlay bo‘lakcha ko‘ringan, qandaydir bir kuch o‘zini bu olamga mahkam bog‘lab turgandek tuyulgan.
Bu kuch – qalbidan o‘rin olib, allaqachonoq tasavvurida yashay boshlagan o‘sha sho‘x va o‘ynoqi bo‘rivachcha edi. Zero, uning xayolidagi bo‘rivachcha ovuli shimolidagi dala-dashtda yoxud janubidagi past-baland qirliklarda emas, aynan ushbu olam quchog‘ida edi-da. Bolaning nazarida, qachon meni olib ketasan, deya ini og‘zida yo‘liga ilhaq termilib turgandek edi go‘yo. Qani endi, suyukli bu jonivorni tezroq qo‘lga kiritsa-yu, tor dara o‘zaniga tushivolib, ovuli tomon o‘qdek uchsa! Xullas, kechadan buyon aqli-hushini o‘g‘irlab qo‘ygan o‘sha mittivoy tufayli ko‘m-ko‘k o‘tloq jilvakor, sokin tog‘lar pirviqor, betdagi ko‘m-ko‘k archalar o‘ta go‘zal, quyidagi yashil butalar g‘oyatda sirli ko‘rinmoqda edi, ko‘ziga.
Bola shunga o‘xshash tuyg‘uni o‘tgan ko‘klamda Elyor jo‘rasi bilan tulki inini qidirib topgan kezda ham aynan his qilgandi. O‘shanda juda vahimali Kattajar ko‘ziga go‘zal va tarovatli ko‘ringan. Tesha bilan jarlik poyidagi uyani kavlab va kengaytirib, bir talay tulki bolalarini dag‘al qopga joylab, izlariga qaytishganida esa, u xushhol kuzatib qolgandek tuyulgandi. Biroq Kattajar tomonidan “xushhol kuzatib” qolingan bolalar uyda noxush qarshilagan: Oynagul momosi, voy, mengina o‘lay, bolalari izidan kelmish tulkilar endi uyginamni kuydirib, tovuqlarimni bitta qo‘ymay qirib bitiradi-ku, deya vahima ko‘targan, oqish soqolini tutamlab, ochiq qopda qo‘rquvdan ko‘zlari javdirab, bir-birlarining pinjiga suqilib, g‘uj bo‘lib turgan tulki bolalariga xayolchan termilib turgan Rayimqul bobosi bolani maqtash va olqishlash o‘rniga, o‘ziga o‘zi gapirganday, asta to‘ng‘illab, “uvol” degan, “gunoh” degan va so‘ng birdan jonlanib, har ikkisining ham yumshoq yeriga bir-bir qamchi izini qoldirib, “qani, qopni ko‘tar, izimdan yur” degan va nevarasini otga mingashtirib, tulki bolalarini to‘g‘ri Kattajarga olib borgan, endigina ovdan qaytib, bolalarini qidirmoqqa tushgan va ularni ko‘rishlari bilan naridagi tikanaklar orasiga bekingan ona tulkining ko‘z o‘ngida qopdagi jonivorlarni, xuddi piyoz yoxud kartoshkaday yerga ag‘darib, sekin ortlariga qaytarkan, boyagi achchiq qamchi uchun uzr so‘ragan ohangda, bobosi degan: “Kuching kep-kep, tulkiga yetdimi? Tulki o‘rniga ayiq tutib kel, jondor tutib kel. Ana undan so‘g‘in men seni, er jigit, deb maqtayin­.”
Bobosining hazil yo‘sinda aytgan bu gapi bolaning xotirasida mixlanib qolgan emasmi, o‘z xayolida, bugun qo‘lga kiritishi lozim bo‘lgan bo‘ri bolasi bobosi tomonidan hech moneliksiz qabul qilinishi hamda bu ishidan o‘zida yo‘q suyunishiga ishonardi. Axir shu paytgacha ovulda hech kim uyiga tirik bo‘ri ko‘tarib bormagan-da. Darvoqe, bir talay tulki bolalarini ham birinchi bo‘lib ovulga u olib borgan, Elyor jo‘rasi shunchaki qarashgan. Bu ishi bobosiga yoqmagan esa-da, lekin ovulda rosa gap bo‘lgan. Ertasi esa jo‘ralari qutqusi bilan tag‘in Kattajarga yo‘l olishgan. Ammo tulkilar bolalarini allaqachon boshqa joyga ko‘chirib ulgurishgan ekan, ikki qo‘lini burunlariga tiqib, quruq qaytishgan.
Bola shularni xayolidan o‘tkazar ekan, mittigina bo‘rivachchani hovli yuzida lo‘mbillab yurishini, qadami uzilmay qolgan ovul bolalarining havas va hasaddan o‘tdek chaqnagan nigohlarini ko‘z oldiga keltirib, quvonchi ichiga sig‘may, irg‘ishlab borayotgan esa-da, yo‘l-yo‘lakay, belidagi pichoqni – Chori cho‘pon uni olib qo‘yishi aniq edi – beridagi xarsanglardan biri yonida qoldirishni unutmadi.
Xullas, bola qo‘lidagi tugunni, ey-ya, tushligim bor edi-ku, deya hayron bo‘lgan Chori cho‘ponga tutqazib, o‘zini tevaraklab kelgan suruv itlari bilan picha andarmon bo‘lgan, so‘ng esa onam ko‘p hayallamagin degan edi, deya yolg‘onni do‘ndirib, ortiga qaytgan. Yaylov markaziga yetgach esa o‘sha poyonsiz rangin tuyg‘ular og‘ushida Burmali vodiy tomonga burilgan. Biroq “darvoza”ga yetgan joyida, ko‘p emas, atiga bir necha soatgina burun vodiy ichkarisida bo‘rining elaslangan qorasini ilg‘agani esiga tushib, beixtiyor qadamini sekinlatgan. Buni qarangki, xayol bilan bo‘lib, boya yo‘lda qaytadan beliga taqib olgan pichog‘i paqqos yodidan ko‘tarilgan ekan, uni qo‘liga olishi bilan yuragiga qayta quvvat inib, o‘zicha tig‘ni tengsiz bir qurol deb bilgan. Ko‘ngli ichkarida hech bir zog‘ yo‘qligini sezib turgan esa-da, Chori cho‘ponning to‘n kiyishgan do‘sti Xoldor temirchi tomonidan shunchaki emas, hafsala bilan, nisbatan uzunroq ishlangan pichoqni, xuddi shamshirday, har yon sermab, olg‘a jilishda davom etarkan, mabodo jondor zoti shu atrofda bo‘lsa, bu xatti-harakatimdan hayiqadi, degan umidda, yo‘l-yo‘lakay bo‘liq maysalar boshini ayovsiz ravishda chopqilab, uchragan yakkam-dukkam buta novdalarini chirt-chirt uzib borgan.
Bola shu sozda, ertalab Tarxash birrovga ko‘lankalangan tepaliklar etagiga yetarkan, tevarakka qaytadan zehn solib, biror-bir shubhali qorani ilg‘amagach, uchragan kavakka, xarsanglar oralig‘idagi tor va keng tirqishlarga hadik-la birma-bir mo‘ralab, ularda biror jon asarini uchratmagach, jahdi bo‘shashib, dara tomonga qayriladi va baribir bolaligiga borib, quyidagi jo‘shqin soyga tikilgancha turib qoladi. Qorli tog‘lar bag‘ridan boshlanib, yo‘l-yo‘lakay katta-kichik irmoqlardan kuch olib, o‘zida yo‘q darajada quturib, Suyliqsoy kunbotishdagi cho‘ngqoyalar majmuasining janubiy tomonidagi tor o‘zanda shiddati haddan ziyod zo‘rayib, qo‘shni vodiy kengligiga yetganda esa hovuri birdan pasayib, bir necha tarmoqqa bo‘linib ketadigan irmoqqa nisbatan ilgari bolada hech bir qiziqish yo‘q edi. Endi esa o‘ynoqi to‘lqinlar mavjini maroqlanib kuzatarkan, uni beixtiyor ovuli yonidan oqib o‘tadigan sokin soyga qiyoslab, o‘zicha shu xulosaga keladi, yo‘q, bu suvga esini yegan odamgina tushishi mumkin. So‘ng goh soyga, goh quyosh nuridan yal-yal tovlanib, g‘oyatda fusunkor tus olgan borliqqa alahsib, daraning pichoqda kesilgandek, tik va silliq qarshi betiga, janubiy dovon o‘ngirlaridagi quyuq archalarga, “darvoza” tarafdan turib qaralganda, Burmali vodiysining to‘ri bo‘lmish, yuqori qismi qoyatoshlardan iborat, o‘rtacha balandlikdagi uzun do‘nglikka, vodiy shimolidagi dovonga, bag‘ri chuqur jarliklar bilan tilimlangan beridagi pala-partish tizmalarga, ushbu tizmalar etagidagi – hozirgina o‘zi borib-qaytgan – katta-kichik tepaliklarga, yam-yashil o‘tloqlarga qiziqsinib razm solar ekan, tegrasidagi ajabtovur olamni to‘la-to‘kis qamrashga nigohi ojizlik qilayotgandek, ketma-ket qovoqlarini uqalaydi.
