(Andijon – O‘sh – Jalolobod)

Ertalab azon vaqtida jo‘namoqchi bo‘lub yotqan edim.
Eng qizg‘in uyquda vaqtimda uyg‘otdilar, «Tur, aravakashlar kelib qarab turubdurlar», – dedilar.
Uyqusiramadim, irg‘ib o‘rnimdan turdim. Naridan-beri, cha­la-chulpa bet-ko‘zni yuvub, apil-tapil kiyimlarimni kiydim-da, tashqarig‘a chiqdim.
Qorong‘i, xiyla qorong‘i edi. Qoqilib-tiqilib pillapoya­dan tushdim. Orqamdan chirog‘ ko‘tarib onam keldi, ko‘chaga chiq­diQ.
To‘rt arava – o‘zimizning devsifat aravalar ko‘chaning o‘rtasiga to‘qtag‘anlar edi. Shu og‘ir, shu bo‘shang, shu lavashoq aravalar bilan olti tosh (48 chaqirim) yo‘l bosmoq! O‘h-ho‘!
Yangi ruh va eski til bilan «tavakkal»ni aytib aravaga irg‘idim.
«Chiqir-chuqur»… arava qo‘zg‘oldi…
Arava qo‘zg‘olib, uning doirasi bemalol uch quloch kelaturg‘an haybatlik g‘ildiraklari 5 – 10 marta aylanguncha onam bechoraning xira chirog‘i bizni uzatmoqda davom etar edi. Munday qorong‘i bir kechada yolg‘uz o‘zum tanimag‘an kishilar bilan kimsasiz vayron yo‘lga chiqqanim uchun qo‘rqishdan ham xoli emasman, lekin xira chirog‘ining kuchsiz yorug‘lari bilan birmuncha joyg‘acha kuzatib borg‘an onam onalarg‘a maxsus shafqati, muhabbati bilan qanday qo‘rqularg‘a yo‘liqqandur.
Menim o‘zim uchun uncha qimmat bo‘lmag‘an borlig‘im uning uchun hamma narsadan qimmat emasmi?
Shaharning chekka joylarig‘a yaqinlashamiz. Necha yillik ichki urushlar bilan charchag‘an joyning dashtlardek yovvoyilashib ketgan ko‘chalarida mushuk ko‘zi qadar bir yorug‘lik bilan yonib turg‘an elektrik fonorlari… orqamizda qolib boradur. Bir-ikki burulish bilan nafasi shaharning o‘zidan chiqdiQ.
«Paxtaqo‘m»ning birinchi zovudining ket tomonidan o‘tub boramiz. Eng yoruq elektrik chirog‘larining o‘tkur yorug‘lari orasidan guvillagan tovush keladur. Bu zovud parralarining aylanishidan chiqqan tovush. Chirog‘ ziyolari orasidan qora­yib ko‘rungan ko‘k onamiz yerning qora bag‘rig‘a o‘xshaydur. Qora bag‘irlik yerni o‘ylag‘andan keyin xayol ko‘zlari olidan keng bir paxta talasi ochiladur, keng paxta talasida mahsharda* to‘plangan sallalik musulmonlardek oq boshlari bilan bir mahshar holini olg‘an paxta daraxtlari – g‘o‘za poyalari haqiqatan odam bolalari uchun haqiqiy mahshar manzarasini kelturalar! Paxta mahshari bilan paxta zovudining guvillagan tovushi… o‘t bilan suv, o‘lim bilan hayot ohanglari kabi bir ohang (garmoniya) vujudga keltiradur…
O‘sha o‘rtada yana 1-2 ta zovud bor edi, xarobaga aylangan. Bir necha teri zovudi bor edi, bittasigina sog‘ qolg‘an. Arava yo‘li nihoyatda og‘ir, otlar ko‘b yomon qiynaladurlar, ularni ko‘zg‘otib olib borish uchun tovush boricha qiyqirg‘an, urunib-surung‘an aravakashlarning holi ham undan yengil emas. Aravalar bir necha yerda loyg‘a botdi, ko‘payishib qiyqirishib yurub chiqardilar. Shu holda ming balo bilan Anjon adirig‘a yetdik.
Hali tongdan darak yo‘q. Qorong‘iliq yana boyag‘i rangi bilan quyuqlashib, qaymoqlashib turubdur. Qorong‘iliq, nazarlarimda, ba’zan qattig‘ quyuqlashgandek bo‘lub ketar-da, ko‘zimni bir ochib-bir yumub: «Yolg‘on tong (subhi kazzob)mi bu?» – deyman.
Adirdan tushub Xartum qishlog‘ig‘a kirib boramiz. Chekkarak joylardag‘i imoratlar, hovlilar buzulg‘an, bo‘sh, vayron ko‘rundilar. Ilgari juda obod bo‘lg‘an guzardan qorovul taxtasining ma’yus-ma’yus tovushi eshitildi. Yomon, loy yo‘llar bilan Zovroq qishlog‘ig‘a o‘tdik, undan Chek qishlog‘ig‘a yetib, katta adirg‘a chirmasha boshladik.
Qishloqlarda qimirlag‘an jon yo‘q, hamma uyquda, hamma xonada jon bor, odam bordek ko‘runadur. Lekin xona joylarning bo‘sh bo‘lg‘anlari, egasiz, kimsasiz qolg‘anlari ham ko‘b dedilar. Tomlarg‘a bosilg‘an beda, makka va g‘o‘za poyalari yonlaridan o‘tg‘anda allaqanday xayoliy shakl ko‘rsatalar. Goh dev boshidek, goh olbosti to‘dasidek, goh uxlag‘anlarni masxara qilib kulgan xayoli bedordek, goh daraxt shoxida uxlab yotkan bir to‘p qarg‘adek ko‘runadur. Holbuki, qishloqning butun umudi, tasallisi, bori-yo‘qi shu bir g‘aram poya!
Adirning tekis tosh yo‘lida otlarni qamchiladilar, «gur-gur» arava chopish boshlandi. Ilgari vaqtda bosmachilarning bozorchi to‘saturg‘an bir yerlariga – To‘ra bulog‘iga keldik. Ko‘ng­lim to‘lqunlandi, qolg‘an-qutg‘an bosmachilar bor bo‘lsa… ro‘barimizdan chiqsalar… Men bu xayollar bilan bosh aylantirguncha aravakashlar buloqdan ham o‘tib ketdilar, qator-qator chizilg‘an aravalardan har xil qo‘shiqlar eshitiladur. «Gul­yor», «Uzmagul», «Maxzumjon», «Omonyor»… hammasi, hammasi!
