Олдиндан айтиб қўя қолай, Ўзбекистонда ҳаёти кечаётган ҳар бир одам республика туб аҳолисининг миллий тилини ўрганиши керак, деб фикр билдираётганларнинг сўзларига тўла қўшиламан. Лекин шу билан бирга кўнглимда туғилган баъзи фикрларни ҳам айтишим зарур, деб биламан. Миллий муносабатлар масаласида тил муаммоси ўнлаб йиллар давомида эътибордан соқит қилиниб келинди. Ўзбек зиёлиларининг ўз она тили мавқеини кўтариш учун ҳар қандай уринишлари эса миллий маҳдудликдан бошқа нарса сифатида баҳоланмади. Даҳшатли репрессия йилларида бундай уринишлар учун кўплар нафақат қамоқларнинг мудҳиш азобларини бошидан кечирдилар, балки ҳаётини ҳам қурбон қилдилар. Такрор айтаман: бундай воқеалар ўнлаб йиллар мобайнида давом этди. Шунинг учун эндиликда мазкур аҳволни қандайдир икки-уч йил ичида бирдан ўнглаб олиш ниҳоятда қийин, агар бу борада узоқ вақт сукут сақлаб келганимиз ҳиссасини бирданига чиқармоқчи бўлиб муаммони ҳал қилишни кампаниябозликка айлантирсак ёки куч ишлатиш билан ҳал қилмоқчи бўлсак, яъни миллий тилни ҳаммадан бирданига ўрганишни талаб қилсак, кўзланган мақсадга эриша олмаймиз. Аксинча, масалани янада кескинлаштирамиз. Бу масалани тўғри ҳал қилиш учун, аввало, бир қанча ишларни амалга оширишимиз лозим.

Биринчидан, республика барча ўрта, махсус ва олий ўқув юртларида нафақат ўқув юртлари ҳамда мактаблар учун, балки болалар боғчалари учун ҳам ўзбек тили ўқитувчилари тайёрлаш ниҳоятда зарур. Чунки болаларнинг тил ўрганиши катта ёшдагиларга нисбатан осонроқ кечади. Шундан кейин болалар боғчаларида ўзбек тилидан таълим берадиган ўқитувчилар учун ўринлар ҳам ажратилиши керак. Ўқитиш ишлари эса номига эмас, астойдил олиб борилиши зарур. Тил ўрганиш ҳамма соҳалар ходимларига бирдай тааллуқлидир. Лекин, назаримда, маиший хизмат кўрсатиш соҳасида фақат миллий тил ҳукмронлигини истисно қилиш керак. Бу ерда тезлик билан икки тиллиликни жорий этиш лозим, акс ҳолда ҳар хил майда муаммолар кўпайиб кетиши мумкин.

Иккинчидан, барча мактабларда ҳамма учун ўзбек тили ҳам, Алишер Навоий давридан то Ойбеккача бўлган ўзбек адабиёти ҳам тўла ўқитилиши шарт.

Учинчидан, буларнинг ҳаммасини амалга оширмоқ учун фаннинг энг сўнгги ютуқлари асосида яратилган замонавий дарсликлар, электрон ҳисоблаш машиналари, телевизион эшиттиришлар керак. Бунинг учун, табиийки, олимларимиз ва маданият арбоблари миз тер тўкиб меҳнат қилишлари зарур. Айни пайтда ўзбек ёзувчиларининг фаол иштирокида кўплаб хрестоматиялар яратилиши лозим. Дарвоқе, ўзбек ёзувчилари гарданида бошқа кўплаб ишлар қатори ниҳоят яна бир иш Карамзиннинг «Россия давлати тарихи» асари сингари «Ўзбек халқининг тарихи»ни яратиш мажбурияти ҳам бор. Бу тарихни каттадан-кичик ҳамма бирдай севиб ўқиши учун, уни қуруқ илмий терминлардан холи равишда, қизиқарли қилиб ижодкордан бошқа ким ҳам ёза оларди?

