Ҳабиб Абдуназар. Бошпана (ҳикоя)

– Ҳувв Гулбаҳор! Қаерларда юрибсан, болам?
Гулбаҳор чопқиллаб келади ва момонинг узун гулчин этакларидан ушлаб, эркаланади ва бўйнидаги шудринг доналаридек оппоқ шода-шода мунчоқларини лабларига босиб, момонинг қулоқларига шипшийди:
– Момо, қаранг, деворга нима чиздим!
Момо деворга ҳозиргина чизилган оппоқ ажи-бужи чизиқларга тикилганча ўйга чўмади. Бу чизиқлар унинг кўз ўнгида суратдек гавдаланиб, болалик хотираларини жонлантиради: ота-онаси, ариқ бўйида лойдан уйча қураётган қизалоқ…
Момо шу хаёллар оғушида ичкарига кираётиб, зина олдида пала-партиш ётган оёқ кийимларни девор тагига тартиб билан теришга тутинади. Чоли эса уй олдидаги айвонда букчайиб, тез-тез нафас олиб, айвон устунини қўли билан ушлаганча ниманидир эслашга тиришади ва кампири нимадир деган-у, унга жавоб бераётгандек ўзига ўзи гапиради:
– Қўявер, шундоқ ҳам уйимиз яхши. Сен айтгандек, деворни бироз оқлаб қўйсак бўлар экан.
Кафтдеккина ҳовлида икки туп хурмо дарахти ҳосили кўплигидан ерга тўшалиб ётган новдаларини кўтаришга уринади. Аммо ўйноқлаб ўтган салқин шабада зўрға турган шохларга тегиб кетади-ю, балога қолади – шохлар қарсиллаб синади. Қорамтир қизил хурмолар бандидан узилиб ер билан битта бўлади ва унинг ичидан ширага бўккан нимпушти томирлар қуёш нурида жимирлайди. Деворларнинг зах емирган жойларидан сувоқ сомонлари, чириган синч ёғочлари кўзга ташланади. Ҳовли ўртасида катта тоғора, биридан буғ чиқиб турган икки челак ва кичкина шолча устида бир уюм кир кийимлар йиғилган.
Момонинг хотир кўзгусида юзларидан чарчоқ асари кетмаган, иккиқатлиги билиниб турган аёл жонланади, унинг устида олча гулли чит кўйлак, бошида пойтери рўмол, эгнида чийдухоба нимча, оёғида калиш… У обдан чайиб-сиққан ки­йимларни силтаб-силтаб дорга илади. Уларнинг тасмадек шарақлаган овозлари ва сачраган сув томчилари ҳовлида қўлтиқтаёқ тутгандек арвағанглаб юрган мусичаларни чўчитиб юборади. Улар “пирр” этиб уй шифтига қўниб, жаҳл қилгандек норози оҳангда ғуриллайди. Бир тўда болалар кичкина ҳовлини бошларига кўтариб қичқиради. “Ҳой, жим дейман. Ҳой..!” – ҳовлида у ёқдан-бу ёққа қичқириб чопиб юрган болаларига танбеҳ беради аёл. Оқ кўйлак ва калта иштон кийиб олган, жингалак сочли, ялангбош миқтигина бола қўлидаги қалам билан оппоқ деворга нималарнидир чиза бошлайди.
“Ҳой, қоғоз йўқми сенга?” – яна жиғибийрон бўлади аёл. Оппоқ девор юзида илон­изи йўл, гоҳида синчиклаб қаралса, харсангтошлар орасидан болаларини етаклаб кетаётган айиққа ўхшаш алламбало тасвирлар пайдо бўлади, гўё қадимий қоятошдаги расмлар шу бола қўлларида қайта жонланган санъат асаридек оқликка сингади. Аёл шошганича суви сиқилган кийимларни тоғорага ташлайди-ю, унга қараб югуради. Бола қиқирлаб кулади ва қўлга тушмас қасоскорлардек қочиб, эшик ортига яширинади. Аёл бармоқлари билан авайлаб девор юзидаги қалам изларини ўчиришга уринади.