Shahardan chiqqandan beri 15 chaqirim yo‘l yurdik, tong otgani yo‘q, faqat tong yeridan kichkinagina bo‘shang va xira bir qizillik ko‘rundi, 20 chaqirim yo‘l bosib O‘sh bilan Andijonning qoq o‘rtasidag‘i Xo‘jaobod qishlog‘iga yaqinlashganimizda asta-sekin tong otdi. Yo‘lda bir qishloqni ko‘rdik. Yarmidan ko‘pi kuyub ketibdur. Sababini aravakashlardan so‘radim, «Bosmachilar bilan urushgani chiqqan armanilar, 3-4 yil bo‘ldi, talab, o‘t qo‘yub yubordilar», – dedi…
Armanilarning «milliy dashnoq» firqalari sho‘ro hukumati yosh vaqtida qizil bayroq ostig‘a kirib olib, ularning qilg‘an vahshatlari, 18 – 19-yillarda Farg‘onadagi «armon diktaturasi» ko‘z oldimdan bitta-bitta chizilib o‘tdi.
– Ko‘prukka kelib qoldik! – dedilar. Xayoldan aynidim. Shahrixon soyining ko‘prugiga yetgan edik.
Bir vaqtlar ko‘p pul sarf qilinib bino etilgan bu temir ko‘pruk juda yomon buzulubdur. Ikki chekkadagi panjara temirlari butkul qolmag‘an, yerning ba’zi joylari ot sig‘arlik darajada teshilgan, bu teshiklarga xoda yumalatib qo‘yg‘anlar. Xo‘jaobod hukumatdorlari yog‘och toshishib qo‘yg‘anlar, ko‘prukni tuzatmakchi bo‘lg‘an bo‘lsalar kerak. Lekin kunlar, oylar o‘tmoqda, hali ishdan darak yo‘q. Holbuki, bu yo‘l katta va obod bir yo‘l bo‘lub, kecha-kunduz arava qatnab turadur. Ko‘prukni tezroq tuzatish chorasini ko‘rmak kerak edi…
Kimning vazifasi bu?
Nonushta mahali Xo‘jaobod qishlog‘ig‘a kirib, bir choyxonaga tushdik. Aravakashlar otlarni o‘tga qo‘ydilar. Men gazetaga yoz­moq uchun xabarlar istadim, xalqning kam-ko‘stini surushtirdim.
Xo‘jaobodning Shahrixon soyi tomonida O‘sh soyi degan bir kichkina soy bor ekan. Bu soy O‘sh tomondan kelib, Shahrixon soyi­g‘a quyular ekan. O‘tgan yil shu O‘sh soyining suvi tentaklanib ketib, 500 tanop qadar ekinlik, hovli va bog‘ yerlarini oqizib ketgan. Hozir shu yerning yonidan yana oqizmoqda davom etar ekan.
U to‘g‘ridan Xo‘jaobod xalqi har yo‘l bilan hukumatga arz qilg‘an; Andijonda o‘tgan yil chiqib to‘xtag‘an «Darxon» gazetasida ham u to‘g‘rida yozilg‘an; «Farg‘ona» gazetasida ham dod de­yilgan. O‘tgan yil Turkiston markaz ijroqo‘mi va Farg‘ona muzofot hukumat boshliqlari o‘zlari kelib ko‘rib ketganlar. Lekin shu choqqacha hech bir chora ko‘rilmagan. Shu nuqtag‘a Farg‘ona muzofot ijroqo‘mining diqqatini qaytadan jalb qilaman.
Sayohatimizni Xo‘jaobod qishlog‘ig‘a kelib tushgan joyimizda to‘xtatgan edik. Undan narisini yozmoq uchun es-hushni to‘plab o‘tirib, qo‘lg‘a qalam olg‘uncha ancha vaqt o‘tub ketdi. Bu orada «Turkiston» gazetasining yozishquchilaridan G‘ozi Yunus va Elbek o‘rtoqlar* bilan birga o‘shal yo‘llardan yana bir martaba o‘tishga to‘g‘ri keldi. Esdaliklar yana yangilandi, ko‘rgan-bilganlar yana orta tushdi. Sayohatning davomini endi «ikki martaba bo‘lg‘an sayohatning davomi» qilib yozaturg‘an bo‘ldim.
Xo‘jaobod: ko‘rinishga kichkina qishloq bo‘lg‘ani bilan gap-so‘z ko‘p ekan. Ayniqsa, gazetachiga gap-so‘z topila beradur. O‘shdan 20 chaqirim yiroqliqda Qorasuv istansasi solinib, to‘g‘ri qatnov yo‘l tushgandan beri Xo‘jaobodning ilgarigi mavqei susayib qolibdur. Bo‘lmasa, Xo‘jaobod arava, ot, piyoda, foytun, pochta va o‘t arava karvonlari uchun (hojilar ta’biricha) bir «Xarkof» kabi edi. Pomir va Qashqarg‘a yopishgan, O‘zgant va Gulsha kabi keng joylarni o‘z doirasiga olg‘an O‘sh uyezdining* markaz tomon bilan bo‘laturg‘an qaynoq aloqasida Xo‘jaobod muhim bir istansa edi.
Hozir bo‘lus* ijroqo‘mi bor ekan. Bitta maktab ham bor dedilar. Lekin uning o‘zidan ko‘proq «oti» bor, shekillik… Ko‘k­lamdan tortib to kuzgacha maktab ta’til ekan, dehqonlar bolalarini faqat qishdag‘ina o‘quta olurlar ekan.
Maktab munday bo‘lg‘ani bilan, boshqa g‘alati narsalar ko‘p: o‘tgan safar yozilg‘an ko‘prik hali ham tuzalmagan, biz so‘ngg‘i borishimizda faytunni ham yetalab o‘tdik. O‘shga borg‘animizda dedilarkim, ko‘prukni xalq hisobig‘a tuzatdirmakka O‘sh ijroqo‘mi qaror berdi. «Hukumat mablag‘iga bo‘lmas ekanmi?» – degan edik, «Baladiya* idorasining puli yo‘qdur», – dedilar. Baladiya idoralaridan so‘z ochilg‘andan keyin gapirgandan ko‘ra gapirmagan yaxshiroq dedik-da, jim bo‘ldik…
Soy oqizib borayotgan yerlar yana ham o‘sha ko‘yi turadurlar. Bir oz vaqtdan keyin Xo‘jaobodning yarmini olib ketsa ham mumkin. Suv idoralaridan 3 muhandis bitta-bitta borib, 3 martaba reja tortib kelgan emish… Muhandislar ishbilarmonlar (spetsы) qatorig‘a kirganlari uchun oyliq va kundalik (sutochnыy) ko‘pgina berilaturg‘andur. Munday bo‘lg‘andan keyin 3 emas, 30 martaba reja tortsalar, nima zarar?