Тил муаммоси тўғрисида гап борар экан, бугунги кунда кўп айтилаётган ўз миллий қобиғига ўралашиб қолиш, маҳдудликка юз буриш хавфи тўғрисида ҳам уйлаб кўриш керак. Бундай кулфат бошимизга тушмаслиги учун, фикри ожизимча, ўша болалар боғчаларида миллий тиллар билан биргаликда чет тиллардан бирини ҳам ўқитишни йўлга қўйиш мақсадга мувофиқ бўларди. Масалан, инглиз тилини. Ахир эътибор беринг, мамлакатимизга келган чет эллик сайёҳ — у Германияданми ёки Францияданми камида учта тилни билади. Биз-чи?.. Тасаввур қилинг, бугунги кунда боғчаларда чопқиллаб юрган болалар 10—12 йилдан кейин мактабни битирганидан сўнг ўзбек, рус, инглиз тилларида бемалол гаплаша олади. Хўш, ўшанда уларнинг Англия, Япония, Америка мамлакатларидаги университетларда ўқиши учун нима ҳалақит беради. Ахир улар ўша томонларда илм олса Ўзбекистонга фақат билим олиб қайтмасликлари, балки республикани иқтисодий ва маданий жиҳатдан дунёнинг кўплаб мамлакатлари билан боғлайдиган ҳамкорлик учун замин яратишлари ҳам маълум-ку!

Яна таъкидлайман, бу масалаларни бирданига ҳал қилиб бўлмайди. Лекин баъзи кимсалар, ўзлари ўзбек тилини билмагани ҳолда, воқеаларни тезлаштириш орқали масалани янада ўткирлаштиришга, бу муаммони муваффақиятли ҳал қилишга уринаётганларга халақит беришга уринмоқдалар. Улар фақат ўз обрўларини ошириш мақсадида, ўзбек тилини ҳамма тезлик билан ўрганиши ва тезроқ ҳаётга тадбиқ этилиши фикрини илгари сурмоқдалар. Яна айтаман, мен ўзбек тилининг республикада етакчи бўлиши тарафдориман. Лекин уни кампаниябозлик билан амалга оширмаслик керак. Яъни, бошқа халқларнинг ўзбек тилига меҳрини қаҳрга айлантирмаслик зарур. Мен бутун ҳаётимни Ўзбекистонда кечирган одам сифатида ўзбек халқининг донишмандлигига, етилган муаммоларни оқилона ҳал қилишга ишонаман.

Ўзбек кинематографчилариларининг фильм-сценарий авторларини Москвада ва маданиятимизнинг бошқа шаҳарларидан таклиф қилишади, деган гапларни кўп эшитганман. Тўғри, бу гапларнинг аксарияти ҳақиқат. Лекин, айни пайтда, иқтидорли ўзбек ёзувчисининг яхши асарини қўлга олиб, ундан фильм яратиш ҳам осон эмас. Ҳатто энг яхши бадиий асар ҳам кинолентага кўчмаслиги мумкин. Унинг лентага тушиши учун эса ҳақиқий, кино тилини яхши биладиган кинодраматург бўлишдан ташқари, халқ ҳаётини, унинг ўзига хос миллий хусусиятини, характерини чуқур билиш лозим. Хўш, бундай кинодраматурглар, режиссёрлар, операторларни қаердан олиш мумкин? Мен бу борада бугунги ўзбек кинематографиясида меҳнат қилаётганларни қораламоқчи эмасман. Ахир улар орасида иқтидорли ижодкорлар, яхши фильмлар ҳам бор, фестивалларда ғолиб деб топилган картиналар ҳам мавжуд. Лекин вақт деган улуғ дарё оқаётган экан, бугун бизни қаноатлантирган ленталар эртага коримизга ярармикан? Шунинг учун ҳам келажакка тийракроқ кўз билан назар ташлашимизни истардим.

Сир эмас, Бутуниттифоқ кинематография институти — йигит-қизларимиз кириб ўқишни орзу қилган маскан. Лекин бу орзуга ҳамма ҳам эришавермайди. Баъзан эса бу масканни умуман, санъатга алоқаси йўқ одам ҳам битириб чиқаверади, яъни айримлар уни эрмакка айлантиришади. Мен режиссёрлар, актёрларнинг фарзандлари ва жиянчалари оилавий анъаналарни давом эттириб, кинематографчилар авлодларини яратишларига қарши эмасман. Уларнинг санъатга иқтидори бўлса, хўп, яхши. Агар бўлмаса-чи? Ахир киносанъатимизнинг келгусида фахри бўлиши мумкин бўлган болалар қаердадир — Фарғонадами ёки Ғиждувоннинг олис бир қишлоғидами тупроқ кўчани чангитиб юрган бўлишлари мумкин-ку!

Лекин уларнинг ўз орзуларига эришиши қийин. Чунки уларнинг ҳаётлари авлодлар анъанасини давом эттирмоқчи бўлаётганлардан бошқачароқ кечади, уларнинг актёрлик, операторлик, режиссёрлик талантини аниқлайдиганлар, тўғри йўл кўрсатадиганлар бўлмайди.

