Bir marta yurak xurujini yengib o‘tgan yozuvchini avaylashardi, ammo u saratonning qoq o‘rtasida saratondan vafot etdi. O‘shanda kasalxonada uning yonida hamshiradan boshqa hech kim yo‘q edi. Hamshira hartugul, adibni tanir, hikoyalarini o‘qigan, shu sababdan boshqa bemorlardan ko‘ra uning yonida ko‘proq bo‘lar, og‘zidan biror so‘z chiqarmikin, deb halak edi.
− Ayolingiz keldi, ichkariga kirsinmi? – unga bergan oxirgi savoli shu bo‘ldi.
Adib boshini sarak-sarak qildi. Ammo eshikdan ko‘zlarini uzmadi.
Farzandlari yetib kelganida u allaqachon vafot etgandi. Oilasi ko‘p kuyindi: u nafaqat yozuvchi, balki ota sifatida ham mehr qozonishga ulgurgandi.
Adibning marmarga o‘yib ishlangan byusti iliq tuproq uzra og‘riqlardan xalos bo‘lganidan mamnundek jilmayib turardi. Yozuvchining qabrini kunda, kunora muxlislari ziyorat qilib turardi.
Bir kuni qabr yonida bir talay maktublar paydo bo‘ldi.
− Sizga yozgan, ammo jo‘natmagan maktublarim, — dedi ularni olib kelgan ayol xo‘rsinib.
Marhumning ortidan o‘lib bo‘lmaydi. Kunlar o‘tib yozuvchining muxlislari boshqa mualliflarning kitoblarini o‘qiy boshlashdi, yil o‘tib oilasi ham o‘z orzu-tashvishlari bilan bo‘lib, binoyidek yashab ketdi. Faqat o‘sha ayol uning qabrini har kuni ziyorat qilish, haqiga duo o‘qishni kanda qilmadi. Qo‘lidan uning kitoblari tushmas, yozgan asarlarini yod bilardi.
Yozuvchi tavalludining oltmish yilligi muhtasham zalda o‘tkazildi. Adib bu yerga ko‘p kelgan: boshida to‘garaklarga havaskor sifatida qatnadi, so‘ng iqtidorli qalamkashga aylandi, yillar o‘tib ilk kitobining taqdimoti ham shu yerda o‘tdi. Ammo keyinchalik u tanilishga, olqishlarga, obro‘ga qiziqmay qo‘ydi. Adabiy muhitdan uzoqroqda xotirjam ijodini davom ettirdi. Yolg‘izlikda yozgan asarlari odamlar mehrini qozondi. Unga olis-yaqindan xatlar kela boshladi. Xatlar ichida uni yangi asar yozishga undaganlari talaygina edi, ammo xatlar egalari orasida ichida bittasi aziz edi.
…Bugun muxlislarning maktublarini olib kelgan adibning rafiqasi so‘z berishlarini hayajon bilan kutyapti. Katta zal mashhur yozuvchiyu shoirlar, rahmatli erining muxlislari, shogirdlari bilan gavjum, farzandlari ham old qatorda otalarini yodga olayotgan ijod ahlining e’tiboridan mamnun, faxrlanib o‘tirishardi.
− Rahmatli turmush o‘rtog‘im adabiyot uchun hayotini bag‘ishlagan edi, — deya adibning rafiqasi gazetalarda bosiladigan intervyulardagi yod bo‘lib ketgan jumlalarni takrorlay boshladi. — Oilasiga g‘amxo‘r edi. Kechalarni tongga ulab yozgan romanlarini bugun xalq sevib o‘qimoqda. Ha, men hamisha yonlarida bo‘lardim. Kitoblarini dastlab o‘zim o‘qib chiqardim, yutuq va kamchiliklarini aytardim. Hozir ham kutubxonalariga qo‘l tekkizganim yo‘q, qo‘lyozmalari shundoq ish stolida turibdi, go‘yo bir kun eshikni ochib kirib keladigandek, tugallanmagan hikoyasini yakunlab qo‘yadigandek tuyuladi menga…
Shundan so‘ng ayol muxlislarning xatlaridan parchalar o‘qib berdi. Qarsaklar yangragach, ko‘zlariga yosh olib joyiga qaytdi. Qaniydi, shu e’tibor, shu obro‘ tirikligida bo‘lganida, xayol qildi u, yaxshi yashagan bo‘larmidik!..
