Qadim-qadim o‘zbek madaniyatining O‘rta Osiyoga ko‘rsatgan ta’sirini ko‘hna Vizantiyaning qadimgi Rusga ko‘rsatgan ta’siri bilan qiyoslash mumkin. Sovetgacha bo‘lgan davrlarda va sovet davrida ham O‘zbekiston bizning Sharqdagi so‘zimiz va yuzimiz bo‘lib kelgan… Biz Turkiston tog‘lari va keng cho‘llarida birga yashaymiz. Bolalikdan qadim tarix va madaniyatga ega o‘zbek xalqiga hurmat ruhida tarbiyalanganmiz. O‘zbek xalqi o‘zining go‘zal milliy xususiyatlari bilan hech qanday shak-shubhasiz barcha tan olgan shunday hurmatga loyiq.

Chingiz Aytmatov

Afrosiyob haqida Sharq olamining, xususan Eron va Turonning deyarli hamma allomalari, adibu tarixchilari muayyan tarzda ma’lumot berib o‘tganlar. Ulardan ba’zilari Afrosiyobni zolim podsho deb ta’riflashsa, (masalan, Beruniy, Koshg‘ariy, Narshaxiy, Tabariy, Firdavsiy, Rashididdin, Navoiy va boshqalar), ba’zilari uni Turonning ulug‘ tayanchi, dunyoning mashhur hukmdorlaridan biri sifatida tasvirlaydilar.

Misollarga murojaat qilaylik:

Mashhur «Qutadg‘u bilig» kitobining muallifi Yusuf Xos Hojib Afrosiyob haqida:

Bu turk beklarindan, oti belgulik,

To‘ng‘a Alp erdi, quti belgulik.

Tojiklar ayur oni Afrosiyob.

Bu  Afrosiyob oldi ellarni talob, —

deb yozadi.

«G‘iyos-ul-lug‘ot»ning muallifi ham Afrosiyobni Turonning ulug‘ shohi, g‘oyat shijoatkor va bahodir kishi bo‘lgan, deb xolisona baho beradi. (Qarang: G‘iyos-ul-lug‘ot. 1-jild. Dushanbe, 1987, 76-bet.)

Alisher Navoiy esa «Xamsa» asarida Afrosiyob haqida quyidagicha xabar beradi:

Yana shohlik qildi Afrosiyob,

Vale qildi Eronni zulmu xarob.

Zamonida gar erdi obod kam,

Ani qo‘ymadi charxi obod ham.

Hazrat avliyolar va hukamolar tarixiga bag‘ishlangan maxsus «Tarixi muluki Ajam» asarida ham Afrosiyobning janglari, Eron xalqiga qilgan zulmlari hamda kuyovi Siyovush haqida anchagina ma’lumotlar berib o‘tgan. Lekin ma’lumotlarning ba’zilari afsonaga yo‘g‘rilgani sezilib turadi. Darhaqiqat, Alisher Navoiyning o‘zi ham Afrosiyob tarixini yozishda, asosan Firdavsiyning “Shohnoma”sidagi ma’lumotlardan foydalanganini aytadi.

«…Va zamonidin oltmish yil o‘tkondin so‘ngra Tur o‘g‘li Afrosiyob sipoh tortib aning (podshoh Manuchehrning — X. D.) ustiga yurudi. Ul Tabariston sori tortib, urushmadi. Amu suyidin norini anga musallam tutib, yarash bo‘lib, Afrosiyob qaytdi».

«Afrosiyob… Eron mulkini andoq buzdiki, oz yerda ma’murluq qoldi, yig‘ochlarni kesti va imoratni yiqti va korizlar bila bulog‘larni ko‘mdi». Yana «…Va o‘n ikki yil Eron mulkida turub, buzurglik qildi». (Alisher Navoiy. Asarlar 14-jild, 190—191-betlar.)