Ичкари уйдан эркак кишининг овози эшитилади: “Ҳов, хотин!” Аёл шошиб уйга киради-ю, чойнакни кўтариб чиқади. Сўнг ошхонадан ёғнинг чарсиллаган овози ва ошнинг ёқимли ҳиди ҳавога таралади. Зарда қилиб нари кетган мусичалар яна ошхона эшиги олдида пайдо бўлиб, ғуриллай бошлайди.
Эркак ҳовлига чиқиб, кенг елкаларини ростлайди ва кўксини тўлдириб-тўлдириб чуқур нафас олади. Сўнг девордаги маънисиз, гоҳо ниманидир эслатувчи қалам излари, зах емириб кўриниб қолган девор синчларига қарайди. Шунда кўпинча Зараутсой дарасига онасидан ажраб уйда қолган қўзичоқларни ўтлатгани олиб чиққанида, у ердаги унгир ва камар тошларига ишланган ажи-бужи чизиқлар, белгилар, ибтидоий одамларнинг ов қилаётгани, жуда антиқа шаклда чизилган турли жониворлар, одамсимон махлуқлар тасвирини кўрганини эслайди… Буларнинг бари бир қарашда невараси каби болалар ўйинқароқлик қилиб чизиб кетганга ўхшарди…
Аёлнинг ошхонадан эшитилган ҳорғин овози унинг хаёлини бўлади:
– Уйни бир оқлайдиган бўлибди-да. Ёш болалар бўлганидан кейин…
– Қўявер, озроқ пул тушсин, уйни бошқатдан кўтарамиз, – дейди эркак уйнинг бош-оёқ тарҳини хаёлан чизиб. – Бу йўлакни ёпиб, кунчиқар томонга катта дарвоза ўрнатамиз. Хоналарни кенгайтирамиз. Нима дединг, а?
Қуёш баланд деворлар ошиб бу ҳовлига бир қур назар ташлайди-ю, сўнг катта кўчага тушиб, тезда кўздан ғойиб бўлади. Хурмо дарахтининг соясидан қўрқиб тит­раб турган бу нимжон, рангпар райҳонлар чилла ўтириб ғордан эндигина чиққан авлиё – қуёшнинг ана шу бир дамлик назари билан тетикланиб, кўкка бўй чўзади ва унда зоҳир бўлган каромат – ифорлар руҳингизда ажиб ғаройиботлар пайдо қилади.
Кечки салқин ва намхуш ҳаво эркакнинг юпқа кўйлак остидаги баданини жунжиктиргандек бўлади, у уйга кириб кетади.
Ойнинг ипакдек майин нурлари хурмо дарахти шохларидан сирғалиб, аёлнинг тим қаро сунбул сочларига илашади. Юлдузлар эса бу кичик ҳовлининг кичик осмонига сиғмай ғужуллайди.
Тонг яна шу кулбанинг синч деворлари ортида ёришади. Қуёшнинг заррин нурларини тўсиб турган девор болаларнинг бир ҳовуч кулгисини қуёшга тутади. Жаранглаган оппоқ товушлар ёмғирнинг марварид томчиларидек қуёш нурларидан сирғалиб, хурмо дарахтининг ғубор босган баргларига тушади.