Biroq ko‘p o‘tmay, yashillik azbaroyi joniga tekkanidan, ko‘ngli o‘zga ranglarni istab, yalang‘och qoyalarga, qoyatoshlarga, ko‘m-ko‘k tiniq osmonga, tog‘lar boshidagi momiq paxtadek oppoq daydi bulutlarga termiladi va ayni shu asnoda o‘zicha o‘ta muhim sirni – olam yashillikdan emas, turfalikdan go‘zal ekanini, bir tusdagi rang, har qancha jozibador bo‘lmasin, tezda badga urishini kashf etgan bo‘ladi, ya’ni ilk bora anglab yetadi. Ovuliga qaytishi bilan bu haqiqatni bayon etib, avvaliga Oynagul momosini, so‘ng bunaqangi sir-asrorlarni hatto xayoliga keltirmaydigan jo‘ralarining boshini qotirmoqni diliga tugadi.
Bola ovuli va o‘rtoqlarini eslashi bilan, tevarak ne chog‘li tarovatli bo‘lmasin, oyog‘i ostidagi yashil yalanglik o‘rnida jo‘ralari bilan ertadan-kechgacha to‘p suradigan chang-tuproqli taqir maydon bo‘lib qolishini orzulab, chuqur xo‘rsinadi. Bir ozdan so‘ng esa xayoli yana boshqa tomonga og‘ib – boya otasining yashil do‘ngsada misli ming qo‘yli boyday bahuzur yonboshlab yotganiga havasi kelgan emasmi – qalin maysalar ustiga cho‘zilib, jindek tin olmoq xohishini tuyadi. Bola ushbu istakka bo‘ysunib, tizza bo‘yi o‘t-o‘lanlar ustiga endigina yonboshlagan ham ediki, asosiy maqsadidan xiyol chalg‘igani birdan esiga tushib qolib, go‘yo ertalab ko‘ziga chalingan jondor shu yaqin o‘rtada, quyuq o‘t-o‘lanlar orasida zimdan o‘zini kuzatib yotgandek tuyulib, ilkis qaddini tiklab, tevarakka ko‘z yugurtiradi. Biroq atrof shu qadar tinch, shu qadar osoyishta ediki, bu haqda o‘ylashning o‘zi juda kulgili edi. Bu orada bola fe’lida mavjud qusurlardan biri – tekturmasligi qo‘zib, o‘tirgan joyida boshda bir parcha yerni o‘t-o‘lanlardan tozalagan bo‘ladi, so‘ng bunga ham qanoat etmay, qo‘lidagi tig‘ning nechog‘li o‘tkirligini sinab ko‘rmoqchidek, tozalangan yerni kovlashga tushadi.
Bolapaqir o‘zi umid qilgan yerda jondor ini va u yerda bir-birini quvlab, lo‘mbillab o‘ynab yurgan bo‘ri bolalarini uchratmagach, bu yog‘iga nima qilarini bilmay, boshi garang edi. Ammo ko‘ngli xuddi nimadir sezganday, vodiyning o‘rli va jarli qismiga qiya boqmagan holda to‘rdagi do‘nglikka tez-tez ko‘z tashlab qo‘yarkan, negadir, ichki bir kuch tinmay uni o‘sha tomonga undamoqda edi. Biroq bu yerlarning nosinashtaligi tufayli, yuragi chopmay, o‘z navbatida, o‘tgan yili ko‘klamda oddiy bir tulki inini qidirib topmoq nechog‘li qiyin kechgani va bu ishga bir necha kun vaqt sarflashiga to‘g‘ri kelgani yodiga tushib, birinchi kundan uzoq daydishim yaxshi emas, deya o‘zini bazo‘r tiyib turardi. Qisqasi, nechundir bugun o‘ziga erkinlikni ravo ko‘rgan onasining ishonchiga zaxa yetkazib qo‘ymaslik vajidan, suyukli Oynagul momosining quyidagi iborasini tilga olib, xudoyimning ertasiyam bor-ku, deya imi-jimida iziga qaytadi.
Mana endi, qo‘lida silliq zarang tayoq, belida shopday pichoq, oshiqmay yo‘lida davom etarkan, bugun, kechagidan ko‘ra, o‘zini yanada tetik his etmoqda edi. Bu safar Burmali vodiy to‘ridagi do‘nglikdan oshib o‘tish niyatida edi. Bolaning ko‘ngli aynan shuni istayotgandi unchaga-bunchaga sir beravermaydigan otasidan juda xafa edi.
Bola kecha oqshom bekor turmagan, onasi nedir yumush bilan tashqariga chiqishi bilan jondor inining qaysi o‘rda-go‘rdaligini taxminan bo‘lsa-da, aniqlash umidida fe’lidagi yana bir qusur – quvlikni ishga solib, ataydan anqovlanib, otasi oldiga ushbu savolni ko‘ndalang qo‘ygan:
– Ota, jondor ham tug‘adimi?
Bu gapdan ota qolib, Barno qiz piq etib kulgan. Odatdagidek, qoshiqqa qanoat etmay, kosadagi sho‘rvani ko‘tarib ichayotgan Chori cho‘pon esa bir-biriga tutashib ketgan quyuq qoshlari ostidan, bolaga emas, avvaliga suyak shimib o‘tirgan kenja o‘g‘liga boqqan, chunki bu qadar ahmoqona savolni faqat boladan kutish mumkin-da. Keyin kosani dasturxon chetiga qo‘yib, nimadir deganday bo‘ldingmi, deganday o‘g‘liga yarim yuzlanib, o‘ziga o‘zi gapirganday, to‘ng‘illab cho‘pon degan:
– Ha, xuddi itday…
– Xuddi itdayin, – deya shosha-pisha xatosini to‘g‘rilagan bo‘ladi bola, – jondorlar ham ko‘p bolalaydimi demoqchi edim…
– Itdan battar… – deydi bu safar Chori cho‘pon andak zarda bilan.
– Ular uyasida tug‘adimi? – deydi o‘smoqchilab bola. – Yo daydi itday duch kelgan yerga bolalab ketaveradimi? Ishqilib, ularning in-pini bormi?
Chori cho‘pon nazarida, bu endi juda jiddiy savol edi.
Barchaga ma’lum oddiy bir haqiqatni o‘g‘li bilmaydimi, demak, bu o‘rinda bola emas, padar sifatida o‘zi aybdor. Agar shu tobda Chori cho‘pon andak farosat qilganida bormi, qo‘shni otarlik Jovli cho‘pon tashrif buyurgan o‘tgan kechda, ayni shu mavzuda gurung bo‘lganini, Ena bo‘ri urug‘ini quritmoq o‘yida, uning inini so‘rab-surishtirgan qo‘noq yigitni, yuzing-ko‘zing demay, koyib tashlaganida, o‘g‘li shundoqqina o‘ng biqinida, ko‘zlari allanechuk yonib-yolqinlanib o‘tirganini xotirlagan bo‘lardi. Biroq aksariyat otalarga xos bir illat – davrada o‘tirgan bola ahlini kattalar qatorida ko‘ra bilmasligi pand berib, o‘sha kechdagi gurungni eslay olmadi. Mabodo, bu ahmoqona savol shu gurungni katta yoshdagi ishtirokchilari – Jovli cho‘pon yoxud Barno qizga tegishli bo‘lganida edi, Chori cho‘pon taxminan shunday degan bo‘lardi: “Nima, quloqdan qolganmisan, axir tunov kunigina bu to‘g‘rida rosa gurunglashgandik-ku.” Boz ustiga, odatdagidek, bugun ham tongdan shomga qadar yaylovda yolg‘iz o‘zi mum tishlab yurgan emasmi, bolaning savoli bahona o‘shaning hissasini chiqarmoqchi bo‘ldi va naridagi qizg‘ish baxmal bolishlardan birini biqiniga tortib, bu yorug‘ olamda barcha turdagi jonzotlar, jumladan, taqir dashtdagi chumolidan tortib, tog‘dagi qo‘pol ayiqlargacha o‘z inlariga ega bo‘lishi haqida chorak soatdan ziyod “ma’ruza” o‘qib, oxiri gapini shunday yakunlaydi:
– Xullas, bu dunyoda insiz, uyasiz jonivor zotining o‘zi yo‘q.