Bir payt eshik yonidagi o‘rindiqda o‘tirgan g‘amgin ayolga ko‘zi tushdi. Ayol shu zahoti unga tikilib qarab turgan ko‘zlarini yashirib, ro‘moli bilan yuzining yarmini yopgandek bo‘ldi. Adibning rafiqasi qizarindi. Yuragining bir cheti uvushdi. Qo‘lidagi xatlarni qattiq siqa boshladi. Ikkinchi gal qaraganda o‘rindiqda hech kim yo‘q edi. U bir oz tin olib, yana xotira kechasini kuzatishda davom etdi. Kuzatarkan, hayotining bir qismi ko‘z o‘ngidan o‘tdi.
* * *
− Bu yozganlaringizdan bir tiyin ham foyda yo‘q! – ayol jahl bilan tungi qoralamalar ustiga tap etib urdi. — Siz ham boshqalarga o‘xshab uy solsam, mashina olsam, xotinimni chet ellarga oborib aylantirsam demaysiz! Bilganingiz faqat kitob, yozganingiz faqat kitob!
U ixcham kutubxonaga qarab qo‘lini bigiz qildi:
− Osh-non bo‘ladimi bular? Hatto shogirdingiz ham bugun davralarning to‘rida o‘tiribdi she’r o‘qib!
− U shogirdim emas, — beparvo javob qaytardi adib.
− Uyimizga kelganmidi, kitobiga so‘zboshi yozdirib ketganmidi? Birinchi kitobi chiqqanmidi o‘sha yerda? Mana, endi sizni changida qoldirib ketdimi?
− Omadini bersin.
− Siz ham nega dacha olmaysiz, nega navbatda turib uy olmaysiz?! Yozuvchilarga berilayotgan imkoniyatlardan foydalanib qolmaysizmi? Bitta she’r yozib, qimmat moshinli bo‘lyapti odamlar. Nechta kitob yozdingiz shu choqqacha? Yettita! – erining javobini kutmay yana shang‘illashda davom etdi u. – Nechtasi chiqdi? Ikkita, xolos! Gonorar oldingizmi shunga? Yo‘q! Nima emish, pul uchun yozmaymanmish! Nima keragi bor unda, bu kitoblarning? Ishlayotgan gazetangiz koshki tuzukroq oylik to‘lasa.
Adib bu gaplarni tinglash o‘rniga bosh qashib, qog‘ozga yozgan jumlalarni o‘chirib, qayta yozishga kirishdi.
− Jim tur ozroq. Yakunlab olay.
− Avval savollarimga javob bering!
U noiloj boshini qog‘ozdan ko‘tardi:
− Men uy olish, mashina minish uchun yozmayman. Sen baribir tushunmaysan. Agar shu maqsadda yozganimda… yo‘q, tasavvur qilish qiyin buni. Dang‘illama hovliyu, mashina kerak desang, ertagayoq xorijga ketaman. Uch-to‘rt yil mardikorlik qilib, topib kelaman shu pulni. Lekin zinhor, aytib qo‘yay, zinhor satrlaridan moy oqib turgan unaqa asarlar yozmayman, tushundingmi meni!
Erining ahyon-ahyon chiqib turadigan jahli alanga olayotganini sezgan xotin indamadi. Bir galgi yurak og‘rig‘i uni cho‘chitib qo‘ygandi. Axir, farzandlari hali yosh… Eri hali bardam, vaqti kelsa bo‘lar dang‘illama uy ham. U qo‘lidagi sochiqni bir siltab oshxonaga kirib ketdi.