Paxtaqo‘mning bir punkti bor ekan. U yerda ishlaguchilarning hammasidan ham xalq teskarisiga rozi ko‘rundi. Bir Zubov degan xazinachi bor ekan, uning eng shirin gapi ko‘cha so‘kishlarining o‘rtacharog‘i ekan… Bir dehqong‘a 2 desatina paxta uchun 100 so‘m va 20 put bug‘doy berib, bug‘doyning pulini haligi 100 so‘mdan olib qolsa kerak ekan. Xazinachi esidan chiqaribdur-da, olmabdur. Dehqon tashqarig‘a chiqib, pulni sanab, bug‘doyni olg‘och: «Bug‘doyning pulini olib qolmabsiz», – deb xazinachining oldig‘a kirgan ekan, «Sen o‘g‘ri, muttaham», – deb arava-­arava haqoratlardan keyin 3 so‘m jarima to‘latibdur.
Bu kishini yurtning arizasi ustidan O‘sh hukumati (uyezd markazi) chaqirg‘an ekan, «Ish vaqti, bora olmayman», – deb bormabdur. «Paxta ma’rakasi»ga zarar kelmasin deb, O‘sh hukumati ham o‘zicha bir narsa qilmasdan muzofot mahkamalariga havola qilubdur. Xo‘jaobod dehqonlari shu arizalarning javobini kutadurlar.
Dehqonlar bu yil yer ekishga astoydil kirishganlar. Har kim tirishib-tirmashib bir ot-ulov topishga urung‘an, topa olmag‘anlari chopiq bilan bo‘lsa ham ekin ekishga kirishgan. Xalq yurtning tinchlanganiga, erkin-erkin dehqonchilik qilishga mumkin bo‘lub qolganig‘a xursand. Hukumatning oz-ko‘p, qo‘lidan kelgan qadar yordamidan ham juda mamnun ko‘rundilar.
Xo‘jaoboddan 3 chaqirim narida burung‘i zamonda pochta aravalari bilan dilijonlarg‘a* bekatlik vazifasini o‘tayturg‘an bir bino bor edi. Ul bino O‘sh bilan Andijonning qoq o‘rtasiga har ikki tarafini 24 chaqirimdan to‘g‘rilab soling‘an edi. Hozir imoratlari quruq devordan iborat bo‘lub qolibdur. Sahniga paxta ekibdurlar…
Undan 2-3 chaqirim narida necha ming desatina kelaturg‘an bir bog‘ bor. Ul bog‘ mundan 10 – 12 yillar burun Farg‘onaning mashhur qorunlaridan* yahudiy Simhoyevlar tomonidan qiling‘an edi. Bog‘ning yerlarini dehqonlardan (harchand ­noobod yerlar bo‘lsa ham) arzon-arzon olib berishga o‘zimizning ahmoq to‘ralarimizdan biri* ko‘b katta xizmat qilg‘an edi. Hatto bu to‘raning harakati bilan suv kelmas yerlarga suv keldi, ya’ni yuqoridag‘i qishloqlarda o‘lturg‘an dehqonlar o‘z suvlaridan kesib, to‘ramning bog‘ig‘a berdilar. Dehqonlarning ko‘p­lari to‘raning muridi bo‘lg‘ani uchun, to‘ra ul ishni juda oson bajardi. «Oq qildim», «Qora qildim!» – deydi, bo‘ldi, bas.
Keyincha Simhoyev to‘raning o‘zini ham bog‘dan haydadi, kirgizmayturg‘an bo‘ldi. Shunchalikki, ahmoq to‘ra o‘zining kambag‘al dehqonlarini bir boyning manfaatiga qurbon qildi. Hozir janjallarning bir asosi mana shunday joylarda bo‘lar ekan.
Ko‘pi mevalik daraxtdan iborat bo‘lg‘an ul keng bog‘ning juda ko‘b, hadsiz-hisobsiz terak ko‘chatlari bor ekan. G‘alati, ovrupovoriy imoratlar, gulshanlar yasalg‘an, necha yuzlab qo‘y, necha o‘nlab mol-siyirlar, yaxshi ho‘kuzlar, necha juft otlar turg‘anlar; dehqonchiliq asboblarining ham har xili bo‘lg‘an.
Bu, albatta, ilgari vaqtda. Mana bu ichki urushlar vaqtida bog‘cha tamom ishdan chiqib, bir chakalakzor bo‘lub qolg‘an, imoratlarni istehkom yasab olub, bosmachilar bilan askarlarimiz, askarlarimiz bilan bosmachilar otishkanlar. Hisobsiz miltiq teshiklari yaqin zamondag‘i dahshatlik damlarni esga solub, masxara qilib kulub turadurlar… Ilgari tubjoy xalqidan bir necha kishi bog‘ni hukumatdan ijarag‘a olg‘an ekanlar. Keyingi vaqtda hukumat ul ijarachilardan qaytarib olib, «qishloq soyuzi» degan tashkilotga bergan. Bu tashkilot ziroat muhandislari yuborg‘an, xo‘jaobodliklardan mardikor yollab ishlatib turadir. Biz o‘tub ketayotkanda bir necha kishi zambar to‘qub turar edi. Buzulg‘an, yiqilg‘an uylar tuzatilmakga bosh­lag‘an, bog‘chag‘a ham chinakam bel bog‘lab ishlagan ko‘rundilar.
Andijondan Xo‘jaobodg‘acha (adirlarni qo‘shmasaq) qish fasllarida yo‘l yomon bo‘ladur. Xo‘jaobod bilan O‘sh orasida qish faslida ham yo‘l yaxshi, tekkiz, quruq bo‘ladur.
Keyingi safarimizda ko‘klamning ko‘m-ko‘k qo‘ynida gullar orasida ketdik. Yo‘l juda chiroyliq bo‘lg‘an edi, daraxt­larni siqib bo‘g‘ub olg‘an tufayli (parazit) chirmovuqlar quyulib tusha boshlag‘anlar. Ekinsiz, o‘t bosib yotg‘an yerlarga qo‘sh chiqqan, haydalg‘an, chopilg‘an. Oriqlarni tuzatganlar. Suvlar shirillab oqib boradur.