Эҳтимол, мен яна, худди тил масаласидаги сингари, миллий кино санъатини ривожлантириш муаммоларини ҳал қилиш тўғрисида ҳам бир ёқлама ўйлаётгандирман. Бироқ бу борада ҳам ишни ижтимоий фанларга оид махсус ўқув юртларида ва шунингдек, Маданият институтида кинофакультетлари очиб, унда нафақат шаҳарлардаги маданият саройларида, балки районларда, энг олис қишлоқларнинг клубларида ҳам хизмат кўрсатадиган ҳаваскорлик киностудияларининг раҳбарлари тайёрлашдан бошлашимиз керак. Бу клубларнинг бинолари, балким талабга жавоб бермас, лекин у ерда биров қўлида кинокамера ёки кўҳна проектор билан пайдо бўлса, кўплаб йигит-қизларнинг унга эргашиши табиий. Натижа эса ўз ўзидан аён. Агар минглаб болалар орасидан биттаси кинога кўнгил қўйганида, тасаввур қилинг, халқимиз орасидан қанча ҳақиқий талантлар етишиб чиқади. Хўш, уларнинг барчаси келгусида Бутуниттифоқ кинематография институтига бориши шартми? Йўқ, мен келгусида Ўзбекистоннинг ўзи учун алоҳида бўлмаса ҳам, ҳар қалай, Ўрта Осиё региони учун Кинематография институти очилади, деб ишонаман ва унинг эшиклари иқтидорли ёшлар учун ҳамиша очиқ бўлади. Унда ўзбек кино усталари Москва, Ленинград, Тбилиси ва мамлакатимизнинг бошқа шаҳарларидан келган санъаткорлар билан ҳамкорликда иш юритадилар. Бу ишнинг амалга оширилиши ўзбек кино санъатида халқ ҳаётини ташқаридан эмас, ич-ичдан, қалб тебранишларидан ҳис қиладиган, биладиган операторлар, режиссёрлар, актёрлар пайдо бўлишига, айниқса, бугунги кунда ўзбек киноси учун ғоят зарур бўлган драматурглар, аниқроғи, кинодраматурглар етишиб чиқишига замин ҳозирлаган бўларди.

Юқоридаги фикрларимни айтиш билан яна таъкидлайман: бу режаларнинг амалга ошмоғи учун вақт ва тоқат керак. Шошма-шошарликка, кампаниябозликка берилиб кетсак, ерга дон экиб, ҳашак йиғиб олган деҳқоннинг ҳолига тушиб қолишимиз мумкин.

Ҳар ким келажакни кўзлаганда бугунги аҳволини режалаб, эртасини мўлжаллаб олади. Айни пайтда ўтмишига назар ташлаб, тарих сабоқларидан хулоса чиқаради. Шу маънода баъзи ишларимизга кеча, бугун ва эрта нуқталаридан назар ташлашимиз зарурга ўхшайди…

Ўзбекистоннинг маданият арбобларидан ҳеч кимга сир эмаски, республикада турғунлик йилларида ҳам ҳақ сўзини айтган таниқли ўзбек ёзувчиси Абдулла Қаҳҳор ҳаёт пайтида меҳнатига, талантига яраша қадрланмади. Адолат аста-секин тикланмоқда. Бироқ у яратган тарих, ижодкор шахси янада эъзозга лойиқ… у ёки Тошкентда, В. И. Ленин майдонига яқин жойда, Шароф Рашидовга ҳайкал қўйиш мўлжалланган жойни ким ҳам билмайди, дейсиз. Агар бахтимизга қарши, мамлакат ҳаёти бошқа йўлдан кетганида, балким бу ҳайкал тикланиши ҳам мумкин эди. Фақат ўз шон-шуҳратини ўйлаган ўзидан талантлироқ ижодкорларга тўсқинлик қилган, ҳақ сўзни айтган адибларни четлаштиришга уринган инсоннинг номини, қиёфасини тошга битиб муқаддаслаштирмоқ ҳақиқатга зид бўларди. Биз буни бугун, қайта қуриш даврида, ошкоралик тўфайли янада чуқурроқ англадик.

Хўш, бундан келажак учун қандай хулоса чиқармоқ керак. Назаримда, биз шаҳримизда ҳақиқий ижодкорларга ҳайкаллар қўйсак, адолатни тиклаган бўлардик. Шу маънода Абдулла Қаҳҳор — ҳақиқий ижодкор ва ҳар қандай таъқиблар олдида эгилмаган инсондир. Демак, ўз халқига хизмат қилган бу ижодкорнинг ҳай калини ҳам тиклашимиз ва эъзозлашимиз керак. Бу келажак авлодлар учун ниҳоятда зарур.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 1989 йил, 12 май