Alisher Navoiy Afrosiyobning faoliyatini quyidagicha yakunlaydi:

Chu Afrosiyob o‘ldi olam shahi,

Emas erdi ish sirining ogahi.

Jahon mulkin o‘z mulki qildi gumon,

Ani ham chiqardi arodin jahon.

«…Rustam Siyovush qonini tiladi. Turonga cherik tortib, nihoyatsiz qatl qildi. Va Afrosiyob andin qochdi va Rustam Afrosiyob Eronni buzg‘ondek Turonni buzub, yondirib keldi». Yana: «…Kayxisrav o‘zi azim cherik tortib yurudi. Afrosiyob turush bermadi, dag‘i yuz qaytardi… Necha qatlakim turub urushti, fath va zafar Kayxisravga erdi. Xorazmda urushib, Shaydanikim, Afrosiyobning o‘g‘li, o‘lturdi». (O‘sha asar, 195-bet).

Ko‘rinadiki, ulug‘ adibimiz Afrosiyobni unchalik xayrixohlik bilan tasvirlamagan. Balki u Afrosiyob haqida o‘zi bilgan haqiqatni aytishni ep ko‘rgandir. Ehtimol, Afrosiyobga nisbatan bunday tushunchaning shakllanishida, Navoiyning yoshlikda unib-o‘sgan muhiti va Afrosiyobdan ko‘proq jabr topgan Eron (fors) xalqi adiblari yozgan asarlarning ta’siri bo‘lgandir?!

Darhaqiqat, Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» (1069—1072 y.) asarida xabar berilganidek, Afrosiyob aslida Turon hokimi bo‘lishiga qaramasdan, u Eron mamlakatini ham bosib olgan va juda ko‘p vaqtini jangu jadallarda o‘tkazgan.

«Devonu lug‘otit turk» asarida o‘qiymiz: «Turklarning ulug‘ xoni Afrosiyobni To‘nga Alp Er deb atar edilar. Yo‘lbars kabi kuchli, bahodir odam demakdir» (3-jild, 379-bet). Shuningdek, To‘nga so‘zining «metindek qattiq, qo‘porib bo‘lmas darajada mustahkam» degan ma’nolari ham mavjud ekanligi «Devon»ning boshqa joylarida uzuq-yuluq bo‘lsa-da, aytib o‘tilgan.

Yana: «Kend — shahar. Bundan olinib Koshg‘arni Ordukent — xon turadigan shahar, markaz ma’nosida qo‘llanadi. Chunki bu shaharning havosi yaxshi bo‘lgani uchun Afrosiyob shu yerda turar edi» (3-jild, 329-bet).

Bu qomusiy asarda Afrosiyobning farzandlari va u qurgan shaharlar haqida ham har joyda turli xil ma’lumotlar berib o‘tilgan:

«Kaz — Afrosiyob qizining nomi. Qazvin shahrini shu qo‘rg‘ondir. Bu so‘zning asli (ma’nosi) qaz o‘yini — g‘oz o‘ynaydigan joy demakdir. Chunki u shu yerda turar va shu yerda o‘ynar edi. Shuning uchun ba’zi turklar Qazvinni turk shaharlaridan hisoblaganlar. Shuningdek, Qum shahri ham chegara hisoblanadi. Chunki qum turkcha so‘zdir. Afrosiyobning qizi bu yerda ov qilar va o‘ynar edi. Ba’zilar turk shaharlari chegarasi Marvash — Shohijondan boshlanishini so‘zlaydilar. Chunki Qazning otasi To‘ng‘a Alp Er — Afrosiyobdir. U Tahmurasdan uch yuz yil keyin Marvni bino qilgandir» (3-jild, 163-bet).

Ulkan tarixchi akademik V. V. Bartoldning Hamza Isfahoniy guvohligiga asoslanib qayd qilishiga ko‘ra, Marv shahrida Afrosiyob tomonidan qurilgan binoning qoldiqlari bo‘lgan. (Qarang: V. V. Bartold. Sochineniya, tom 4, M., 1971, str. 178.)