O‘shning yaqinidag‘i tog‘lar haybatlik bo‘lub ko‘runa boshladilar. O‘sh va Andijon uyezdlariga ko‘klam faslida rivoch (shuk­ri) yetishtirib beraturg‘an «Shukri tog‘i» ko‘m-ko‘k ko‘karib o‘ng biqinimizda turadur. «Surat tog‘»ning orasidag‘i uzun o‘rmondek chiroyliq yo‘ldan o‘tib boramiz. O‘sha joyda yog‘och ko‘mir kuydiraturg‘an ko‘ralar bor. Ba’zilarining og‘zini ochib o‘tun to‘p­lab qo‘yg‘anlar. Ba’zilariga o‘tin tiqib tayyorlab qo‘yg‘anlar. Ba’zilari tutun chiqarib kuyub turadir. Ba’zilarining o‘ti o‘chgan, og‘ziga chaplagan loylari sarg‘ayib kesak bo‘lganlar, ochilishga hozir turadurlar.
O‘shga yaqinlashqanda bir to‘p katta terak keladur, o‘shliqlar ham uni «katta terak» deydilar. 1916 yilda O‘shdan Nikolay hukumati va Ovrupo istilochilarining ulug‘ qurbonlarig‘a «mardikor-loshmon» nomi bilan olib berilaturg‘an o‘shlik yigitlarni O‘sh xalqi – katta-kichik – shu «katta terak»gacha uzatub qo‘yg‘an edi. Yiroqdan terakni ko‘rish bilan esimga bechora mardikorlar tushdi, allakim-allakimlarning nafslarini qondirish uchun shu yiroq yurtlardan allaqaylarg‘a bormoq uchun shu yo‘lg‘a chiqib, shu terakning tagida ota-onalarining issig‘ yoshlarig‘a quyulg‘anlar…
Terakning hozir boshqa karomati chiqibdur: kimdur, birov, bir «e’tiqodliq» banda aytibdurkim: «Har kim shu te­rakning po‘stini qaynotib ichsa bezgakdan qutuladur». Terakning o‘zi ham bir necha yuz yilgi qadim terak emasmi, darhol «aziz»ligiga ishonishibdur: odam bo‘yidan yuqorig‘acha po‘s­tini tamom shilib olibdurlar… Buni olmoq uchun do‘xto‘rning qog‘ozi (retsept) kerak emas, bir boshidan o‘tgan birga o‘n qo‘shib aytdimi, ishontirdimi, bo‘ldi. Qancha uzoq yo‘llardan shu bir qarich po‘st uchun kelaturg‘an bechora bordur!
Xiva tomonda «toun» kasali bor emish, unga ham shunday bir terak topilg‘anda Sog‘liqni saqlash komissarligining shahardan tashqarig‘a chiqmayturg‘an pullari Amu bo‘ylarig‘a ham majburiyat bilan borib qolmas edi!..
Bas endi, O‘shga yetib qoldiQ!
Butun Farg‘onada havosining tozaligi va iqlimining xushligi jihatidan O‘sh bilan tenglashaturg‘an joy yo‘q.
(Bobir)
Farg‘ona muzofotidag‘i shaharlar orasida eng go‘zal joyg‘a o‘rinlashqan va eng sog‘lom iqlimg‘a ega bo‘lg‘ani O‘shdur. Bu atrof, umuman, juda yaxshi sug‘oriladur va uning muattar binafshalik ko‘klami chinakam jozib! Bundan boshqa yana har qoidalalar va qizil gullar o‘sadur.
(«Qashqar amiri Yoqub». Nomi fransuzcha asardan)
Bir o‘zbek-turk va bir fransuzning bir ma’nini onglatQan yuqorig‘i ikki so‘zig‘a o‘zimdan bir narsa qo‘shub o‘turmayman. O‘sh – chinakam maqtalishka arziyturg‘an joy. Muni keyingi sayo­hatimda birga bo‘lg‘an rafiqlarim ham juda samimiy bir til bilan so‘zladilar.
Lekin…
Lekin hozirgi O‘sh Bobir aytgan va fransuz muallifi yozg‘an iqlim va havog‘a ega bo‘lsa ham, o‘zining bu kungi buz­g‘un va xaroba holi bilan 10 yil burung‘i O‘sh ham emasdir. Yuqorida qo‘yg‘an sarlavham O‘sh shahrining eng chinakam tilmochi!
Andijon yo‘lidan shaharga kirib ketaturg‘an, u… 5-6 ma­hallani o‘tkuncha bo‘shab qolg‘an hovli-joylarni va ularning yiqilib, ag‘dorilib yotqan uy va devorlarini ko‘rasiz. Bozorg‘a yaqinlashqaningizdag‘ina jon asari, tiriklik asari, uy-joy, tuzuk­lik asari ko‘rasiz.
Bozor kuni bir baland joydan turub tomosha qildim: oddiy bir qishloq bozoridan boshqa narsa ko‘rinmaydur. Shahar va shaharlikdan nishon yo‘q. Xarob bo‘lg‘an, bo‘layotg‘an va xarob bo‘lg‘usi katta madrasalar va ularning bir xil vahshiy chehra ko‘rsatguchi, qo‘pol peshtoqlari o‘tgandagi shaharlardan bir nishon va alomat saqlab turodurlar. Ot, tuya… tuya, ot… Mana O‘sh bozorining eng ko‘p mehmonlari!
«Eshagiga yarashar tushovi!» – degandek, O‘sh shahriga yarasha shahar g‘amxo‘ri, ya’ni baladiya shu’basi! Shaharning birgina joyida birgina narsa ko‘rinmaydurkim, baladiya shu’basi o‘shani qilg‘an bo‘lsa… Bozor o‘rtasidan oqib yotqan chiroyli soyning ustida bir katta ko‘pruk solishibdur, so‘rattirsam: unda ham baladiya shu’basining ko‘p daxli yo‘q ekan.
Bu Eski shahar.
Yangi shahar ham mundin durust emas. U balki mundan ham badtar.
Inqilobning buzush davrida buzilg‘an shaharlar mana bu 2-3 yilgi tuzash davrida tanimasliQ holig‘a kelayozdilar, ba’zilari keldilar ham. Lekin O‘sh shahri tez orada muni da’vo eta olmaydur. Munga katta bir sabab: O‘shning temir­yo‘ldan yiroqlig‘i. Zamonimiz elektrik zamoni. Shunday zamonda temiryo‘ldan ham quruq qolg‘an bir shahar tezgina obod bo‘la olmas. Mundan 10 yillar burun temiryo‘l Andijondan nariga o‘tmas edi. Ulug‘ «olti shahar» Qashqar bilan bo‘laturg‘an munosabat O‘shni katta bir bekat (istansa) yasab olg‘an edi. Bir tomoni Yettisuv muzofotig‘a yetaturg‘an orqa taraf shahar bilan bo‘laturg‘an muomalasini O‘sh oraliq qilur edi. Turkistonning paxta ishlari uchun Qashqardan chiqib kelaturgan arzon qo‘l mardikorlari… 50 000 va 100 000 lab O‘sh orqalik o‘tarlar edi. So‘ngra: O‘sh ham chegaraga yaqin, ham ziyo­ratgoh bo‘lg‘anlig‘idan ko‘p kuchlarning o‘zig‘a tortilishig‘a sabab bo‘lur edi. Mana O‘shni burunlari obod qilib kelgan omillarning bir nechasi!