Asosiy maqsadga yetishmog‘iga bir bahya qolganini sezgan bola, ichidan misli to‘fondek jo‘shib kelayotgan hayajonini zo‘rg‘a bosib, tomoq qirib-tomoq qirib, deydi:
– Unda… tunov kuni o‘tovimiz yonidan o‘tgan jondorniyam uyasi bor ekan-da, a, ota?
Chori cho‘pon bolaning soddaligidan o‘zicha kulgan bo‘lib, deydi:
– Emasam-chi.
– Qayerda? – deydi bolaning ko‘zlari o‘tdek chaqnab.
– Nima qayerda? – Chori cho‘pon sergak tortadi.
– Uyasi?.. – qovun tushirganini fahmlagan bola, qoshiqdagi yemakni og‘ziga olib boradi.
– Bu senga nechun kerak bo‘p qoldi? – Chori cho‘pon qovoq uyadi.
– Shunchaki o‘zim… – bola shoshib og‘ziga solgan va o‘zi o‘lgudek yomon ko‘radigan dumba bo‘lagini liqqa yutib yuboradi. – Qiziq-da…
– Qiziqmaganing durust… – deydi Chori cho‘pon qovog‘ini ochmay.
– Qiziqsam, nima bo‘pti? – endi otasidan gap ololmasligini payqagan bolaning ensasi qotadi.
Chori cho‘pon gapni yanada kalta qiladi.
– Chatoq bo‘ladi!
Shu dam eshikda Saragul paydo bo‘ladi-yu, bolaning dami ichiga tushib, butunlay uni o‘chadi. Negaki, onasi o‘ta sezgir – kosa tagidagi nimkosani zumda payqaydi. Oqibatda, otasidan o‘pkalanmoqdan bo‘lak chorasi qolmaydi.
Bolaning xafaligi Burmali vodiysiga qadam qo‘yganda ham arimadi.
U “darvoza”dan Burmali vodiyga kirarkan, bu safar belidagi pichoqni xuddi kechagiday, shamshir yanglig‘, u yon-bu yon sermamadi, hattoki uni qo‘liga ham olmadi, ich-ichidan otasiga iddao qilib, aytmasangiz aytmang, sizsiz ham o‘zim topaman jondor uyasini, deya vodiy to‘ridagi do‘ngni qora tortib borardi.
Bola juda dadil edi. Zero, esini tanishi bilan dala-dashtga intilib, qir-adirlar bag‘rida emin-erkin kezinmoqning hadisini olgan emasmi, mana endi, ushbu tajribasi bovar kelib, kechagidan ko‘ra, bugun o‘zini juda tetik sezardi. Miyasida, ini qayerdaligini tusmollay olsam bas, so‘ng nima qilishni o‘zim bilaman, degan sarkash o‘y misli quyundek charx urgani sayin o‘zini ulg‘ayib qolgandek his etardi.
Haqiqatdan bola nisbatan xiyla ulg‘aygandek edi – masalan, kecha bo‘ri bolasini tezroq qo‘lga kiritish ishtiyoqida, o‘zida yo‘q darajada hovliqib, turfa xomxayollar girdobida junbushga kelgan bo‘lsa, bugun, aksincha, xatti-harakatlarida sovuqqonlik alomatlari zuhurlanib, ancha jiddiy tortgandi. Ammo ichidagi otash zarracha susaymagan, qaytaga, besh battar alangalardi.
Bola, shu alanga ta’sirida, vodiy to‘ridagi do‘nglikdan berida oyoq ilib, tog‘u toshlarning miridan-sirigacha biladigan tajribali sayyodlardek, oshiqmay do‘nglik poyidagi siyrak butalarga, yuqoridagi turli qoyatoshlaru yakkam-dukkam archalarga diqqat-la ko‘z yugurtirarkan, birdan halizamon yuz ochishi lozim bo‘lgan do‘nglik ortidagi notanish olamni tezroq ko‘rish istagi jo‘sh urib, bundan yuragi bir qalqib tushdi. Bu tuyg‘u bolaga yaxshi tanish bo‘lib, yolg‘iz o‘zi yoxud biror jo‘rasi bilan ovul janubidagi qir-adirlarda kezingan kezlarida, yo‘liga ko‘ndalang bo‘lgan har bir do‘nglik ortida ne borligi bilan juda qiziqsinar, do‘ng beliga o‘rlagach esa, qarshisida namoyon bo‘lgan manzara qoshida entikish-la turib qolardi. Bola, momosi aytmishli, koptok jinnisiga aylangunga qadar, dala-dashtda sang‘ib, olisdagi tog‘larga tutashib ketgan qirliklarning ma’lum bir qismini hamda ular bag‘ridagi o‘ru jarliklarni mana shu tarzda – “o‘zga olam” yo‘sinida birma-bir “kashf etib” chiqqandi. Biroq koptokka butunlay mehr qo‘ygach, boladagi bu xususiyat zavolga yuz tutgan va u “o‘zga olam”ga ortiq qiziqmay qo‘ygandi. Bugun esa shu fe’li tuyqusdan qayta jonlanib, endilikda do‘nglik ortidagi “o‘zga olam” bilan tezroq betlashish ishtiyoqida yuragi yonmoqqa tushgandi, turgan gap, bo‘ri inini xayolidan zig‘ircha mosuvo etmagan holda.
Bola ko‘pda hayallamay, tezroq yuqoriga tirmashmoq o‘yida nigohi ila do‘nglik belidan o‘ziga mosroq joy qidirarkan, xiyol o‘tmay dara bo‘yi­dagi torgina ko‘zdan panalab joyni daf’atan ilg‘ab qoldi-da, to‘g‘ri o‘sha tomon yurdi.
Zarang daraxtini dara tarafidagi torgina oraliqdan o‘tishi bilan uning qarshisida qalin o‘t-o‘lanli, uzun enli yo‘lak paydo bo‘ldi. Qo‘sh otliq bemalol sig‘arli uzun yo‘lakning o‘ng yonida chuqur dara, so‘l yonida qiyalanib tushgan do‘nglik, adog‘ida esa yashil yalanglik va qandaydir qoyatoshlar ko‘zga tashlanib turardi. Bu – g‘aroyib ko‘rinishga ega bo‘lgan yo‘lak sir-sinoatga to‘la olamga eltuvchi afsonaviy yo‘ldek tuyuldi unga. Shu bois yo‘lak og‘zida hayrat va hayajon og‘ushida bir muddat anqayib turib qoldi. Biroq har qancha hayajonda bo‘lmasin, o‘t-o‘lanlar oralab ketgan ingichka so‘qmoqni nazaridan qochirmadi – jondor yo‘li, degan xayolga bordi. Bundan yuragiga hadik indi. Biroq dara yoqalab, bir tekisda cho‘zilib ketgan sirli yo‘lakni bosib o‘tish istagi shu qadar kuchli ediki, ayni paytda hech narsa uni bu yo‘ldan qaytara olmasdi.
Bola tevarakka hushyor boqqancha, yo‘lakka dastlabki qadamni qo‘ydi.
Qiyalab tushgan do‘nglik turfa tusdagi tosh qatlamlardan iborat bo‘lib, qatlamlar orasida tikanaklar ko‘klanib, dara labining u yer-bu yerida esa, go‘yo quyidagi soyga qulab tushishdan qo‘rqqandek, pastak butalar qo‘nishib turar, oyoq osti aytarli ravon emas – do‘ngdan dumalab tushgan katta-kichik toshlar deyarli har odimda uchrardi.
U, chamasi, ikki yuz gazcha masofani bosib o‘tib, yo‘lak adog‘idagi chog‘roq yashil sayhonlikka yetarkan, ko‘zi so‘lda, do‘nglik ortidagi g‘oyatda g‘ayritabiiy manzaraga – doirasimon chuqur havzaga tushdi. Kaftdek tekis tubi archa hamda boshqa turdagi tog‘ o‘simliklari bilan qoplangan havzaning umumiy maydoni olti tanobdan ziyod, ya’ni bir yarim gektarcha bo‘lib, rangdor qirg‘oqlari tik, qoq markazida esa xuddi nayza uchidek, bolaning ta’biri bilan aytganda, taomlikka yaramaydigan erkak sabzidek, bir juft qoya ko‘kka bo‘y cho‘zib turardi. Bu havza mahalliy cho‘ponlar tilida jo‘ngina tarzda “toshoxur” deb yuritilardi. Darvoqe, sirli yo‘lak mazkur toshoxur baralla ko‘zga tashlanib turgan shu yashil sayhonlik bo‘yida yakun topib, nariga o‘tishning sira iloji yo‘qdek tuyulsa-da, ammo sinchkov nigoh yalanglikning u chekkasidagi qoyatoshlaru turli dov-daraxtlar bag‘riga singib, toshoxurning sharqiy qanotida joylashgan qator o‘ngirlar tomon misli ilon izidek bilanglab ketgan ingichka so‘qmoqni ilg‘amasdan qolmasdi. Biroq bola hozir yoni-veriga razm soladigan ahvolda emas – endi jondor inini paqqos unutgan ko‘yi, bu g‘aroyib manzara qarshisida tamomila lolu hayron turib qolgandi. Holbuki, kechadan beri u qidirayotgan bo‘ri ini shundoq yaqinida, toshoxurdan keyingi birinchi o‘ngirda joylashgandi.