Adib o‘sha oqshom uxlolmadi. Yozolmadi ham. U xabar kutardi. Shu xabarlar unga ilhom bag‘ishlab turgani uchun ayni paytda, unga judayam zarur edi. Onda-sonda keladigan bu xatlarga adib hech qachon javob yozmagan. Shunday bo‘lsa-da, xabar kelaverardi. Ayni zarur, ayni muhtoj paytida yangi xat har galgidek umid chirog‘idek porlab turardi.
“Aziz adibim!
Sizning “Tirik odam” nomli hikoyangizni yaqinda jurnalda o‘qib qoldim. U yuragimga malham bo‘ldi. Mendagi ikkita kitobingizda bu hikoya yo‘q edi. Qo‘limdagi kitobingiz bir bo‘ldiyu, yangi hikoyangiz bir bo‘ldi. Romanga teng hikoya! Bosh qahramonda huddi o‘zimni ko‘rdim. Bilasizmi, men ham atrofga boqib tirik odamlar bormikin, deb kuzataman. Ko‘pincha topolmayman. Hammasining qalbi so‘nganga o‘xshaydi. Sizning tirik odam ekaningizga shubham yo‘q. Siz bilan sira gaplashmagan bo‘lsam-da, ammo eng yaqin do‘stimsiz. Iltimos, yana shunday hayotbaxsh hikoyalar yozishda davom eting. Sizga bu yo‘lda chidam, omad tilayman. Hurmat bilan O.”
Yozuvchi “Tirik odam” haqida esladi. Ko‘p marta rad etilgan bo‘lsa-da, nihoyat bosildi. Uni yozguncha bir hafta ishga borolmay, xonasidan chiqmagani, evaziga xayfsan olgani, xotini esa bolalarni ergashtirib uydan ketib qolganini esladi. Ularda ayb yo‘q. Nima qilishsin, gazetaga har hafta maqola, bola-chaqasiga esa e’tibor kerak. Axir, ular ham tirik odam…
Nihoyat, u galdagi maktubga javob yozishga qaror qildi.
“Aziz O!
Maktublaringizni doim o‘qiyman. Ular menga ijodiy rag‘bat bag‘ishlaydi. Ba’zan yozishni tashlayman deymanu, sizdan “yangi hikoyalar kutyapman” degan xabaringiz kelib qoladi. Yana yozgim keladi…”
U xatga o‘y-xayollarini, iztiroblarini qo‘shib bitdi. Yengil tortayotganini, g‘amlari ko‘nglidan ariyotganini his qilib bitdi. Maktubni jo‘natganida tong oqarib qolgandi. Ko‘zlarini yumib bir lahza tin olgach, pochtasida yangi xabarni ko‘rdi. Maktublar maktublarga ulandi…
Bir kuni adibning rafiqasi uning ish stolining changini artarkan, ochiq qolgan kompyuter pochtasida “ting” etib kelgan yangi xabarga ko‘zi tushdi. Bir talay elektron xatlar asosan bir odam – O.dan kelgan edi.
“Aziz yozuvchim!
Yangi romaningizni qisqa tafsilotini jo‘natibsiz. Bilasizmi, menda bosh qahramon – ayolning o‘tmishi borasida e’tiroz paydo bo‘ldi. Avvalo, turmush o‘rtog‘i vafot etib, kitoblarga bog‘lanib qolgan bu ayolni juda chiroyli va hurliqodek tasvirlayapsiz. Meningcha, g‘amxo‘r odamidan ayrilgan ayol so‘nib boradi, ayniqsa, kun bo‘yi kitoblar bilan sirlashib o‘tirsa. Gul-gul yashnamaydi. Uni yoqtirib qolgan erkak esa birinchi navbatda suratiga emas, siyratiga oshiq bo‘lishi lozim. Bir ko‘rishdagi muhabbatga ishonib bo‘lmas. Bu borada o‘ylab ko‘ring. Istasangiz, ayolning ruhiy holatini chizishda sizga ko‘mak beraman. Aytgancha, men siz qatnaydigan kutubxonada ishlayman. Sizni bu yerda ko‘p ko‘rganman, balki meni tanimassiz. Bu safar o‘zimni tanitib, yangi asaringiz borasida ko‘maklashaman. Fikrlarimni e’tiborsiz qoldirmaganingiz uchun rahmat. Hurmat bilan O”.