Bu kun shu omillardan hech biri yo‘q. Shuning uchun O‘shning shaharlik va obodlik vajhidan ahvoli birmuncha vaqt shu holda qolsa kerak.
Tog‘ yaqin: shunday biqinda.
Bir necha qadam: tog‘!
Biz ham rafiqlar bilan birgalashib chiqdiQ. Tog‘ning yonbag‘irlarida odamning beliga yetib o‘saturg‘an o‘tlar, ko‘kat, maysalar, qizg‘aldoq va boshqa gullar hali pastak-pastak bo‘ylari bilan yosh boladek endi tikkalanib, oyoqqa bosib keladur…
Tog‘ning qora, jonsiz va qo‘pol toshlarining ham bir «xosiyati», bir «karomati» bor bu mamlakatda. Qo‘l tiqilsa – qo‘l og‘rimayturg‘an, bosh tiqilsa – bosh og‘rimayturg‘an, bel tegsa – bel og‘rimayturg‘an «muborak» chuqurchiqlari bor u toshlarning! Har bir «shifoxona» oldida bir shayx, bir ochko‘z, ta’makor aldamchi yolg‘on va yolg‘on sotib o‘turadur… Tog‘da, qora toshlar orasida bir qarichdan ortiqroq o‘sgan bir ko‘kat, bir o‘t yo‘qdurkim, boshlarig‘a bir parcha latta-putta ilingan bo‘lmasun! U lattalar hammasi ham irim, tegib bo‘lmaydur. Faqat «jinlar», «ajinalar», «arvohlar»gina ko‘zga ko‘rinmasdan kelib-ketib ketadurlar.
Bechora o‘zbek xotuni!
Senga 12 yoshingda kafan kiygizgan janoblar tug‘ulg‘an kuningdayoq seni irimlarning bema’ni quchoqlarig‘a irg‘itadurlar!
Bilmaysen.
Bilmaysen.
Bilmaganing uchun sen hali ko‘b yillar shu irimlar uchun eng toza umidlaringni so‘ldirg‘aysen!
Sening bilmog‘ing, o‘rganmog‘ing uchun keng yo‘l ochilg‘an shu zamonda senga ochilg‘usi maktablarning ta’minoti uchun ma­hal­liy mablag‘ (mestnoye sredstvo)ning ko‘payishini tilaylik!..
O‘shda shahar va uyezd ijroqo‘mi bor, uning binosi ham O‘sh­ning o‘ziga yarasha tarqov, ochiq-sochiq, mahkamaga kelish­may­tur­g‘an bir bolaxona. Boshqa idoralarning joylari ham shunday.
Balki mundan ham bo‘lmag‘urroq. Lekin birgina maktab bor. Binosi juda yaxshi, burun rus yerlik maktabi bo‘lg‘an. U ham biz borg‘anda remont qilinmag‘an edi. Remont uchun baladiyada pul yo‘q, muallimlarning ta’minoti uchun maorif shu’basida pul yo‘q, maorif shu’basiga bermak uchun Maorif kamisarligida pul yo‘q. Shunday qilib, shu birgina maktabning ham taqdiri qaltirab turadur. Xalq ta’minotiga o‘tkazganlar, xalqdan pul yig‘ish qiyin…
Biz shahar bog‘chasida, eng go‘zal bir joyda o‘lturub edik, «gazetachilar kelibdur» deb xabar eshitgan bir kishi yonimizg‘a keldi. Yarim soat jon kuydirib kap-katta odam yig‘lag‘undek bo‘lub bir joyg‘a 2 martaba soliq chiqqanlig‘ini, shikoyatlaridan foyda bo‘lmag‘anlig‘ini onglatdi. Sho‘ro matbuoti o‘z asosini xiyla mahkamlab olg‘an ekan, buni biz o‘sha yerda ochiq bildik.
O‘shda suv bilan yuraturg‘an bir elektrik istansasi bor. Quvvati ko‘b. Narxi ham arzon, olg‘uchilar oz. Hozir sim tortilmag‘an ko‘chalarga sim tortishga, narxni yana ham arzonlashtirishga harakat bor.
O‘shning atrofida yashag‘uchi qirg‘iz xalqi maktabga va bilimga jiddiy intiladur. Gulshada yurt yo‘li bilan yaxshi bir maktab binosi tushdi; ochilish marosimida to‘y yasalib, maktabning 6 oylik ta’minoti yig‘ildi. O‘zgantda ham maktab binosi solindi. Gulshada muallimlar Qursi ochildi. Shular hammasi – xalqning tashabbusi.
Lekin O‘sh shahri birgina maktabni ham ishlatolmaydur.
O‘shning bosmachilardan qutulg‘anig‘a 2 yilcha bo‘ldi. Shuning uchun atrofida ekilgan yerlar ko‘p, dehqonchilik yaxshi. Suv serob.
Har yerda bo‘lg‘anidek, munda ham ot-ulov kamligi bor. Bu ham vaqti bilan to‘ldirilur, albatta. Biz Jalolobodga kelgandan so‘ng bildikkim, shu choqqacha O‘shda davom qilib kelgan birgina kino‘tiyotr ham yaqinda Jalolobodg‘a ko‘chubdur…
Nihoyat, bir kun tong chog‘ida Jalolobodga bormoq uchun Qo­­rasuv istansasiga qarab yo‘lg‘a chiqdiq. Go‘zal tog‘i, go‘zal ko‘ri­nishi bilan go‘zal O‘sh shahri buzg‘un chehrasini qayg‘ug‘a to‘ldirub orqamizdan qarab qoldi…
O‘shdan jo‘nadik.
O‘sh bilan Qorasuv o‘rtasidag‘i yo‘l nima uchundir O‘sh – Andijon yo‘lidan ham bo‘sh, qatnovsiz ko‘rundi. Bo‘lmasa, O‘sh shahrini temiryo‘lga tutashdiradurg‘an ham tekis, ham yaqin bo‘lg‘an bu yo‘l qatnov, obod, karvonlar uzilmayturg‘an bo‘lishi lozim edi. Bu hol O‘shning har bir jihatdan ilgarigi mav­qeini yo‘qota boshlag‘anini ko‘rsatadur. Hozir uning o‘rnini Jalolobod bilan O‘zgant qishloqlari olib boradurlar. O‘zgantga ketaturg‘an yo‘lning ustida bo‘lub, yaqinig‘a temir­yo‘l istansasi soling‘ani uchun kichkinagina Xonobod qishlog‘i ham obod bo‘lub boradur. Jalolobod bo‘lsa allaqachondan beri O‘shning eng muhim savdo va sanoat jihatlarini o‘ziga tortib olub, kundan-kun kengaytirib keladur. O‘zgant qishlog‘i ham butun munosabatini Xonobod orqalik temiryo‘lga bog‘lab oldi, O‘sh bilan hech bir ishi yo‘q.