Devonda yana: «Barsg‘an — Afrosiyob o‘g‘lining nomi. Barsg‘an shaharini bino qilgan shudir. Mahmudning otasi shu shahardandir» (3-jild, 424-bet) deyiladi.

E’tibor bergan bo‘lsangiz, Afrosiyobning asl nomi (Alp Er To‘nga) kabi farzandlarining ismlari ham turkcha ma’no tashiydi. Masalan: Qaz — «g‘oz»ni anglatsa, Barsg‘an — Barsxon (Yo‘lbarsxon) degan ma’nolarni ifodalaydi. Shuningdek, mazkur asarda Afrosiyobning Barman degan yana bir o‘g‘li borligi haqida ma’lumot berilgan: «Barman — kishi ismi (Afrosiyobning o‘g‘li)» (3-jild, 424-bet). Bizningcha, Barman so‘zining lug‘aviy ma’nosi «mavjudman», «hayotman» (borman) demakdir.

Ulug‘ alloma o‘z bitiklarida Afrosiyob va uning bolalari tomonidan qurilgan va obod etilgan shaharlar haqida ham maxsus to‘xtab o‘tadi, birma-bir ma’lumotlar beradi. Bu jihatdan uning, ayniqsa, Samarqand haqida bergan ma’lumoti alohida ahamiyatga molikdir:

«Kend — o‘g‘izlar va ular bilan yaqin turuvchilar tilida qishloq. Ko‘pchilik turklar nazdida viloyatdir. Shuning uchun Farg‘onani O‘zkent — o‘z shahrimiz deydilar. Samarqandni kattaligi uchun Semizkent — semiz shahar deydilar. Buni forslar Samarqand tarzida qo‘llaydilar» (1-jild, 330-bet).

Yana bir joyda: «Samarqand eng eski shahardir… Uning asl nomi Semizkand — katta shahar demakdir» (1-jild, 499-bet), deb yozadi.

Samarqandning turklar va ko‘pchilik aholi tomonidan «Semizkend» deb atalganini XV asrda Temur saroyiga kelgan ispan elchisi va sayohatchisi Klavixo ham tasdiqlagan. Demak, Samarqandning Semizkend deb atalishi uzoq muddat davom etgan. Endilikda, badiiy adabiyotda, xususan she’riyatda, o‘rni kelganda, uslubiy bunyodkorlikni, rang-baranglikni oshirish uchun «Samarqand» bilan bir qatorda «Semizkent» so‘zini ham qo‘llasa bo‘ladi, chunki bu so‘zlarning o‘lchovi bir-biriga mutanosibdir.

Samarqand shahrining nomi o‘sha vaqtlarda ham turkcha (o‘zbekcha) — Semizkent, ham forscha (tojikcha) — Samarqand tarzida qo‘llanganligi bu qadimiy azim shaharda azal-azaldan o‘zbek va tojiklar birga yashab, birgalikda inoq hayot kechirganligidan dalolat beradi. Darhaqiqat, o‘zbek va tojik xalqlarining boshqa shaharlarda, o‘sha qadim davrlarda ham yonma-yon ahil yashab kelishi “Devoni lug‘otit turk”ning boshqa o‘rinlarida bir necha marta ta’kidlangan. Masalan, asarning birinchi jildida Bolasog‘un shahriga muallif quyidagicha ta’rif beradi: «Bolasog‘un eng katta shaharlardan biri edi. Xalqi ham turkiy, ham so‘g‘dcha so‘zlashur edi. Eski nomlari quz urdu va quz ulus. Buxoro, Samarqanddan ko‘chib borgan so‘g‘doqlar Bolasog‘unda joylashib qolgan va turklashib ketgan edilar» (486-bet).