* * *

Bu safar bolalarini zahiradagi ozuqa bilan yemaklantirishga majbur bo‘lgan Ena bo‘ri o‘ngirning duyarli nimchorak qismini egallagan silliq, ko‘kishtob tosh chetida, kundalik betizgin qiliqlari – sho‘xliklari bilan ovora bolalari harakatini kuzatib, o‘z navbatida, naridagi qoyatosh soyasida bag‘rini yerga bergan ko‘yi, jarohatlangan o‘ng oyog‘ini yalab-yulqab, ora-sirada xuddi norasida jonivorday araz-la g‘ingshib qo‘yayotgan jufti Tarxashga dam-badam ko‘zlarini pes-pes qilgancha, cho‘zilib yotardi, go‘yo sokin orom olmoqda edi. Zohiran shunday, botinan esa, hali-hanuz cheksiz qahru g‘azab og‘ushida edi u.
Ena bo‘ri bejizga quturmagandi.
Bugun tongda ko‘ngliga hadik va qo‘rquv solgan qorishiq hidning kim va nimaligiga to‘la-to‘kis aniqlagach, qiyalik tepasidagi qoyadan oshib, yo‘lda hech qayoqqa chalg‘imay, to‘g‘ri ini sari yo‘rtarkan, toshoxur bo‘yiga yetganda, janub tomondagi ingichka, o‘ta qaltis so‘qmoqdan quyiga engan va uning markazida bo‘ylanib turgan qo‘sh qoyadan biri poyidagi zax kovakda, bugungidek omadsiz kun – qora kunga asrab qo‘yilgan ozuqasining yarmidan ko‘prog‘ini Tarxash jig‘ildoniga urib ketganidan ogoh bo‘lgandi. Bu holdan Ena bo‘ri avvaliga esini yo‘qotar darajada quturgan esa-da, so‘ng yo‘liga ilhaq ko‘z tikib turgan och-nahor bolalarini o‘ylab, o‘zini bosgan, nodon va bezbet juftidan qolgan etu suyaklarni chala chaynab, chala yutib, iniga oshiqqan. O‘ngirda qora berishi bilan bir-birini turtkilab-surtkilab, pildirab qoshiga chiqqan bolalari oldiga qo‘rsog‘idagi yemishni endigina qayd qilib tashlaganida, bo‘lak payt qurib qolganday, ayni shu vaqtda qaysi go‘rdandir sumanglab kelib qolgan Tarxashga tashlanib qolgandi.
U nodon juftining boplab adabini bergan esa-da, ammo bunga to‘la qanoat etmagan – botinida bir-biri bilan ayovsiz ravishda cho‘qishayotgan ikki qarama-qarshi tuyg‘uning qaysi biriga yon bosmoqni bilolmay, shuuri karaxt edi: qahri derdiki: “Bos, yanch, etini nimtala, bu yaramasni!” Aqlli esa zo‘r berib bu yovuz qutquni inkor etmoqqa urinardi: “Yo‘q-yo‘q, aslo g‘azabga erk bera ko‘rma!” Jonivor ushbu ikki o‘t o‘rtasida ayovsiz ravishda qovrilar ekan, baxtiga, xiyoldan so‘ng o‘tgan yillar davomida sekin-asta orttirilgan bor tajribalari bovar kelib, agar g‘azabini jilovlamasa, oqibati xunuk bo‘lishi mumkinligini his etib, andak tinchlandi. Aqli shuni aytdiki: “Emakka qotinib, o‘zini aybdor sezgani uchun ham Tarxash boya yummatalamog‘ingga qo‘yib berdi. Hozir qayta hamla qilar bo‘lsang, ortiq u qarab turmaydi, o‘tgan galgidek, qurbi yetgancha quturib qarshilik ko‘rsatishga tirishadi va natijada, bundan har ikking ham jiddiy ozor topmog‘ing mumkin.” Bundan Ena bo‘ri darrov hushyor tortdi: “Agar bu jangda bexosdan qattiq yaralanar bo‘lsa, so‘ng qoshida lo‘mbillab o‘ynab yurgan manovu bolalarining holi ne kechadi? Ularning tomog‘iga kim qaraydi?”
Tarxashmi?
Yo‘q, ikki dunyoda ham!
Boz ustiga, ona jonzodlarning jiddiy yaralanishi yoxud bevaqt o‘lim topishi tufayli, har yili bu tog‘u toshlarda necha bir murg‘ak jonivorlar barvaqt nobud bo‘lmaydi. To‘g‘ri, nodon Tarxash norasidalar rizqiga xiyonat qilib, muqaddas yo‘riqni buzdi. Biroq harchand urinmasin, harchand adabini bermasin, baribir unga es kirmaydi – bu qilig‘ini erta bir kun tag‘in takror etadi. Shuning uchun u bilan yoqalashib yurgandan ko‘ra, zahirasiga o‘zga joy topgani ma’qul. Boisi Tarxash “oila tashvishi”ni birga tortadigan avvalgi jufti So‘poq emas, naq kuydirgining o‘zi – na butunlay uzilib keta oladi, na juftlik vazifasini ado etadi. Bugungidek yummatalar bo‘lsa, o‘zicha arazlab, g‘ingishib; indamasa, qiliqlari bilan qoniga tashna qilib yuraveradi.
Ena bo‘ri hanuz jarohatini yalayotgan Tarxashdan irganib, sobiq jufti So‘poqni qo‘msab, beixtiyor uv tortmoq istaydi. Ko‘ksini to‘ldirib, fig‘on qilmoqni istaydi.
Afsuski, bu aslo mumkin emas – ini yaylov yaqinida joylashgan. Yaylov ahli bilan ming ittifoq bo‘lmasin, ichki mayl va tuyg‘ulariga bo‘ysunib, ini joylashgan hududda uv tortmoqqa hozircha mutlaqo haqqi yo‘q.
Bu – yovvoyi olam yo‘rig‘iga sira to‘g‘ri kelmaydi.
Uv tortmoqdan uv tortmoqning farqi bor degandek, uning ham o‘z vaqt- soati bor, ya’ni qachonki, bolalari sog‘-omon ulg‘ayib, inini, o‘tov ahli esa yaylovini tark etgandan so‘ng, oppoq qorga burkangan tog‘u toshlar orasidagi ovullarni qoralab, xohlasa oyga boqib, xohlasa ko‘kka boqib, bas degancha uv tortmog‘i mumkin.
Eng muhimi, nola tortmasa bo‘ldi.
Bundan avvalgi bolalari zilzila tufayli ko‘chki ostida qolib nobud bo‘lganida, Ena bo‘ri alamdan tuni bilan uv tortib – nola qilib chiqqan, so‘ng kutilmagan bu judolikka toqat qilmoqqa bardoshi yetmay, o‘ziga o‘zi ajal chorlagan. Aksiga olib, hech ajalga duch kelmagan, duch kelganida esa, oldi-ortiga qaramay, tiraqaylab qochgan. O‘shanda tog‘ ovullardan biri yaqinida ketma-ket miltiq gumbirlab, bir to‘da it izidan tushgan. Ena bo‘ri ajalni istagan esa-da, ammo uni bir gala it timsolida tasavvur etmagan ekanmi, beixtiyor qochmoqqa tushgan. Qochish asnosida tomirlarida qon yurishib, unda hayotga tashnalik hissi qayta jo‘sh urgan. Keyinchalik Tarxashni uchratib, g‘am-alamlarini butunlay unutgan. Bu yangi juftini xuddi So‘poqdek oqil va mehribon bo‘ladi deya umid qilgandi. Afsus­ki, Tarxash avvalgi juftining g‘irt aksi bo‘lib nodon chiqdi. Bu turishida hali-beri unga aql kiradiganga o‘xshamaydi va kirmasa ham kerak.