Mozorlar, shayxlar, «ulug‘lar» maskani bo‘lg‘an chiroyli O‘sh shahri ustiga kundosh kelib qolg‘an yosh juvondek bir chekkada mahzun-mahzun qolub ketdi…
O‘sh bilan Qorasuvning yarim belidagi Qashqar qishloqqa yaqinlashamiz. O‘ng yonimizda keng va zo‘r bir yer. Bu Turkis­tonni o‘ruslar olmasdan ilgari qaysi bir xon yo bekning bog‘i bo‘lg‘an joy. Qari-qari o‘ruklari o‘sha shonsiz, sharafsiz kunlarni esga tushurub turadurlar…
Inqilobdan burun u yer «podshohlik yerlar idorasi» (upravleniye gosudarstv. zemel) degan mahkamaning qo‘lida bo‘lub, yaxshi nasllik otlar yetishtirish uchun unda «ot zovudi» ochil­g‘an edi. U zovuddan O‘sh va atrofi, umuman, shu atrof uchun bir­muncha yaxshi nasllik otlar yetishgan edi. Burunlari zovudning yonidag‘i keng ekin yerlari ham bir qarich qoldirilmasdan ekilib turar edi. Biz o‘tib ketayotgan vaqtimizda ekinlik yerlarni qarich-qarich yovvoyi o‘tlar bosub yotganini ko‘rdik…
«Ot zovudi» ham buzulub ketgan. 1919 yilda Farg‘ona bosmachilarining sardori bo‘lgan Muhammadaminbek muhojir o‘ruslar bilan birgalashib O‘sh shahriga hujum qilg‘an va olg‘an vaqtida Safonov o‘rtoq qo‘l ostidag‘i qizil askarlar shu «ot zovudi»da bosmachilar bilan juda ko‘b otishgan ekanlar. Muni bizning aravakashimiz bo‘lg‘an o‘shlik yosh yigit sodda va shirin bir til bilan so‘zlab berdi. O‘sha otish vaqtlarida miltiq otmoq uchun teshilgan devor teshiklari oq bodroqdek bodrab ketganlar. Hozir u teshiklarni loy bilan chaplab, zovudning yaxshi uylariga o‘shal joylardag‘i ba’zi bir dehqonlar kirib olg‘anlar emish.
Qorasuvg‘a keldik.
Istansaning ichkari va tashqarisig‘a odamlar ko‘b to‘p­lang‘anlar: Andijondan kelaturg‘an po‘ezdni kutadurlar. Biz ham bilet kassasiga yaqinlashib, navbat bilan kuta boshladik. Po‘ezd narigi istansadan chiqdi. «Endi kassa ochiladur», – deb navbatdagilar siqilisha boshladilar. Birdan bir o‘rus baqirdi:
– Po‘ezd to‘la, shuning uchun odam ham olinmaydur, bilet ham sotilmaydur!
Hamma hayron bo‘ldi.
Biz hammadan ham ortiq hayron bo‘ldiq. «Mushtum» bilan kengashdik, u:
– Rassomim Tullya bo‘lsa haligi «bilet sotilmaydur» degan temiryo‘lchining ba’zi bir qiliqlarini chizib olur edi! – deb o‘z hasratini qildi.
«Mushtum» bir narsani sezmasdan gapirmaydur. «Bilet sotilmaydur», – deb e’lon qilg‘an temiryo‘lchi tashqarig‘a chiqib, ba’zi bir «ishonchlik» savdogarlarga: «Bir narsa bering, bilet topamiz!» – demakchi bo‘lub qo‘li bilan «oqcha»g‘a ishorat qilg‘an. Temiryo‘lchining bu hiylasi «Mushtum»ning o‘tkur ko‘zidan qochub qutulmadi, ehtimolkim, «Mushtum»ning kelgusi sonlarida shunday «fazl va hunarlar»ga doir ba’zi bir «ajo­yibot»larni tomosha qilsaq!
O‘zimizning bemalol arava bilan bo‘lsa ham Jalolobodg‘a ketmakchi bo‘ldik. Faqat aravakashlar daryoning suvidan qo‘rqdilar. So‘ngra kechki po‘ezd bilan Andijong‘a qaytmoqchi bo‘ldik. «Jalolobod po‘ezdini uzatub qo‘yaylik», – degan bahona bilan istansaga chiqdik.
Biletlarni olub, bir qizil vag‘ung‘a chiqib o‘runlashdik.
Vag‘unlarda tiqinlik degan gap yo‘q. Bo‘sh joy juda ko‘b. Hatto ko‘b «erka» kishilar bahuzur cho‘zulub uxlab boradurlar. Agar 1-2 yuz kishiga bilet sotilsa ham vag‘unlar sig‘dirg‘unday…
Qo‘ng‘iroqlar cholindi.
Vag‘unlarg‘a bizdan boshqa ham 5-10 ta musulmonlar xurjun ko‘tarishib kirganlar edi, bemalol joylandilar. Boshqa vag‘unlarg‘a ham chiqqanlar ko‘p bo‘ldi.
Uchinchi qo‘ng‘iroq bo‘ldi.
Po‘ezd qo‘zg‘oldi…
Eshikdan taftishchi (kontrolyor) kelib kirdi. Biletsizlarg‘a solinaturg‘an jarimadan va uni undirishdagi uzil-kesillikdan xabarimiz bo‘lg‘ani uchun yuragimiz bir dukullab oldi.
Po‘ezd ichida g‘alati-g‘alati, «ajoyibot», qiziq «sir»lar, tubjoy xalqqa qilinayotg‘an muomalalarni toza tomosha qildik.
Sultonobodning buzulub ketgan istansasida to‘xtamasdan, katta daryodan otlab o‘tub, Xonobodda jindak to‘qtag‘andan so‘ng Jalolobodga kirib ketdik.
Vodiylar ichinda qancha vodiy,
Qon qildi jigarni vodiy, bodiy!
Farg‘ona vodiysi to‘g‘risida aytilgan shu ikki yo‘l bayt Farg‘onadan yiroq tushub qolg‘an bir farg‘onalikning o‘z vodiysini sog‘inib aytgan baytlaridan ikki yo‘li.