Shuningdek, Mahmud Koshg‘ariy mazkur asarida kishi nomlaridagi «Tegin» (tekin) unsuri kimlarning nomiga nisbatan qo‘llanishi va qay tariqa yuzaga chiqqani xususida ham qiziq ma’lumotlar beradi. Masalan, Tegin (tekin) so‘zi o‘sha davr udumlariga ko‘ra shahzodalarning nomiga nisbat berib, qo‘shib aytilgan. «Tegin — aslida bu so‘z qul demakdir. Alp Tegin — bahodir qul… so‘ng bu ism Afrosiyob bolalariga ham qo‘llana boshladi. Afrosiyobning bolalari biror ish, voqea, xabarni aytganda yoki yozganda otalariga hurmat yuzasidan o‘zlarini kamsitib, «qulingiz falon qildi» deb, «qulingiz» o‘rnida «tegin» so‘zini ishlatar edilar. So‘ng bu so‘z ularga ot bo‘lib qoldi. Boshqa qullardan ajratish uchun bu so‘zning yoniga yana bir narsa qo‘shib ishlatiladi». (1-jild, 391—392-betlar.)

Koshg‘ariy bilan Narshaxiyning Afrosiyob haqida bergan ma’lumotlari bir-birini to‘ldiradi va yaxlit fikrga kelishga imkon beradi.

Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy o‘zining mashhur «Buxoro tarixi» asarida (943— 944-yillarda yozilgan) qayd etishicha, Afrosiyob Romtin (Romiton) qishlog‘ini qurgan ekan. «…Bu katta bir kuhandizga ega va mustahkam bir qishloq bo‘lib, Buxorodan qadimiyroqdir. Ba’zi kitoblarda bu qishloqni Buxoro deb ataganlar. Bu qishloq qadim vaqtlarda podshohlarning turar joylari bo‘lgan, (keyinroq esa) Buxoro shahri bino bo‘lgandan keyin, podshohlar qish faslidagina bu qishloqda turadigan bo‘lganlar. (Bu yerlar) islom davlatiga o‘tganda ham shunday bo‘lib turgan. Marhum Abu Muslim Buxoroga kelganida shu qishloqda turgan. Bu qishloqni Afrosiyob bino qilgan. (Barcha ta’kidlar bizniki — X. D.) Afrosiyob har vaqt viloyatga kelganida shu qishloqdan boshqa joyda turmagan». («Buxoro tarixi», Toshkent, 1966, 23-bet.)

Sal o‘tib, muallif Afrosiyob va uning kuyovi Siyovush haqida quyidagilarni yozadi: «Siyovush ibn Kaykovus o‘z otasidan qochib Jayhun daryosidan o‘tib, Afrosiyobning oldiga keldi. Afrosiyob uni yaxshi qabul etdi va o‘z qizini unga xotinlikka berib, aytishlaricha, barcha mulkini ham unga topshirdi» (28-bet).

Ba’zi rivoyatlarga qaraganda, Afrosiyob bilan Siyovushning avvaldan borish-kelishi bo‘lgan. Shu boisdan ham o‘gay onasining dastidan otasi bilan orasi buzilganda Buxoroga qochib kelgan Siyovushni Afrosiyob o‘zining odamiday qabul qiladi va qizini unga xotinlikka beribgina qolmasdan, Buxorodagi barcha mol-mulkini unga tortiq etadi.