Ena bo‘ri cho‘zilib yotgan joyida, qachon senga es kirarkan, nodon, degan yo‘sinda tag‘in Tarxashga adovatla boqarkan, shu asnoda xayoliga kelgani shu bo‘ldi: yo‘q, jufti So‘poq ikki dunyoda ham o‘zini bu tarzda talatib qo‘ymasdi, mabodo, oralaridan olamushuk o‘tib qolar bo‘lsa, Tarxash kabi g‘ingshib, o‘z ko‘yida arazlab yotmasdi, darrov o‘lja qidirib ketardi. Magar o‘lja bilan qaytar ersa, og‘zidagini qanjig‘i oldiga namoyishkorona tarzda uloqtirib, o‘zi narida teskari o‘girilib, g‘uddayib turib olgan, ya’ni oralariga tushgan sovuqlik Ena bo‘ri tomonidan bartaraf etilishini toqat-la kutgan bo‘lardi. Tabiiy, So‘poq o‘lja bilan qaytar bo‘lsa, Ona bo‘ri ortiq o‘rlanmas, jufti yoniga borib, asta suykalmoqni boshlardi. Biroq So‘poq darrovgina eriy qolmas – ich-ichidan halimdek yumshab turgan esa-da, tishida buni aslo sezdirmas – o‘zicha jindek noz qilgan bo‘lardi. Ammo Ena bo‘ri baloning o‘qi edi – uning oldida So‘poq deganlari nima bo‘pti, bor-yo‘g‘i bir issiqjon, kerak bo‘lsa toshni eritmoqqa qodir edi u.
Ba’zan esa buning aksi bo‘lardi.
Ammo, So‘poqdan farqli o‘laroq, Ena bo‘ri tezgina bo‘y bermas, kunlab, gohida haftalab uni obdon sarson-sargardan qilar, gohida esa chinakamiga bo‘zlatardi. Tabiiy, bu hol So‘poq biror-bir o‘zga qanjiqqa ko‘z suzib qo‘ygan kezlarda yuz berardi. Ammo shunchaki arazlashuvlarda tashab­bus hamisha Ena bo‘ridan chiqar – toshga aylangan juftini sanoqli daqiqada misli mumday eritib olardi. Ana shunda mumday erigan So‘poq naq oyoqlari ostida eshilib-erkalanib yotgan arlonini mehr bilan shu qadar yalab-yulqalardiki, bu kabi farahbaxsh damlarda Ena bo‘ri o‘zini go‘yo yettinchi osmonda qalqib yurgandek his etardi. Tarxash esa So‘poqning to‘kilgan bir mo‘yiga ham arzimaydi – o‘z nafsidan boshqasini o‘ylamaganidek, bolalariga otalik ham qila olmaydi. Ana, u yoniga erkalanib borgan bolalaridan biriga, xuddi yetti yot begonaday, irillab berdi. Keyin nimadir esiga tushganday, o‘rnidan ilkis qo‘zg‘oldi-da, kunchiqardagi o‘rliklar bag‘ridagi butazorga sho‘ng‘ib, zumda ko‘zdan yo‘qoldi.
Tarxashning qorasi o‘chgach, go‘yo birdan g‘ami ariganday, Ena bo‘ri boyadan beri tinmay atrofida o‘ralashayotgan bolalariga andarmon bo‘ldi – birini yalab, birini yulqashga tushdi. Shunda naridagi toshlar orasida kalta cho‘pni goh tish­lab, goh tashlab, o‘z maylida o‘ynab yurgan yoniq ko‘z, tiyrak bo‘rivachcha og‘zidagi cho‘pni tashlab, ular yoniga pildirab keldi-da, birodorlarini nari-beri surib, onasining tumshug‘i ostiga, to‘rtala oyog‘ini dast ko‘targancha, chalqancha tushib yotib oldi. Ena bo‘ri pishiq-puxtaligi har bir harakatidan yaqqol sezilib turgan yoniq nigohli bu jimitdek urg‘ochi jonivorning istagini darrov anglab, xuddi bir vaqtlar So‘poq o‘zini suyib erkalaganday, qaynoq tili bilan uning qorni, choti va bo‘yin taglarini hafsala bilan yalashga tushdi. Bu holdan qolgan bo‘rivachchalarning rashki qo‘zib, darhol yoniq ko‘zni turtkilab-surtkilab, nari haydamoqqa tushdilar. Ena bo‘ri fe’li va tusi o‘ziga o‘xshash bu jonivorni azaldan bo‘lakcha suyardi, shuning uchun uni aka-­ukalari hujumidan himoyalab, mehr-la yalashda davom etdi. Boz ustiga, yoniq ko‘z o‘zining bu qilig‘i – tantiq talabi bilan Ena bo‘ri shuurida totli xotiralarni uyg‘otib, endi amalga oshmog‘i dushvor bo‘lgan ba’zi bir xohish-istaklarni qo‘zg‘ab qo‘ygan edi.
Ena bo‘ri tumshug‘i tagida chalqancha tushib yotgan bo‘rivachcha o‘rnida o‘zini, o‘zi o‘rnida esa qahr va mehr bobida har qanday jonni bir himo bilan qochiradigan So‘poqni tasavvur etib, bu yumushni o‘zgacha bir shavq bilan ado etarkan, kutilmaganda o‘ng biqinida ayol elaslanib, qaynoq kaftini naq yag‘rinida tuyganday bo‘ldi.
Jonivor ilkis qaddini tiklab, beixtiyor o‘ng yoniga o‘girildi.
Biroq shuurida ko‘lankalangan Saragul sharpasi sarob bo‘lib chiqdi.
Qiziq, axir ayolning qaynoq kaftini naq yag‘rinida aniq his qildi-ku!
Bu ne hol?
Bu ne sinoat?
Bu sir-sinoatga Ena bo‘rining aqli yetmadi. Ammo yag‘rinini siypalab o‘tganday tuyulgan qaynoq kaft ta’sirida, hamisha jismidan tevarakka g‘aroyib iliqlik taratuvchi ayolga nisbatan, holbuki, bugun tongda uni ko‘rgan esa-da, kuchli sog‘inchni his etib, beixtiyor ingrashdi. Qoshida hanuz oyoqlarini ko‘tarib yotgan yoniq nigohni unutgan holda tumshug‘ini kunbotishga cho‘zdi. Saragulning sarxushlantiruvchi tanish bo‘yini qarshisidan esayotgan yengil epkindan ilg‘ab oladigandek, qayta-qayta iskalandi. Ana shunda odam isini tuyganday bo‘ldi.
Biroq bu – u kutgan bo‘y emasdi. Ena bo‘ri birdan hushyor tortdi.
Ena bo‘ri chinakamiga tahlikaga tushdi.
Axir ini joylashgan hududda odam hidini tuyish, uning uchun o‘limdan ming karra dahshatliroq edi-da.
Bu, tom ma’noda falokat edi!
Ena bo‘ri hozircha kim yoxud neligi noayon bo‘lgan bu falokat halizamon tegrasida bamaylixotir o‘ynab yurgan bolalari hayotiga chang solib, bir lahza ichida ularni mavh etadigandek, tani qaltirab, irillagancha, bolalarini uyasiga haydadi. So‘ng o‘zi misli kamon o‘qidek o‘ngir chetiga otildi.

* * *

Xuddi bo‘lak joy qurib qolgandek, chuqur daraga orqa o‘girgancha, ajal komidan bor-yo‘g‘i to‘rt-besh odim berida hayrat og‘ushida hanuz toshday qotib turgan bola ilonizi ingichka so‘qmoqdan emas, toshoxurning janubiy qirg‘og‘i yoqalab, xarsang va butalar oralab, o‘zi tomon soyadek sirg‘alib kelayotgan Ena bo‘rini payqaydigan holatda emas – hali-hanuz qarshisidagi toshoxurning g‘aroyib manzarasiga mahliyo edi. Shu kezgacha tog‘u tosh deganda, Suvliqsoy vodiysi atrofidagi tog‘larni hamda notekis dovon yo‘liga olib chiquvchi tor darani bilardi. Buning ustiga, har safar toqqa tashrif buyurganida, bobosi aytmish­li, xuddi Habib bangidek hardamxayol holda, ya’ni qad­rdon ovulidan ham ko‘ra, eng sevimli ermagi – to‘p surishdan bebahra etishgani uchun barcha-barchadan, hattoki kunduzi quyoshdan, tunda oydan, qo‘yingki, butun olamdan norozi holda kelardi-da. To‘g‘ri, tunov kundan va ayniqsa, bugundan tog‘u toshlarga bir nigoh bilan boqayotgan esa-da, ammo kelbati qorli tog‘lardek cho‘ng, qandaydir afsonaviy odam yoxud odamlar tomonidan atay qazilib, atay zeblangan havzaga birinchi bor duch kelishi edi-da.