Men ham shu ikki yo‘l baytni qaytara-qaytara Jalolobod – Ko‘gart vodiysig‘a kelib kirdim.
Avvalgi safarimda ham, keyingisida ham Jalolobodda ko‘p to‘xtashg‘a to‘g‘ri kelmadi. Bir kun-ikki kun! Zotan, Jalolobodning haftalarcha yurub ko‘raturg‘an joylari ham yo‘q. Musulmonlar qoshida hazrati Ayyub payg‘ambarg‘a nisbat berilgan uchun muqaddas sanalg‘an, zamon fikrchilari uchun esa yerning ko‘gartlik tabaqalaridan o‘tub chiqqan suvdan boshqa narsa bo‘lmag‘an qaynoq buloqlar bordurkim, Jalolobodning ko‘rilaturg‘an narsasi shulginadur.
Jalolobod qishlog‘i yoki shaharchasining kun chiqish biqinidag‘i baland adirlarning bir chekkasidan chiqib yotqan u buloqlar burung‘i chor hukumatining diqqatini yaxshigina jalb qilg‘an edi. Chor hukumati ul joyni yaxshi, mukammal bir kururt qilib, shimol va g‘arbning bir ko‘zlik ko‘zoynak taqqan jintilmon (olifta) boy bolalari uchun ham shifo manbai, ham isrof va fahsh uyasi qilmoqchi edi. Shuning boshlang‘ichi o‘laroq alohida-alohida 10 xonalik buloq hammomlari vujud­ga keltirgan, ularning tevaragida ziyoratchilar uchun shahar musofirxonalari shaklida ayrim xonalar bino qildirg‘an edi.
Buloqning yuqori tomonig‘a, adirning eng ustiga, bog‘chalar yasatmoq, yana yaxshi binolar solmoq rejalari chizilib, yerosti suv yo‘llar uchun temir quvurlar sanchilg‘an edi.
Chor hukumatining sovuq va ko‘m-ko‘k ko‘zlari, yuqorisi jabr, quyisi zulmdan iborat bo‘lg‘an kirpiklarini bir-biriga yopishdirib shunday xayolga botgan vaqtida Osiyoning shu yovvoyi adirlari o‘rnida «muazzam va bo‘linmas Rusiya»ning rus zavqini sepayturg‘an go‘zal «Baden-Baden»ini* ko‘rar edi.
Jahon urushi boshlangandan keyin tor millatchi o‘rus muharrirlari Girmoniya kurortlari orqali Girmoniya xazinasiga tushgan pullari uchun qayg‘irmoqqa boshladilar. «Vatanparvar» o‘rus gazetalarining bittasida bir qaynoq millatchi yozadurkim: «Bizning eng ko‘p pulimiz Girmoniyaning «Baden-baden» kabi kurortlariga to‘kuladurlar: unda sarf qiling‘an pullarimiz Girmoniya davlatining xazinasig‘a tushadur, davlat esa u pullarni «Krup» fabrikasig‘a berib, o‘rus qo‘shinini qirmoq uchun 42 santimetrlik to‘plar hozirlatadur.
Sarf qilinaturg‘an pullarimiz ko‘b bo‘lsa, kiborlarimiz yaxshi havolik joylarni istasalar, Qrim va Qafqaziya kururtlariga borsunlarkim, o‘z cho‘ntagimizdan chiqqan pul yana o‘z cho‘ntagimizga tushsun. Shuning bilan barobar hukumatimiz ham Qafqaziya va Qrim kurortlarini Girmoniya kururtlaridek yaxshilash yo‘llarini qarasun. So‘ngra boshqa o‘lkalarimizda ham yaxshi, shifolik joylar bor. Masalan: Turkis­tonda munday joylar birgina emas, bir nechta bor. Shularni Girmoniya kururtlaridek mukammal qilsak, vatanimiz uchun qancha katta xizmat qilmoq mumkin».
O‘rus millatchisining shu maqolasini 1914 – 15 yillarda o‘qug‘an bo‘lsam ham, u vaqtda uning chin ma’nosiga uncha tushunmagan edim. Oradan 10 yil qadar vaqt o‘tdi, Rusiyada ulug‘ o‘zgarishlar bo‘ldi, «vatanparvarlik», «millatchilik» kabi so‘zlarga yangi ma’nolar berildi. Endi yuqoridag‘i maqolaning ma’nosi ham bizga butun ochiq va yopiq jihatlari bilan birga yaxshi onglanadur.
Ayniqsa, o‘shal «Qizbuloq»ning yonida turib Ko‘gart vo­diy­si­g‘a nazar solsak, unda qator chizilib ketgan o‘rus qishloqlarini ko‘rsak, maqolaning mazmuni yana ham ochiq fahmlanadur. Chor hukumatining muhojirat idorasi haqiqatan muqtador kishilarning qo‘lig‘a topshirilg‘an ekan. Bu atrofda, fik­rimcha, shu Jalolobod – Ko‘gart vodiysidan unumlik tuproq bo‘lmasa kerak. Shu joyga eng katta muhojirlar qishloqlari sanalg‘an eng qora muhojirlar o‘rnatilg‘an. Muhojirlar qishloqlarining o‘rtasida yarqirab ko‘ringan haybatlik butxona qubbalari chor hukumatining niyat va idorasini juda ochiq ko‘rsatadur.
O‘ktyabr o‘zgarishidan keyin bosmachi kurashining eng qiz­g‘in davrlarida Ko‘gart O‘sh bilan O‘zgant orasida muhojirlarni bosmachilar safida ko‘ramiz. «Ozuq inhisori» (monopoliyasi)ga qarshi shiddatlik isyon ko‘targanlar shu muhojirlar bo‘ldilar. 1919 yilda Andijonni avrab olg‘an bosmachilarning eng qalin qatori muhojir askarlari edi. 1920 – 21 yillarda o‘tkazilgan yer islohoti chor hukumatining qora maqsadlariga sodiq qolub kelgan muhojirlarga yaxshi saboq berdi. Tevaraklarida tuya minib yurgan qirg‘iz, arava haydab yurgan o‘zbeklarni «bular ham odam» deyishga majbur qildi. Qancha qiyin bo‘lsa ham, burun kuchlab olg‘an joylarini asl, o‘z egalariga qaytarib berishga majbur bo‘ldilar.
Vodiychaning muhojirlar masalasini sho‘rolar hukumati mana shu yo‘l bilan yaxshilab hal qildi. Endi kurort masalasi bor. Uni ham hal qilmoq kerak. Bugungi Hazrati Ayyub tom ma’nosi bilan bir kururt emasdur. Lekin shunday qilinishi kerak. Turkiston sho‘rolar jumhuriyatining markaz hukumati jumhuriyatning bu hol qimmatbaho joylarini hech bo‘lmag‘anda Qrim va Qafqaziya kurortlari bilan tenglashtirishga tegish.