Lekin dushmanlar Afrosiyob bilan Siyovush o‘rtasiga nifoq soladi. Siyovushni g‘arazgo‘ylikda ayblab, Afrosiyobning ko‘nglida unga nisbatan chuqur shubha alomatlarini uyg‘otadi. Xuddi shu lavhalar Navoiyning «Tarixi muluki Ajam» asarida kengroq yoritilgan. Afrosiyobning Siyovushga Turkiston viloyatini berganligi aytilgan va ularning orasini buzgan shaxslarning ham nomlari keltirilgan. Natijada «Afrosiyob uni (Siyovushni — X. D) o‘ldirdi hamda ana shu hisorda sharqiy darvozadan kiraverishingda «Darvozayi g‘uriyon» deb atalgan somonfurushlar darvozasining ichkarisiga dafn etdilar. Shu sababli Buxoro otashparastlari o‘sha joyni aziz tutadilar va unga atab har bir erkak kishi har yili navro‘z kuni quyosh chiqishidan oldin o‘sha joyda bittadan xo‘roz so‘yadi. Buxoro aholisining Siyovushning o‘ldirilishiga bag‘ishlab aytgan marsiyalari bo‘lib, u barcha viloyatlarga mashhurdir. Kuychilar unga moslab kuy tuzganlar va qo‘shiq qilib aytadilar. Qo‘shiqchilar uni «otashparastlar yig‘isi» deydilar. Bu gaplar bo‘lganiga hozir uch ming yildan ortiqroq vaqt o‘tdi» (28-bet).

Yana bir xil rivoyatlarga ko‘ra, shundan keyin Eron shohi Kaykovus Siyovushning o‘g‘li Kayxusravni o‘z ixtiyoriga olib keltiradi va uni yoshligidan boshlab Afrosiyobga qarshi adovat ruhida tarbiyalaydi. Narshaxiy shu voqeaning yakun qismini quyidagicha qisqacha bayon etadi: «Siyovushning Kayxusrav nomli o‘g‘li bo‘lib, u otasining qonini talab qilib ko‘p lashkar bilan bu viloyatga kelganida Afrosiyob shu Romtin qishlog‘ini hisor qilib turgan. Kayxusrav o‘z lashkari bilan ikki yil shu hisor atrofini o‘rab turdi va uning ro‘baro‘siga bir qishloq bino qilib, u qishloqni Romush deb atadi. Uni yaxshiligidan Romush deganlar. Bu qishloq hozirgacha obodondir. Kayxusrav Romush qishlog‘ida otashparastlar ibodatxonasini qurdi; otashparastlarning aytishlaricha, bu ibodatxona Buxorodagi otashparastlar ibodatxonalarining eng qadimiysidir. Kayxusrav ikki yildan keyin Afrosiyobni tutib o‘ldirdi. Afrosiyobning go‘ri Buxoroda Ma’bad darvozasida rahmatli Xoja Imom Abu Hafs Kabir tepaligiga tutashgan katta tepalik ustidadir. Buxoro aholisi Siyovushning o‘ldirilishi to‘g‘risida ajoyib ashulalar to‘qiganlar: kuychilar bu qo‘shiqlarni «Kini Siyovush» — «Siyovush jangi» deb ataydilar. Muhammad Ibn Ja’far (an-Narshaxiy) o‘sha vaqtdan buyon uch ming yil o‘tgan (deydi). Yana xudo bilimdonroqdir» (23—24-betlar).

Yuqorida aytilganidek, Koshg‘ariy hamda Narshaxiyning Afrosiyob haqida bergan ma’lumotlari bir-birini to‘ldirmoqda. Masalan, Narshaxiy Siyovush va Afrosiyobning o‘limlari tafsilotlarini, ularning jasadlari qayerga ko‘milganini aniq ko‘rsatadi. Lekin Afrosiyobning fojiali o‘limidan keyingi xalq yig‘isini bermaydi.

Koshg‘ariy asarida bu o‘rinlar bo‘lmasa-da, ammo Afrosiyob o‘limidan keyin xalqning qattiq qayg‘uga, tashvishga tushganligi, marsiyalar aytib uzoq vaqt yig‘laganligi xususida bir talay ishonchli ma’lumotlar keltirgan:

Alp Er To‘nga o‘ldimu,

Esiz ajun qoldimu,

O‘zlak o‘chin oldimu,

Emdi yurai yirtilur

(1-jild, 77-bet).