U toshoxurning tik qirg‘oqlari, yashil tubi va uning qoq markazida qad rostlab turgan – eni-bo‘yidan tortib, shakl-shamoyiligacha, kishi aqlini lol qoldirarli darajada, bir xilda bo‘lgan egiz qoya – qo‘sh qoyaga boqqani sari hayrati xamirday ko‘pchib, oqibatda, nafaqat jondor inini, balki shundoq ortida og‘zini lang ochib turgan ajal – teran darani ham unutib qo‘ygan edi.
Bolani chandon qiziqtirib qo‘ygan bu qoyalar oralig‘i chamasi o‘n besh gazcha bo‘lib, ular asosini tashkil etgan toshqatlamlar eni hamda rang-tusi ham aynan bir-birini takror etgandi. Magar, shu o‘rinda, qoyalardan birini ko‘zda tutgan holda jindek ta’rifga urg‘u berar bo‘lsak, qoya poyidagi baland qatlam kulrang tusda bo‘lib, undan yuqoridagi qatlam to‘q ko‘kimtir rangda edi. Uchinchi, ya’ni quyidagi to‘q ko‘kimtir qatlam sirtiga qisman taramlab tomir otgan qirmizi qatlam esa, misli qizil belbog‘ yanglig‘, qoya belini chirmab, uni o‘zgacha zeblab turardi. Umuman olganda, rang borasida tabiat qoyalardan o‘z saxovatini aslo ayamagan – qirmizi “belbog‘” kiftiga o‘rnashgan to‘q sariq rangdagi to‘rtinchi qatlam o‘zidan tepadagi oqish tusli beshinchi qatlam bilan uyg‘unlashib, misli tasmadek, ularni bir-biridan ajratib turgan o‘rtadagi qop-qora chiziq – mo‘jaz qatlamni deyarli yutib yuborgandi. Jigarrang tusdagi oltinchi yirik qatlam o‘z yag‘rinidan joy olgan qoramtir – ayrim o‘rinlari ko‘mirdek qop-qora – qatlamni inkor etgan holda ajabtovur ko‘rinish hosil qilgandi. Ayni shu yerda ona tabiat, qoyalar ustidan qah-qah otib kulgandek, qoramtir qatlam ustiga, uning aksi bo‘lmish oqish qatlamni, oqish qatlam yelkasiga esa qizg‘ish, sarg‘ish, och hamda to‘q jigarrang tusdagi enli va ensiz qatlamlarni o‘ta mohirlik bilan paydar-pay terib chiqqandi. Egiz qoyalarning eng yuqori nuqtasi – nayzadek o‘tkir uchlari och kulrang tusda bo‘lib, birini mujraygan yashil archa bezab turardi.
Bolapaqirni hayratga solgan yana bir holat – egiz qoyalardagi mavjud rangli qatlamlar tosh­oxurning tik va baland devorlarida aynan shu yo‘sinda to‘la-to‘kis takrorlangan bo‘lib, toshoxur tubidagi yashillik bu turfa ranglar majmuasini yanada bo‘rttirib, unga ayricha ko‘rk bag‘ishlab turardi. Agar bola geologiya fanidan ozmi-ko‘pmi boxabar bo‘lganida bormi, bu sir-sinoatga qisman esa-da, aqli yetgan va bu qadar hayratga tushmagan bo‘lar edi. Ammo uning bolalik baxti shunda ediki – qoshidagi manzarani ta’rifi yo‘q bir mo‘jiza sifatida qabul qilgandi.
Bor hayratining asil sababi shu edi.
Bu orada nihoyat “toshqotgan” bolaga jon kirdi.
U o‘ng qo‘lidagi zarang tayoqni qo‘liga olarkan, azbaroyi zavqi to‘lib-toshganidan, o‘ng tizzasiga yengil bir shapatiladi. Qani endi, ayni shu damda o‘zidek to‘ptepar jo‘ralari qabatida bo‘lib qolishsa-yu, birga-birga quyiga enishsa, rangdor qoyalar atrofida gir aylanishib, chir aylanishib, obdon ularni tomosha qilishsa, o‘zlarida yo‘q zavqlanishib va shavqlanishib, don talashgan chug‘urchiqlardek rosa chug‘urlashsa, so‘ng bu haqda ovuldagilarga oshirib-toshirib so‘zlab berishsa! Axir momosining xamir qoriladigan sariq sirli tog‘orasidek bir tekisda o‘yilgan, bunisi kamdek, qoq kindigida, bobosining jini sevmaydigan erkak sabzidek ko‘kka bo‘y cho‘zib turgan qo‘sh qoyali, yo‘q-yo‘q, egiz qoyali bu qadar ajoyib manzarani yana qayerda ko‘rish mumkin?!
Faqat shu yerda!
Aynan shu yerda!
Ena bo‘ri bir paytlar tog‘lar orasidagi so‘qmoqdan ini o‘rin olgan kamar tomon otini yeldirib borayotgan suvoriy qarshisiga to‘satdan lop etib chiqqan So‘poq kabi, toshoxur labi yaqinidagi xarsanglar ortidan yashil yalanglikka sakrab chiqqanida, bola shu shavqli xayollar og‘ushida edi.
Bolaning ko‘zi o‘zidan bor-yo‘g‘i o‘n besh odimcha narida, xuddi osmondan tushganday, tuyqusdan paydo bo‘lgan Ena bo‘riga tushgach, beixtiyor qovug‘i bo‘shashib ketdi. Qo‘lidagi zarang tayoq maysalar ustiga tap etib tushib, belidagi pichoq hatto esiga kelmadi. Qarshisida ko‘zlari misli cho‘g‘dek yonib, tishlari dahshatli tarzda irjayib turgan maxluq o‘tov yonida uchratgan royishli jondorga o‘xshamas, hademay yamlamasdan yutadigan vajohatda edi.
Bola qo‘rquvdan qotib qolgandi.
Ena bo‘ri uning holatini sezgandek esa-da, ammo bundan yuragi tariqcha yumshamadi. Boisi qoshidagi bolaning, tog‘lar orasidagi tanggu tor so‘qmoqda to‘satdan So‘poqqa duch kelgan suvoriy singari orqa-oldiga qaramay, ura qochmog‘ini kutgan va aynan shu niyatda sayhonlikka sakrab chiqqan edi-da. Qarasaki, bolaning juftakni rostlaydigan siyog‘i yo‘q, turibdi serrayib. Bu holdan, bola qo‘rquvdan tosh qotganidek, Ena bo‘ri ham bu yog‘iga ne qilarini bilmay, bir necha soniya taraddudlanib qoldi.
Ena bo‘rining g‘azablanishiga sabab, bola uning iniga juda yaqin kelib qolgandi. Xo‘sh, bu o‘rinda, yirtqich qanday yo‘l tutmoqni o‘ziga ma’qul topdi? Sobiq juftining qilig‘ini aynan takror etib, bolani shunchaki quvib solmoqchi bo‘ldi. Boz ustiga, bu tomonga yaqinlashayotganida, hididanoq bolani tanigan, shunga ko‘ra, hozircha biror-bir yomonlikni o‘ylamagan holda, faqat imkoni boricha tezroq qorasini o‘chirishini istardi, xolos. Aksiga olib, bolapaqir joyidan jilay demas, naridagi xarsanglarday toshqotib turardi.
Ana shunda Ena bo‘ri ikkinchi amalni qo‘llashga ahd qildi va gavdasini xiyol oldinga cho‘zgancha, yo‘qol, deya vahshatla irillab, asta olg‘a yurdi. Shunda birdan bolaga jon kirdi, to‘g‘ri ajal sari – dara tomonga tislana boshladi. Buni darrov fahmlagan Ena bo‘ri to‘xtadi, xavfdan ogoh etganday, bu safar bo‘g‘zida bo‘g‘iq irilladi. Ammo bola, ikki ko‘zi yirtqichda, tisarilishda davom etdi va bir zumdan so‘ng “va-a-a” degancha pastga quladi.
Ena bo‘ri u tomonga oshiqmadi, xavf arib, ko‘ngli oroyish topganidan suyunganday, sayhonlikda picha turib qoldi. Keyin qiziqishi ustun kelib, dara labiga bordi. Bo‘yin cho‘zib, quyiga mo‘raladi. Qarasaki, bola, chamasi, uch-to‘rt gazcha pastda, jar betidan unib chiqqan, jussasi kichik esa-da, tanasi baquvvat archa shoxlari orasida, hozircha hech bir narsani idrok eta olmay, ko‘zlari ola-ko‘la bo‘lgancha, chalqancha tushib yotar, quyidagi jo‘shqin soy esa tezroq uni o‘z og‘ushiga olish ishtiyoqida uyurlanib-uyurlanib, mavjlanib-mavjlanib oqardi.
