Бизнинг кенг ва улуғ тарихимиз шу қадар оз ва кам текширилган, ковланганким, шу кунда бўлуб турған жуда кўп воқеа­ларнинг ўхшашини ўткан замонлардан кечкан ҳаётимиздан топ­моқчи бўлсак, шошиб қоласан.
Бир воқеанинг ўткан замонда ўхшаши бўлуб-бўлмаслиғи ул воқеанинг аҳамиятини ўлчашда кўб катта вазифа юклар.
«Қизил байроқ»нинг сўнг сонларидан бирида Оврупоға ўқумоқ мақсадида бир ўзбек қизининг кетмакка ҳозирланганлиғи ёзилғандир.
Ўзбек қизи ҳануз янги усул мактабларга ҳали ёлчиб кира олғани йўқ. Ҳатто ўзбекнинг ўзида пардаси, хоҳиши-да кишани бўлмаған эркак болалари ҳам юқори мактабларининг муҳташам саҳналарида кўплашиб юра олғани йўқ. Ҳали ўзбек қизи ота-онанинг тилсиз қўғурчоғи бўлишдан қутула олғани йўқ.
Биз сўнг вақтларда ўзбек ёшларининг узоқ элларга, ёт юртларга кетиб билим ортдирмоқ учун жуда қизиб борғанлиқларини кўруб севинмакдамиз. Ҳар бири ўз бошича тиришмасдан бош­ларини бир бораға тўплаб, «кўмак»лашиш йўли билан ишлаб турғанликларини билиб турамиз.
Локин бу ҳол ўткандаги воқеаларнинг такрор этилмагидан иборатдир. Йироқ замонлардан бошлаб то яқин кунларга қадар ўзбек йигитлари (муллабаччалар) Бухороға, Ҳиндис­тонға, Миср, Арабистонларға қадар бориб ўқуғанлар эди. Бухоро мад­расалари ўзбек – туркистонлик ёш муллабаччалар билан тўлар эди. Туркистоннинг Сирдарёси ва Фарғонаси учун ул вақтларда Бухоро ҳам ҳозирғи Япония ва Амриқо қадар узоқ эди. Ҳозир Амриқо билан Японияға қадар ётиб, ўлтуруб эсон-омон кетмак мумкин. Илгари вақтларда Самарқанд билан Бухоро ораси ҳам ҳозирғи даври олам қилишдан оғир эди. Шундай бўлса-да, Бухоро, Туркистон муллабаччаларини сонлари жуда кўб бўлған мадрасаларига сиғдира олмасдан, масжидларигача тарқатмоққа мажбур бўлур эди. Арабистоннинг дўзах ҳавосида бедовлари каби ёлғиз ҳурмайиб ётқан ўзбек Туркистон йигитлари хийла кўб йўлиқар эди.
Кечирган кунларимиздаги ул ҳаракатларимизнинг натижаси тўғрисида гапирмак истамайман. Тарихдаги бир воқеа ва шу кунда қайтадан такрор этилмакда бўлған бир воқеа бўлғанлиғи учун эска олибғина ўтмакчи бўламан.
Бу ҳаракат ҳозир такрор этилмакдадир. Кечикиб, кейин қо­либ бўлса-да кучлик суратда бошланиб келмакдадир. Бу ҳаракатга тўғридан-тўғри аралаша олмағанларнинг вазифаси восита билан бўлса-да кўмак бермоқдир.
Бу ҳол бизнинг келгусимиз учун катта умидлар берганлигини унутмайлик.
Чор ҳукумати вақтида Ички Русия мусулмонларини чўқинтирмоқ ишида Рустами зол (Рустам зол) бўлған, бизнинг маълум Остроумўф* тўрамизнинг устоди саналған машҳур Ильминс­кий* чўқинтириш сиёсатининг бири бўлған машҳур Победоносуфга* ёзған хатида ерлик халқ орасидан бизнинг учун фойдалик ва ҳеч бўлмағанда зарарсиз кишилар ўрусча тилни тутулиб, уялиб гапиратурған, ўрусча ёзғанда бирмунча хато билан ёзатурған, бизнинг губернатўримиздан эмас, ҳатто устол бошлиғи (мирзо)миздан ҳам қўрқатурған кишилардир деган эди.
Мунга қарши биз рус тили билан эмас, ҳатто Оврупо маданий миллатларининг тили ва билими билан жавоб берсак одам қатори яшамоққа албатта ҳақ қозонадирмиз.
Энди бу эзгу ҳаракатга тарихимизда кўра олмағанимиз – бу нарса қўшулса, яъни ўзбекнинг эркин йигитлари эмас, тутқун қизлари ҳам Ильминский васиятига қарши исён бошласа, ўзи учун энг олий бўлған элидан, ота-онасидан кечиб неча минг чақирим ерга кетсалар, одам қатори яшаш ҳаққини туртки емасдан, урулмасдан, сўкилмасдан кўб кўруш ҳуқуқини ортиғи билан қозона оламиз.
Эски турмуш ўлим тўшагида. Йигитларимизнинг чин билимга қараб бу интилишлари эски турмушни бир оз аввал ерга кўмгусидир.
Ўзбек хотун-қизлари ҳуқуқ ва эрк учун кураш бошламоқда. Ўзбек қизининг Ғарбга, Ғарбнинг чин билиш, чин маданиятига қараб юруши унинг ҳақ-ҳуқуқини бутун элнинг ҳақ-ҳуқуқи билан бирга тез ва тез фурсатда қўлға келтиргусидир.

______________________
«Қизил байроқ» газетасининг 1922 йил 2 сентябрь сонида «Абулҳамид Сулаймон» имзоси билан нашр қилинган. Биринчи марта Чўлпон “Асарлар”и 4-жилдида қайта чоп этилган.
Мақолада ўқиш учун Европага отланган ўзбек йигит-қизлари тўғрисида сўз юритилган.
Остроумов Николай Петрович (1846 – 1930) – Туркистонда фаолият кўрсатган рус миссионери, шарқшунос, этнограф. Қозон диний академия­сида ўқиган (1866 – 1870). 1877 йилдан Тошкентда яшаган. «Туркистон вилоятининг газети» муҳаррири (1883 – 1917).
Ильминский Николай Иванович (1822 – 1891) – рус миссионери, шарқшунос, педагог, библияшунос, Россия Фанлар академияси аъзоси.
Победоносцев Константин Петрович (1827 – 1907) – рус миссионери, давлат арбоби, ҳуқуқшунос, ёзувчи, черков тарихчиси.
Ҳаёт-мамот масаламиз устида (181-бет). «Туркистон» газетасининг 1922 йил 20 октябрь сонида «Абдулҳамид Сулаймон» имзоси билан босилган. Биринчи марта қайта чоп этилмоқда.
Ушбу мақолада Хўжанд маориф шуъбаси ҳукумат ҳисобига 8 та мактаб ўрнига 14 та мактаб очгани учун Ўлка маориф комиссарлиги томонидан ўзбошимчаликда айблангани баён қилинган.