Yana:

Ulushib eran bo‘rlayu,

Iirtib yoqa urlayu,

Siqrib uni yurlayu,

Sig‘tab ko‘zi urtilur.

Mazmuni:

Afrosiyob o‘lgach, odamlar bo‘rilarday uvlashdilar, yoqa yirtib uvvos soldilar, (cholg‘uvchilar) o‘z asboblariday ingichka ovoz bilan chinqirishdilar, qattiq yig‘idan ko‘zlari yirtildi (ko‘z yoshlari tinimsiz to‘kildi).

Demak, Afrosiyob tarixiy shaxs! Turonning mashhur hukmdori va o‘zining uzoq podshohlik sulolasiga ega bo‘lgan zot. U deyarli barcha turkiy qavmlarning eng qadimgi buyuk ajdodlaridan biridir. Darvoqe, uning sulolasi yaqin vaqtlarga qadar Samarqandda va Basra (Iroq)da davom etib kelganligi haqida mashhur tarixchi Rashididdin va sharqshunos V. V. Bartold o‘z asarlarida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Masalan, Rashididdin o‘zining «Jome-at-tavorix» asarida «Xorazmshoh har tomondan qo‘shin to‘pladi va uni Movarounnahr mamlakatini bosib olish maqsadida Buxoroga boshlab, u atrofdagi hokimlarga, xususan Samarqandning sobiq hokimi, Afrosiyob avlodlaridan bo‘lgan sulton Usmonga xushxabar yuborib, ularning hammasini o‘zining yaxshi va’dalari bilan umidvor qildi», deb yozadi. (Qarang: Rashid ad-din. Sbornik letopisey. T.1, kn. 2, M.—L., 1952, 191-bet.)

Ushbu parchadan ko‘rinib turibdiki, Afrosiyobning avlodlari xorazmshohlar davrida ham Samarqandda yashagan ekan. Akademik V. V. Bartold esa o‘z asarlaridan birida Afrosiyob avlodlari XV asrga qadar Basrada yashagani, u yerlarda hokim bo‘lganliklari to‘g‘risida dalillar keltiradi. (Qarang, V. V. Bartold. Sochineniya, tom VII, Moskva, 1971, 147-bet.)

Demak, tarixchilar, arxeologlar, jamoatchilik vakillari, filologlar, qalamkashlar va boshqa soha xodimlari hamjihat harakat qilsalar, qunt bilan o‘rgansalar Afrosiyob avlodlarining shajarasini tiklashlari mumkin.

Shu kunga qadar afsonaviy siymo deb yuritilgan Afrosiyobning tarixiy shaxs ekanligini yuqorida keltirilgan dalillar bemalol isbotlay oladi, deb o‘ylaymiz. (Biz o‘z maqolamizda, asosan badiiy-afsonaviy libosga o‘ralgan Firdavsiyning «Shohnoma»sidagi ma’lumotlarga atay to‘xtamadik. Afrosiyob haqida o‘rganilmagan boshqa tarixiy manbalar ham, shubhasiz, bor!)

Afrosiyob tarixi avvalo tarixchilarimizni qiziqtirishi lozim edi. Afsuski, ular hamon jim. Nega?

Bizningcha, buni quyidagi sabablar bilan izohlash mumkin.

Birinchidan, Eron shoirlari va tarixchilari asarlarida Afrosiyobning atay afsonaviy siymoda aks ettirilishi ba’zi bir Yevropa va rus tarixchilari nuqtai nazarlariga ta’sir qilgan (yoki boshqacharoq aytganda, ularning ayrimlariga juda qo‘l kelgan). Yana shuning uchun ham, O‘rta Osiyo va Sharq tarixining bilimdoni akademik V. V. Bartold o‘zining dastlabki maqolalarida Afrosiyobni Turonning afsonaviy shohi deb atagan edi. Bu fikr ko‘pgina tarixchilar uchun o‘tib bo‘lmas chegaraga yoki Turon tarixiga baho berish mezoniga aylanib qoldi.