Ayol bu xabarni o‘chirib yubordi. So‘ng bamaylixotir oshxonaga o‘tib, xayolchan tarzda ovqatlanayotgan eriga boqdi. Avvalgidek tushkun emas, ko‘zlari porlab qolgandi. Demak, sababi ayon.
− Men birrov opamnikiga o‘tib kelaman.
− Tinchlikmi? – so‘radi eri.
− Ha, biroz tobi yo‘q ekan.
Ayol ko‘chaga chiqdi: erining doimiy boradigan kutubxonasi shu atrofda edi. Dam olish kuni bino ishlamasdi. Ammo qorovuldan O. ismli xodimlarni surishtirdi, o‘zi bittagina Omina ismli ayol ishlarkan bu yerda. Qorovul ham ancha zerikkan ekan, ayolning barcha savollariga erinmay javob bera qoldi: Ominaning eri o‘lgani, ko‘p yillardan beri shu yerda ishlashi, bolasi ham yo‘qligi, ko‘p kitob o‘qishini, hatto tushlikda doim nima yeyishigacha aytib berdi.
Ertasiga kutubxona eshigi ochilishi bilan kitobxonlarga xizmat ko‘rsatayotgan Omina qarshisida unga nafrat bilan qarab turgan ayolni ko‘rib cho‘chib ketdi:
− Yo bugunoq ishdan bo‘shab, erimga xat yozishni to‘xtatasan, yoki hoziroq dod solib sharmandangni chiqaraman!
Ayol titrab atrofga boqdi: zalda kitobxonlar gavjum, nariroqda kutubxona direktori xodimlarga nimadir demoqda, bir tarafda hamkasb ayollar qo‘li qo‘liga tegmay boyagina kelgan yangi kitoblarni joylashtiryapti. Kichkina jussasi yanada kichrayib ketdi va zo‘rg‘a:
− Xo‘p, − deb pichirladi.
− Ertaga bu yerda qorangni ko‘rmay, erimga ham ko‘z olaytirma, — ayol vishillagancha u tomon engashdi. So‘ng mag‘rurlik bilan zalni tark etdi.
Chindan ham O. kutubxonadan bo‘shab ketdi. Yozuvchi esa yana avvalgi holiga qaytdi: tushkun va ezgin. Ayol erini o‘ziniki bo‘lib qolganidan quvondi. Anchadan so‘ng uning yangi romani chop etildi. Uning ilk sahifasida “Qadrli do‘stim O.ga bag‘ishlayman” degan satrni o‘qigach, ayolning fe’li buzildi. Eri esa buni izohlab o‘tirmadi. Savol nazari bilan qarab turgan ayoliga qarab xo‘rsinib qo‘ydi, xolos.
Qiziq, O. bu kitobni olib o‘qiganmikin?
* * *
O‘tmish xayollari yakuniga yetganda xotira kechasi ham tugab qolgandi. Adibning rafiqasi va farzandlarini hurmat bilan kuzatib qo‘yishdi. Yozuvchining portreti ilingan devordan hademay boshqa ijodkorning surati joy oladi. Gulduros qarsaklar, balandparvoz so‘zlar, qo‘lma-qo‘l bo‘lgan kitoblar aro faqat birgina – tadbirni derazadan kuzatayotgan kichik jussali ayol o‘zini juda g‘amgin his etdi. U binoni tark etarkan, ortiga yana bir nazar tashladi.
“Aziz adibim!
Meningcha, bu yerda tirik odam yo‘q. Yana kim bilsin…” – pichirladi u va qo‘lidagi o‘qilaverib titilib ketgan kitobini bag‘riga bosgancha metroga tushib ketdi.