Bu orada nihoyat bir amallab o‘ziga kelib olgan bola joniqishla archa butoqlaridan biriga mahkam yopishib, soy shovuriga basma-bas, ovozi boricha “Ena-ena”lab baqirib qo‘yaverdi. Bu qilig‘i bilan yirtqichning ko‘ziga yanada ojiz, yanada notavon ko‘rinib ketdi.
Ena bo‘ri tang ahvolda qolgan bolani taqdir izmiga tashlab, asta iziga qayrilarkan, yo‘liga ko‘ndalang tushib yotgan zarang tayoq oldidan beparvo o‘tib ketolmadi, odatiga ko‘ra, uni iskab ko‘rdi va o‘zi sira kutmagan holda kaltakda bola hidi qatori ayolning ham qadrdon bo‘yini tuydi. Bundan sergak tortib, go‘yo ishongisi kelmaganday, zarang tayoqni u uchidan bu uchigacha qayta iskab chiqdi. Bu daf’a g‘oyatda ajabtovur bir holdan – ona-bola hidining bir-biriga yaqinligi va o‘xshashlikdan juda hayratda qoldi. Bu esa yuragida anglarsiz iliq bir tuyg‘uni uyg‘onmog‘iga sabab bo‘ldi. Jondor botinida yuz bergan g‘aroyib bu evrilishdan taajjubga tushib, bir dam tek turib qoldi. Keyin bunga to‘la ishonch hosil qilmoqchidek, zarang tayoqni yana bir karra iskab chiqdi. So‘ng ichki royishga beixtiyor itoat etib, dara labiga qaytdi. Bo‘yin cho‘zib quyiga boqdi. Archa butoqlari orasiga endi joylashib o‘tirib olgan bolaning ahvoli havas qilarli emas, baqirib-chaqirishlari esa ojiz jonzodning nolakor g‘ingshishidek tuyuldi unga.
Ena bo‘rida bolaga ko‘mak berish istagi tug‘ildi.
Biroq qanday qilib?
U bolaga boqqancha, shu sozda bir daqiqacha qotib turdi-da, keyin sekin ortiga qaytarkan, tuyqusdan yuragini ilitgan tuyg‘uning tub mohiyatini yanada teranroq anglab yetmoqchidek, tag‘in kaltakni bir sidra iskab chiqdi. Ona-bolaga hidiga sezilar-sezilmas temir isi qorishiq esa-da, bunga ortiq e’tibor bermay, qaytaga, quyidagi jo‘shqin soyning bir zayldagi shovuriga qasdma-qasd qichqirayotganidek, dam-badam nola qilayotgan bolaga go‘yo dalda bermoqchidek, bot iziga qayrilib, pastga mo‘raladi.
Ena bo‘ri o‘z bolalarini har qanday vaziyatda tinchlantirishga qodir edi. Biroq ko‘mak so‘rab, uning nazdida, ovozi boricha tinmay “g‘ingshiyotgan” odam bolasiga taskin bermoqqa juda ojiz edi. Oqibatda, u ikki o‘t o‘rtasida qoldi – ketay desa, yuragini zabt etgan iliq tuyg‘u bunga izn bermas, qolay desa, bundan biron naf yo‘q. Buning ustiga, ona-bolaning o‘xshash hidini o‘zida omuxta etgan zarang tayoq, ketmog‘iga izn bergisi kelmaganday, shundoq yo‘lida cho‘zilib yotardi. Qisqasi, sirtdan qaralganda, Ena bo‘rining hozirgi holati tumshug‘i tagidagi tayyor o‘ljaga ega bo‘lmoqning evini topolmay, behudaga timirs­kilanayotgan noshud jonivorning tentinishiga juda o‘xshab ketardi…
Oxiri bo‘lmadi – bolaning tinmay nola qilishiga ortiq toqati yetmay, tik jarlikda odam bolasi emas, o‘z jigargo‘shalaridan biri omonat ilinib turganday va hademay dara tubidagi tezob oqim bu jonni o‘z komiga tortib ketadiganday, Ena bo‘ri, kaltakka o‘tirib qolgan ayol isi ta’sirida, beixtiyor uv tortib yubordi.
Ena bo‘ri kaltakni hidlab-hidlab, ayolni yo‘qlab-yo‘qlab, ko‘kka boqib-ko‘kka boqib uv tortdi.
Ena bo‘ri archa shoxlari orasida “g‘ingshib” yotgan bolaga qarab qo‘yib-qarab qo‘yib, osmonga tumshuq cho‘zib-tumshuq cho‘zib uv tortdi.
Ena bo‘ri, ming bora beburd bo‘lsa-da, Tarxashning shu tobda qabatida yo‘qligidan ranjib-ranjib uv tortdi.
Ena bo‘ri bunday damda hamisha biror-bir yo‘l-yo‘riq topmoqqa hamisha qodir bo‘lgan So‘poqni qo‘msab-qo‘msab, uv tortdi.
Ena bo‘ri har safar o‘tov yonidan ayol hidiga to‘yinib-to‘yinib o‘tardi, uning iliq taftini butun vujudida tuyib-tuyib o‘tardi. Endi bu suyukli bo‘y zarang tayoqda anqib turardi, bola isi o‘sha yoqimli bo‘yga o‘xshab ketardi va ayni shu o‘xshashlik tufayli yuzaga kelgan iliq tuyg‘u esa jonivorning ketishiga qo‘ymay, tushovlab turardi. U botinida kechayotgan bu ajabtovur hisning neligini halicha to‘la idrok etolmagan esa-da, yuragi va shuuri amriga itoat etgan holda, qish-qirovli qorong‘i tunda yoxud quyuq tumanli kunda sherigini yo‘qlagan jondordek kelishtirib-kelishtirib, uv tortmoqda davom etdi.
Ena bo‘ri kaltakni hidlab-hidlab, ayolni yo‘qlab-yo‘qlab, ko‘kka boqib-ko‘kka boqib uv tortdi.
Ena bo‘ri archa shoxlari orasida chorasiz “g‘ingshib” yotgan bolaga qarab qo‘yib-qarab qo‘yib, osmonga tumshuq cho‘zib-tumshuq cho‘zib uv tortdi…

* * *

Ena bo‘ri ayolning qaynoq kaftini yag‘rinida his qilgan ondayoq xavotir hisi Saragulning qalbiga misli quyundek yopirilib kirgandi.
Ayol dastlab bundan hayron bo‘ldi.
Ayol bezovtalanib, keng yaylovga hadik-la boqdi.
Ayolning xayoli eri va suruvga og‘ib turganida, birdan esiga daydib ketgan o‘g‘li tushib qoldi. Bolani eslashi bilan boshqa ayollar kabi, voy-y, xudoyim, ishqilib, tinchlikmikan, deya sarosimaga tushib turmadi, bu haqda o‘rmak to‘qiyotgan qiziga ham bir og‘iz churq etmadi, xuddi hozir kimningdir shartta yoqasidan oladigandek, yo‘l-yo‘lakay yenglarini himargancha, boyasaroq o‘zi soylik girdiga jildirgan to‘riq otning yoniga urib bordi. O‘ta oshiqqan kezlarida, chap­dast yigitlardek, azaldan otni salt minishga odatlangan emasmi, to‘riqqa egar urmoqni xayoliga keltirmadi, turgan gap, bunga sabri ham yetmasdi. Ayol yerga qoqilgan temir qoziqni jahdla sug‘urdi-da, jundan eshilgan uzun arqonni qoziq tutgan so‘l qo‘liga tezgina yig‘ib, yoshi va to‘laroq jussasiga unchalik mos bo‘lmagan ajib bir chaqqonlik bilan yengil sakrab, to‘riqning yalang‘och yag‘riniga minib oldi. Qo‘lidagi chilvir bilan otning sag‘risiga qarsillatib tushirishdan avval, bolasi tushmagur balki otasi yonidadir, degan umid va ilinjda boshda yaylovni tik kesib, suruv tomon jilmoqchi bo‘ldi. Keyin, tabiatning g‘aroyib bir sinoati – onalar qalbi hech qachon aldamaydi – ichki sezgisiga bo‘ysinib, ot boshini archazor qiyalikka tutash do‘nglik sari burdi. Onasining bu xatti-harakatlaridan ajab­lanib, qoshiga yugurib chiqqan Barno qizning: “Voy-y, o‘lay, yo‘l bo‘sin, ena? – degan savoliga bergan javobi shu bo‘ldi:
– Ochiq lahadga!
Saragul do‘nglik yoqalab otni qichab haydadi.