Гирди яшил пўпанак билан чегараланган соялар олами – рутубатли тор кўчадан аразлаган қуёш куну тун, ой ва йиллар ҳисобини тасбеҳдек ўгириб ботаверади, чиқаверади. Эркак эса нур ва соянинг бениҳоя жангида деворнинг нураган жойларини сувайди. Заъфарон тусга кира бошлаган шапалоқдек оғир хурмо япроқлари ерга шатирлаб тўкилади ва уни жойидан қимирлатолмаган ўжар шамол жиғибийрон бўлиб, дарахт шохларини юлқилайди. Совуқдан омон қолган майса – яшил орзулар устига оппоқ лайлак қорлар ёғади. Лойдан ямоқ солинган деворларга ёмғир томчилари урилиб, яна ёрилади, бўртади ва секин-аста емирила бошлайди. Катта кўчалар қорини эритган хасис қуёш бу ҳовлига бош суқмай уфқ томон шошади. Аёлнинг хоналар бўйлаб беозорлик билан юргани, печга ўтин қалагани ва ўтиннинг чарсиллаб ёниши эшитилади. Иссиқ печь ёнида қунишиб ўтирган болалар печь устига ташлаб иситилган сарғиш пахта толаларини бир гуллаб олиб, бармоқчалари билан ундан чигитини амаллаб айиришади ва ёнига йиғиб, бир-бири билан кимўзар ўйнашади. Аёл чигитланган момиқ толалардан миттигина чопончалар қавийди. Эркак эса йўталиб-йўталиб қор курайди, уларни бир этак пахтадек елкасига олиб, кўчага чиқиб кетади. Сочларига оқ, юзларига ажин оралай бошлаган аёл сандиқни очиб, қизларига сеп деб ташлаб қўйган бисотини кўздан кечиради.
Шифтдан ўтаётган томчилар овоз беради: “Чак-чик…”
– Ҳеч бўлмаса, томни ямаб, эшик-деразаларни тузатсак яхши бўларди-да, – деди аёл тоғорани шифтдан томаётган томчиларга тўғрилаётган эркакка.
– Қорлар эриди, – деди эркак синиқ табассум билан. – Қиш ўтсин, кейин уйни қайта кўтарамиз! Ошхонани бўлса кунботар томонга кўчирамиз. Шунда хоналар яна биттага кўпаяди.
Дераза ва эшик тирқишларидан изиллаб совуқ киради. У ўрнидан туриб, дераза тирқишларига пахта тиқиб чиқади, аранг очилиб ёпиладиган, бўёқлари кўчиб кетган эшикни қаттиқроқ тортиб қўяди.
Қуёш қайтади. Девор юзларида ёриқлар, ёмғир томчиларидан қолган сариқ доғлар пайдо бўлади. Уй янада кичрайган, чўккандек, қадди дол кекса кампир сингари асо – синч ёғочларга суянади. Шафақнинг қирмизи шуълалари том устидан оқиб келиб, хурмо дарахтининг шохларига урилади. Шабада қаердадир гуллаган ўрик дарахти ва майсаларнинг хушбўй ифорларини олиб келади. Арилар ғунғиллаб хушбўй ифорлар келаётган томонга шошади.
Ҳовлида куймаланиб юрган момо хурмо дарахти тагида бир зум тўхтаб, эндигина куртак ёзаётган шохларига қарайди. Шунда қулоғига саҳро шамолининг бўридек увуллаши ва бир четда янги туққан туядек бўзлаётган хурмо тўнкасининг ҳасратли овози келади. Момо энтикади. Кўзларида хира тасвирлар пайдо бўлади: титраётган хурмо тўнкаси, уни юпатаётган ёруғ қўл… Момонинг вужудига ҳам титроқ югуради. Болалиги, хурмо кўчатини экаётган отасига ёрдамлашаётган қизалоқ, ўшанда отасининг унга айтган сўзлари эсига тушади: “Хурмо дарахти имонли кишига ўхшайди, болам. У имонидан кечмаганидек, хурмо ҳам баргларини ташламайди”.
Момо ўйга чўмади. Хотира қасри дарвозалари ланг очилади ва у ердан қўлларини силтаб ўзи сари чорлаётган сулув қиз кўринади.