Afsona masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, Sharq adabiyotida tarixiy shaxslar siymosini afsonaviy tusda yoritish yetakchi mezonlardan biri bo‘lgan. Masalan, payg‘ambar Muhammad alayhis-salom, hazrati Ali haqida, Xoja Ahmad Yassaviyu Amir Temur… haqida qanchadan-qancha afsona-rivoyatlar mavjud. Ularga suyanib biz bu buyuk zotlarni tarix sahifalaridan chiqarib tashlashimiz kerakmi?! Aksincha, afsonalar tagida ma’lum haqiqatlar bo‘ladi va uni biz teran anglab olmog‘imiz kerak. Sharq tarixining, adabiyotining ana shu xususiyatini, mantiqini V. V. Bartold keyinchalik tushunib yetib, Afrosiyobning tarixiy shaxs ekanini bilvosita (uning avlodlari orqali) bo‘lsa-da, tan olgan edi.

Biz o‘zbek xalqi tarixini, Samarqand shahrining necha yoshga kirganini aniqlashda ham, dastavval Afrosiyob tarixidan boshlab o‘rganishimiz kerak emasmi?! Lekin ilmiy jamoatchilik bu ishga kirishgan emas. Balki ularning til tishlab turishiga professor I. I. Umnyakovning Samarqandning yoshini belgilashdagi mezoni xalaqit berayotgandir?! Afsuski, akademik S. P. Tolstov bu chiziqni Siyovushga bog‘lab allaqachon uzaytirgan edi. (Qarang: S. P. Tolstov. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964.)

Taniqli turkshunos olim L. N. Gumilev esa bu fikrni Afrosiyob masalasida ma’lum darajada davom ettirgan deyishimiz mumkin. (Qarang: L. N. Gumilev. Drevniye tyurki. Moskva. Nauka. 1967.)

Ana shunday dalil-isbotlar bo‘lishiga qaramasdan, ayrim tarixchilarimiz Afrosiyob nomini go‘yo toponim (joy nomi) sifatida — «atrofi siyob» degan so‘zlardan kelib chiqqan, deb tushuntirib kelmoqdalar. (Qarang: A. Muhammadjonov. «Choch va Shosh — qadimiy Toshkent. «Toshkent oqshomi». 18-mart, 1983 yil.)

Yana bir bor qayta aytishga to‘g‘ri keladi: Afrosiyob joy nomiga mutlaqo bog‘liq emas, balki antroponim, ya’ni kishi nomini anglatadi. Chunki uning asl nomi — Alp-Er-To‘nga. Afrosiyob esa unga forslar tomonidan berilgan nomdir. Bu masala tarix fanlari nomzodi T. Qodirovaning «Sharq yulduzi» oynomasining 1984 yil 1-sonida bosilgan «So‘z tagida so‘z bor» maqolasida ham keng yoritilgan edi.

Ikkinchidan, tarixchilarimiz eng qadimiy shahrimiz — Samarqandning tarixi 2500 yilga borib taqaladi, demak boshqa shaharlar yoshi undan oshmasligi kerak degandek, Buxoro, Toshkent, Xivaning tarixini ham ikki ming yoki 2200 yil atrofida belgilashga urinib kelmoqdalar. (Haqiqatning to‘la aks etishi uchun shuni ta’kidlab o‘tmoqchimizki, akademik A. Asqarov 1990 yilning iyun oyida, radio orqali berilgan bir suhbatida, so‘nggi vaqtda ochilgan ba’zi qatlamlar shahar tarixining 2600 yilga yetishi to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkon bermoqda, deb aytdi.) Ehtimol, arxeologlar hali Samarqandning eng qadimgi qatlamini, undagi kerakli nuqtani topa olmayotgandir. Lekin bizning (turonliklarning) tariximiz g‘arazgo‘y tarixchilar izohlaganidek, so‘g‘d davridan aytarlik darajada nariga o‘ta olmayapti.