Yo‘l bo‘yi tevarakka sarasob solib, bolani daraklab, ovoz berib-ovoz berib bordi.
Ko‘nglida sarosar kezinib, yurak-bag‘rini timtalayotgan badgir o‘ylarni la’natlab-la’natlab, ich-ichidan qarg‘anib-qarg‘anib bordi.
Ayol shu yo‘sinda Burmali vodiy “darvoza”siga yetarkan, qulog‘iga bo‘ri uvlashi chalinganday bo‘ldi. Dastlab noxush bu sas go‘yo shuurida aks etgandek, unga e’tibor bermadi. Zeroki, shu yoshgacha ayol jondorning uv tortishini baravj ko‘klam adog‘ida emas, kech kuzda, qahraton qishda eshitgan, kunduzlari emas, qorong‘i tunlarda eshitgan. Ammo etni junjiktiruvchi bu ovoz qayta takrorlangach, hushyor tortgan ayolning onalik qalbi – botiniy tuyg‘usi ot boshini o‘sha tomonga burmoqni amir etdi. U Burmali vodiyga qayrilarkan, miyasiga qo‘yilib kelayotgan badgir o‘ylardan xayoli qochib, quruqsigan lablarini yalab, bolani yo‘qlab, tag‘in ovoz bermoqchi ham ediki, kuchli ichki bir tebranish – to‘lqin: “Bas!” – deganday bo‘ldi. Ayol ortiq tovushlanmay, atrofga sinchkov boqqan ko‘yi, tovani bilan otni niqtalab haydadi. Ena bo‘rining navbatdagi uv tortishidan so‘ng, ovoz kelayotgan manzilni bir lahzada aniqlab, to‘g‘ri do‘nglik adog‘idagi yo‘lak tomon yo‘l tortdi.
Saragul qorli tog‘lar bag‘riga eltuvchi bu yo‘lni yaxshi bilardi. Bir paytlar bola kabi u toshoxurning betakror manzarasi qoshida dong qotgandi. Ayol cho‘pon-cho‘liqlar tilida, “kunchiqar” deb atalmish bu yo‘nalishni, hali turmushga chiqmay turiboq, o‘zidek tog‘u toshda daydimoqni xush ko‘radigan o‘ta xushfe’l Turg‘un amakisi hamrohligida otda bosib o‘tgan bo‘lib, toshoxurdan keyingi barcha o‘ngirlarni, hamda, amakisi aytmishli, katta suruvga torlik qilmish mo‘jaz vodiylarni, tog‘ puchmoqlaridagi do‘ppidek ovullarni, dara boshidagi Kattaqoyani bosib o‘tib, yozning qoq chillasida ham ko‘ksidan qori arimaydigan cho‘ng qoyali tog‘larlargacha yetib borgandi. Chori cho‘pondan bo‘ri uyasi shu atrofda ekanini ham eshitgandi. Ayolning faqat bir narsaga aqli yetmay, garang edi – bu uying kuygir Boybicha nechun kuppa-kunduzi uv tortib qoldi? Bundan aqli tang tortgani sari, qalbi tinmay o‘sha tomon undardi.
Ayol yo‘lak og‘zidagi zarang daraxtini yonlab, tarvaqaylagan novdalari ostidan ot yoliga yopishib – egilib o‘tarkan, xiyoldan keyin tagidagi otning yalang‘och tani avvaliga titrab, so‘ng tinchlanganidan, uv tortayotgan yirtqichga yaqin qolganini va to‘riq zumda uni taniganini sezdi-da, butoqqa ilinib, ensasiga surilib qolgan ro‘molini to‘g‘rilash asnosida yo‘lak adog‘iga oshig‘ich ko‘z tashladi va dara labida yuvosh itday cho‘nqayib, o‘zi tomon tikilib turgan Ena bo‘ri – Boybichani ko‘rdi.
Ana, u ayolning yetib kelishini kutib turmay, asta qaddini tikladi va xuddi nimagadir ishora qilganday, tag‘in bir quyiga, bir unga qarab qo‘ydi-da, so‘ng ortiga qayrilib, naridagi toshu butalar tomon keta boshladi. Ayol jonivorning bu qilig‘i ne ma’no anglatishini fahmlashga ulgurmay, suv shovuri orasidan bolaning elasgina ovozi qulog‘iga chalindi.
– Ena-a-a!
Ayol jonlanib, tovani bilan otning biqiniga niqtab, qo‘lidagi chilvir bilan sag‘risiga ketma-ket tushirib, bor ovozda hayqirdi.
– Berdiqul! Bola-a-am!
Bu safar bolaning ovozi dadilroq jarangladi:
– Ena-a-jo-on!
Ayol yo‘lak adog‘idagi yashil yalanglikka yetgach, otdan sakrab tushdi-da, chilvirni qo‘lidan qo‘ymagan ko‘yi, boya Ena bo‘ri mo‘ralagan yerdan pastga ko‘z tashladi. Archa shoxlari orasida rang-quti uchib o‘tirgan bolani ko‘rdi. Biroq kutilmagan bu holatdan ayol o‘zini yo‘qotib qo‘ymadi. Boisi tog‘da o‘sib, tog‘da ulg‘aygan emasmi, bir qarashning o‘zidayoq bolaning joniga ora kirib, uni muqarrar halokatdan asrab qolgan archaning baquvvatligini, o‘g‘li yo‘g‘on va chayir shoxlar orasida omonat emas, mahkam joylashib o‘tirib olganiga to‘la ishonch hosil qilgandi. Shunga ko‘ra, ortiqcha hayajonlanmay qo‘lidagi chilvir uchini otning no‘xtasidan yechib, ikkinchi uchini bolaga tashlarkan, fe’liga xos qat’iy yo‘sinda dedi:
– Belingga mahkam bog‘la! Hovliqma! Mahkamroq bog‘la!
Ayol bolani yuqoriga tortib olarkan, uni dara labidan uzoqlashtirgan holda, bir so‘z qotmay, quloq-chakkasiga boplab bir tarsaki tushirdi.
Bu tarsaki bolaga boldan totli tuyuldi.
Ayol bolani mahkam bag‘riga bosib, shu sozda picha quchib turarkan, so‘ng uni o‘zidan nari itarib, ishqilib, qo‘l-oyog‘ing butunmi, deganday boshdan-oyoq bir sira ko‘z yugurtirib chiqdi-da, bu gal so‘l quloq-chakkasiga tarsaki tortdi.
Bu tarsaki bolaga zahardan achchiq totindi.
Ayol qoshlarini chimirgan ko‘yi, lablarini mahkam qimtigancha, uzun jun chilvirni silkib-siltalab, chaqqonlik bilan so‘l bilagiga o‘rashda davom etarkan, bu hol qanday sodir bo‘ldi, deya boladan so‘ramadi, o‘g‘limga Boybicha hamla qilganov, deya gumonga ham bormadi, bo‘shalishi bilan iziga qayrilib, juftak rostlagan to‘riqni yanib o‘tirmadi – chilvirni yig‘ib bo‘lgach, boshda Ena bo‘ri g‘oyib bo‘lgan naridagi toshu butalarga, so‘ng bir paytlar hayratiga sabab bo‘lgan toshoxurga bir-bir nazar tashladi-da, qoshida gunohkorona bosh egib turgan bolaning ensasiga bir turtib, oldiga soldi.
Burmali vodiydan chiqaverishda, ayolning aytgan birdan-bir gapi shu bo‘ldi:
– Bugunoq bu yerdan izingni o‘chirasan!
Bola, “xo‘p”, demadi, “yo‘q”, deganday yerga boqdi.
Ayol bolani ortiq e’tiboriga arzitmay, nigohi ila yaylov kengligidan to‘riqni qidirarkan, shunda uning ko‘zi yashil o‘tloqni tik kesib, o‘tovi tomon borayotgan ikki otliqqa tushdi.
– Voy-y, o‘lmasam, tag‘in sovchilar bo‘masin bular! – dedi beixtiyor.
Ana endi, oyoqni qo‘lga olmoqdan bo‘lak iloj yo‘q edi.
Ona-bola oldinma-keyin o‘tov sari zing‘illashdi.
Ayol, otliqlar, mabodo, sovchilar bo‘lib chiqishsa, avval ularni o‘tovga joylashtirib, so‘ng bolaning Chori cho‘pon o‘rniga suruvga yuborishni o‘zicha rejalashtirib, shiddatla ilgarilar, to‘p surmoqqa o‘ta chapdast bo‘lgan bola esa, onasiga zo‘r-bazo‘r yetishib borardi…

2017 yil

«Yoshlik» jurnali, 2018 yil, 3-4-sonlar