O‘rta Osiyoning kambag‘al dehqonlari, mehnatkash ishchilari o‘z jumhuriyatlarining shifolik joylarida hamma o‘ng‘aylik va qulaylikka erishganlari holda, dam olishga, istirohat qilishga tegishdurlar. Hozirga qadar bu to‘g‘rida juda oz ishlanganga o‘xshaydur. Kurortning hatto maxsus do‘xto‘ri ham yo‘q. So‘ngra Jalolobodda bu yil mutashakkil bir kururt ham bo‘lmadi, shekillik.
Jalolobod, burung‘i esdaliklarda yozg‘anim kabi, kundan-­kun taraqqiy qilib boradur. Munda, albatta, temir­yo‘lning katta ta’siri bor. Bu yo‘lni yana ichkarilarga olib ketmoq ham mumkin. Jalolobodning o‘zida bir kasalxona bor, atrofida (muhojir qishloqlari uchun) ham bir kasalxona solin­g‘an ekan, hozir bormi, yo‘qmi, bilmadim.
Maorif ishlari juda sust. Sustlikda markaz Maorif komissarligi bilan ham tenglashtirib bo‘lmaydir… Shaharda tubjoy xalq uchun birgina internat bor. U internat hukumat ta’minotida. Ilgari fahsh joyi bo‘lg‘an bir nomerni buzub, xalq yordami bilan yaxshi 4 sinflik bir maktab binosi solg‘anlar, biz borg‘an vaqtda bino bitishga yaqinlashqan edi. Lekin muallimlarning ta’minotiga na davlat xazinasidan, na mahalliy mablag‘lardan hech narsa berilmaydur. Xalq hisobiga ta’min qilish ham juda qiyin ekan. Jalolobodning mao­rifparvarlari shu to‘g‘rida bizga ko‘p shikoyat qildilar. Biz nima qilamiz? Gazetaga yozib tegishlik idoralarning qulog‘ig‘a quyub ketmakdan boshqa qo‘limizdan kelmaydur.
So‘ng vaqtda Jalolobod ijroqo‘mining yaxshi tashabbuslari bor: shaharning katta qatnov ko‘chalariga tosh terdirilmakchi. Toshni daryodan tashib borish uchun yo‘l idorasi bilan onglashilg‘an. Bir qism sarfini Andijon ijroqo‘mi bermakchi bo‘lg‘an, bir qismini o‘zi topadur. So‘ngra shaharchani elektrik bilan yorug‘lash ishi ham yuzaga chiqib keladur. Bu xususda mavjud bir o‘t tegirmonning quvvatidan foydalanish yo‘lini topqanlar. Ba’zi bir asboblar hozirlang‘an, tezdan shaharcha elektrik bilan yorug‘lana boshlasa kerak.
Mana bu ishlar, agar tashabbus qilinsa, har qayda ham ko‘p narsalar ishlamak mumkinligini ko‘rsatadur. Davlat sarmoya­sidan oz berilsa ham, mahalliy mablag‘ yo‘lg‘a qo‘yilg‘an bo‘lmasa ham, tashabbus orqasida ko‘b narsa ishlamak mumkin. Muning misollari birgina Jalolobodda emas, boshqa joylarda ham bor. Lekin Jaloloboddag‘isi tashabbusning bekor ketmasligiga eng ochiq misol. Koshki, maorif ishlarida ham shu xil jiddiy tashabbuslar bo‘lsa-yu, ijodiy ishlar ishlansa va yangi qilinayotgan elektrik istansalari uchun qishloq dehqonlarining bolalaridan yosh ustalar, texniklar yetishsalar.
Qaytmoq uchun vag‘unga o‘lturdik. 5-6 soatdan so‘ng Andijonda bo‘lamiz. Shuning bilan sayohatimiz tamom bo‘ladur. Shu katta sayohatning natijasida ko‘b narsalarni ko‘rdik. 5-6 yillik buzg‘unlik tarixini joy-joyida varaqlab o‘qib ko‘rdik. Buzg‘unlik haqiqatan juda kuchlik. Buzg‘unlikni yo‘q qilib, yiqilganni tiklash uchun juda zo‘r kuchlar, tuganmas g‘ayratlarga ehtiyoj bor. Yurt buzulg‘an. Lekin uning munbit tuprog‘i ko‘chib ketgani yo‘q, joyida. U tuproq orqali yana yurtni yashnatmak siz va bizning qo‘limizda, hurmatlik o‘qig‘uchilar!

_______________
Cho‘lpon 1924 yil bahorida Andijon – O‘sh – Jalolobod marshruti bo‘yicha qilgan sayohati davomida ko‘rgan-kuzatganlarini publitsistik ocherk sifatida «Farg‘ona» gazetasining 1924 yil 28 mart 158-, 169-, 172-, 175 – 176-sonlarida «Cho‘lpon» imzosi bilan bostirgan. «Yosh leninchi» gazetasining 1991 yil 1 – 4-sonlarida (nashrga tayyorlovchi J.Xudoyberdiyev), «Sharq yulduzi» jurnalining 1991 yil 6-sonida (nashrga tayyorlovchi Z.Eshonova) qayta nashr etilgan.
«Farg‘ona» gazetasi asosida nashrga tayyorlandi.
* «To‘ra demakdan maqsad eshonlar nav’idagi to‘radur» (Cho‘lpon izohi).
* Baden-Baden – Girmoniyada bir kururt bo‘lub, jahon urushidan burun rus puli tamom shul yerga oqar edi (Cho‘lpon izohi).
Mahshar (arab.) – odam to‘planadigan maydon.
«Elbek o‘rtoq» – shoir, yozuvchi, pedagog, tilshunos Mashriq Yunusov (1898 – 1939) nazarda tutilmoqda.
Bo‘lus – ruscha «volost» so‘zining o‘zbekcha buzilib talaffuz qilinishi.
Uez (uyezd) – chor Rossiyasida guberniya (oblast) tarkibidagi ma’muriy-hududiy bo‘linma.
Baladiya (arab.) – shahar boshqarmasi.
Dilijon (fr. diligence) – transport taraqqiy etmagan vaqtlarda poch­tani, yo‘lovchilar va ularning yuklarini muntazam tashish uchun xizmat qilgan to‘rt g‘ildirakli katta soyabonli arava.
Baladiya shu’basi – kommunal xo‘jalik bo‘limi.
«Farg‘onaning mashhur qorunlaridan» – Farg‘onaning mashhur boylaridan.