Момо ўшанда сочлари тақимига урган сариққина, ўн тўртга тўлган сулув дашт қизи эди. Одатга кўра, у пайтларда қиз ёшлигидан қулоқсингди қилиниб, кимгадир атаб қўйиларди. Тенг-тўшлар даврасида биров фалончининг қизини мен келин қиламан, дедими, тамом, қиз бўй етиб ўшанинг ўғлига, албатта, турмушга чиқарди. Момо эслайди: тоғасининг ўзи тенги бир ўғли бор эди. Бир кун йигитча қиз кўргани келади: эгнига четларига ҳошия бериб тикилган бўз кўйлак, олача иштон. Этагида бир сиқим қурспечак-парварда ва уч-тўртта хурмо… Қиз бу совғани хушламайди чоғи, жаҳл билан уларни ерга сочиб юборади. Йигитча лом-лим демайди, шарт ортига бурилиб жўнайди. Шундан сўнг у қизни кўргани бошқа келмайди. Иккови ўн олтига тўлганларида уларни никоҳлаб қўйишади… Йиллар ўтиб “шайтон” набиралари “Бобомни яхши кўрганмисиз?” деб сўроққа тутса, момо силтаниб-силтаниб кулиб фақат ана шу воқеани эслаб гапириб беради. Момо яна жилмаяди, хотиралар оламидаги ўн тўрт яшар ўша сулув билан узоқ гаплашгандек бўлади.
Дераза ойнасига урилиб қайтаётган қуёш нурлари момонинг нимжон хаёлларига игнадек санчилади. Сўнг ҳовли ичидан ўтган ариқча бўйидаги кундага оҳиста ўтиради. Ариқчадан оқиб келаётган осмон момонинг оёқлари остида турган тошга келганда жилдираб овоз беради. Ариқча бўйида лойдан уйча қуриб ўйнаётган набирасига қарайди. У лойни юмалоқлаб, “уй” тиклайди, сўнг хурмо шохчаларидан синдириб келиб, ҳовлисига дарахт қилиб суқиб чиқади ва ёнидан ариқча тортиб, узоқроқдан шу ариқчага қумғондан сув қуяди… Момо набирасининг олдига бориб, уйчани қандай қуриш кераклигини ўргатади. Уй деворини қайтадан биргаликда кўтаришади. Хари – чўпчалар устидан лойни кафтларига уриб япалоқлаб қўяди. Ҳовли юзасига, “хурмо” дарахтининг тагига кичкина супача қуришади…

* * *

Ўн йил ўтиб, елкадор, қошлари қалин, бўйчан йигит шахдам одимлар билан бу кўҳна уйга кириб келади-ю, ҳаммаси ўзгаради: у уйнинг ҳар бир қаричини кўздан кечиради, катта-катта қадамлаб ўлчайди. Ҳовли ўртасидаги эски хонтахта устида сочилиб ётган бежирим чизилган уй суратларини эса шамол тўзғитиб ўйнайди.
– Уйни бошқатдан кўтараман, – дейди йигит уйнинг бош-оёқ тарҳини хаёлан яна бир бор чизиб. – Бу йўлакни ёпиб, кунчиқар томонга катта дарвоза ўрнатаман. Хоналарни кенгайтираман.
У уч-тўрт йигитни бошлаб келади-да, уйни бузиб, ўрнини теп-текис қилади. Бўйчан йигит уй пойдеворини чуқур қилиб ковлатаркан, пойдевор ўрнидан жимирлаб сизиб чиқаётган сувга кўзи тушади. Йигит бармоқлари билан сув чиқаётган жойни тирнайди, сув кўпаяди, янада чуқурроқ ковлайди. Ер бағридан кўзёшдек сизиб чиқаётган шифобахш сув булоқ сингари кичик шаффоф шарчалар ҳосил қилиб, ташқарига шиддат билан отилади. Йигит ўйноқлаб чиқаётган булоқ атрофига тош ётқизиб, панжара билан ўрайди, айлантириб хурмо экади.
Бу воқеа билан боғлиқ гап-сўзлар оёқ чиқариб қишлоққа оралайди:
– Эшитдингми, Гулбуви холанинг уйи ўрнидан булоқ чиқибди!
– “Момо булоқ”ни айтяпсанми?..

“Шарқ юлдузи” журнали, 2017 йил, 5-сон