Uchinchidan, afsuslanarli joyi shundaki, yetakchi tarixchilarimizning ba’zi birlari o‘zbek xalqining kelib chiqishini, uning o‘zagini forscha yoki ikki tilda so‘zlashuvchi bir guruhga olib borib taqayaptilar. Hatto shajara daraxtimizning asosiy tanasini forsiylar tashkil etadi, deb uqtirishga harakat qilmoqdalar. (Qarang: A. Asqarov. «O‘zbeklar qanday kelib chiqqan?» «Fan va turmush», № 3, 1985 y.) Bunday g‘oyani ilgari o‘rtaga tashlagan bo‘lsalar-da, lekin oshkora aytishga na yevropalik g‘arazgo‘y olimlar, na fors tarixchilari jur’at etgan edilar.

Hamma xalqning o‘zagini o‘sha xalqlarning tub vakillari tashkil etsa-yu, o‘zbek xalqining o‘zagini ikki tilda gaplashuvchi chala forsiylar, chala turkiylar tashkil etsa, bu qaysi mantiqqa to‘g‘ri keladi?!

O‘zbek xalqi va o‘zbek millati tarkibida ham, tojik millati tarkibida ham ikki tilda so‘zlashuvchi (forsiy-turkiy) kishilar ancha bor. Lekin ular bu xalqlardan har birining o‘zagini emas, qo‘shimcha qatlamini tashkil etadi, deb aytish adolatliroq bo‘ladi. Bizningcha, birgina tarixchilarning emas, hammamizning ham Afrosiyob — Alp-Er-To‘nga tarixini o‘rganib, uni xalqqa yetkazishda o‘zimizga yarasha kamchiligimiz bor. Holbuki, o‘quvchilar bunday paytda olimlarning so‘ziga ko‘proq quloq soladi. Shu bilan birga, adiblarimiz ham Afrosiyob tarixini o‘rganishda o‘zlarini chetga olmasliklari darkor. Chunki Afrosiyob tarixi — Turonning tarixi, turkiy xalqlarning (xalqimizning) tarixi demakdir!

Afrosiyob tarixini to‘g‘ri o‘rganish va yoritish Samarqand, Buxoro kabi shaharlarning yoshini aniqlashga, xalqimiz tarixini adolatli o‘rganishga imkon beradi, muhim mezon bo‘lib xizmat qiladi. Afrosiyobning tarixiy shaxs ekanini e’tirof etish o‘zbek xalqining azal-azaldan markazlashgan Turon davlatida (hozirgi O‘rta Osiyoda) yashab kelganligini, boy qadimiy tarix va madaniyatga ega ekanligini yana bir marta isbotlashga imkon beradi. Shuning barobarida, ba’zi bir milliy nizolar kelib chiqmasligiga zamin yaratadi.

Shunday ekan, hademay biz turkistonliklar inoqlashib, boshqa qardosh xalqlar bilan birlashib, ahli dunyo ko‘z o‘ngida qadimiy Turon davlatning tashkil topganiga 4050 yil to‘lganligini (Narshaxiy «Buxoro tarixi»da Afrosiyob 3 ming yil oldin yashaganini aytgan edi. Ana shu raqamga asar (944 y.) yozilgandan keyingi o‘tgan davr — 1047 yilni qo‘shsak, 4047 yilligi oydinlashadi) tantanali ravishda, ahillik bilan nishonlashimiz lozim. Ana shunda Samarqand — Semizkentimizning kuyib ketgan yarim umrini bemalol tiklashimiz mumkin.

Xudoyberdi Doniyorov,

filologiya fanlari doktori, professor

“Sharq yulduzi” jurnali, 1991 yil, 7-son.