Мумтоз турк адабиётининг, умуман турк девон шеъриятининг энг йирик вакили Боқийдир (Mahmud Abdülbâkî). Унинг отаси Фотиҳ жомесининг муаззини Меҳмет Афанди илмли киши бўлса ҳам, моддий жиҳатдан бадавлат эмас эди. Отасининг истаги бўйича Боқий ҳунар ўрганиб оилага моддий кўмаклашиши керак эди. Аммо илмга бўлган чанқоқлик, табиат берган иқтидор туфайли мадрасада ўқийди, ўз даврининг йирик уламоларидан дарс олади. Кейинчалик ўзи ҳам мадрасада дарс беради. 25 ақча маош олиб ишлаб юрган Маҳмуд кейинчалик жуда юқори лавозимларга кўтарилади. Боқий Сулаймония мадрасасининг мударриси, Макка қозиси, Истамбул қозиси, Анадўлу ва Румелида қозиаскар вазифаларида ишлайди. Боқий яшаган давр усмонлилар давлатининг шон-шуҳрати порлаган давр эди. Ғазаллари ва айниқса “Сунбул қасидаси” билан танилган шоирни султон Сулаймон Қонуний ҳам жуда ҳурмат қиларди. Султоннинг 1555 йилда Эронга юриш қилиб зафар қозонишига бағишлаб қасида ёзгач, унинг обрўси янада ошиб кетади. 1566 йил Сулаймон Қонуний вафот қилади. Қонунийдан кейинги султонлар Салим II (1566-1574), Мурод III (1574-1595) Меҳмед III (1595-1602) ҳам Боқийга яхши муносабатда бўладилар, шоирга шоҳона эҳсонлар бериб, эъзозлайдилар. Бир умр юқори лавозимларда бўлган Боқий 70 ёшида истеъфога чиқади. Шоир 1600 йил 7 апрелда 74 ёшида вафот қилган. Боқийнинг жанозаси Фотиҳ жомесида шайхулислом Сунуллоҳ Афанди томонидан ўқилиб, дабдабали дафн маросими ўтказилади.
Усмонийлар давлатида “шоирлар султони” деб танилган Маҳмуд Абдул Боқий ўз даврида бошқа шарқ мамлакатларида ҳам машҳур эди. Арабистон, Эрон, Ҳиндистон саройларида ҳам Боқий ғазалларини ўқишган. Ҳатто Эрон шоҳи Боқийни ўз саройига таклиф қилганлиги маълум. Боқий Макка қозиси лавозимида турган вақтида кўплаб мусулмон мамлакатларидан зиёратга келган илм аҳли, шоирлар билан учрашган, суҳбатлашган, бу ҳам шоирнинг машҳур бўлишининг омилларидан биридир.
М. Боқийнинг поэтик ижоди ўз даврида ҳам, ундан сўнг ҳам зўр қизиқиш уйғотиб, кўпгина турк шоирлари Боқий ижодига эргашганлар. Шоирни лирик шеъриятнинг ҳоқони, бадIIй сўз устаси деб ҳурматлаганлар. Айримлар Боқий ғазалларини, машҳур форс шоири Ҳофиз Шерозий ғазаллари билан тенг қўйганлар. Ҳатто шоир Нодим Боқий ғазалларидек ғазал ёзиб бўлмайди дея улуғлайди. Ўрта асрларда яратилган деярли барча адабий тазкираларда Боқий ижоди осмонга кўтариб мақталади. У турк шеъриятида янгилик яратган, шеърият тилини энг юқори чўққисига олиб чиққан шоир сифатида таърифланади. Мана шундай воқеани ҳам айтадилар. Ижодини жуда эрта бошлаган Абдул Боқий ўз ғазалларини, ўша вақтдаги машҳур шоирлардан Зотийга олиб келиб кўрсатади. Шоир Зотий ёш бир йигитчанинг шундай ажойиб ғазаллар ёзганига ишонмайди. Кейинчалик бу ғазалларни ўз девонига киритади ва бу иши фош бўлганда “ажойиб шоирдан” ўғирлаш айб эмаслигини айтади. Кўринадики Боқийни катта-кичик замондош шоирлар бирдек тан олганлар. Бунга Боқий ғазалларининг юксак бадIIй савияда ёзилганлиги биринчи сабабдир. Адабиётшунос олим Аҳмад Қабоқли “Турк адабиёти” дарслик китобида Боқий адабий санъатини юксак баҳолаб шундай ёзади: “Боқийнинг санъати, бир сўзла айтганда мукаммал бир санъатдир. Шеърларида юқори даражадаги жўшқинлик илҳом ва бадIIят бор. Сўзлар том маънода ўз ўрнида қўлланилиб, мазмун чуқур ифодаланган. Заковат ва сўз санъатларига алоҳида эътибор берилади. Калималарида бир нечта маъно бера оладиган, мисралар оҳангини энг юқори даражага кўтарадиган шоирдир”.
Боқийнинг бизгача етиб келган девони асосан ғазаллар ва қасидалардан иборат бўлиб, мазмунан ўша давр адабий муҳитига хос бўлган традисион тарздадир. Боқий ғазалларидаги бош мавзу – севги. БадIIй образлар ҳам (гул, булбул, май, баҳор, куз ва бошқалар) кўпроқ анъанавий. Лекин, шоир мисраларида араб, форс, турк тилида бирдай қўлланиладиган сўзларни, масалан, муҳаббат, шароб ва ҳоказо, шундай усталик билан ишлатадики, унинг айрим ғазалларини уч тил вакиллари ҳам бирдек ўқиб тушуниши мумкин. Боқийнинг бу бадIIй маҳорати хусусида, турк адабиётининг тадқиқотчиси проф. В.С. Гарбузова қуйидагиларни айтганди: “Боқий томонидан поэтик мисраларнинг бу қадар мураккаблаштирилиши шунинг учун зоҳир бўлдики, у уч тилдаги (турк, форс ва араб тилларидаги) сўзлардан ғоят усталик ва катта қобилият билан фойдаланиб, кўп сонли омоним ва синонимларни вужудга келтирди. Боқий шеърларида шу қадар кутилмаган ўхшатишлар, шу қадар мураккаб метафоралар, шу қадар кўп нозик имо-ишоралар борки, буларни фақат ўша даврда жуда катта билимга эга бўлган кишиларгина тушунишлари мумкин эди”. Дарҳақиқат Боқий ғазалларида ва айниқса қасидаларида кўплаб аниқ фанларга оид маълумотларни ҳам учратамизки, шоир ўз даврининг анча билимдон зиёлиларидан бўлганига ишончингиз комил бўлади. Унинг Сулаймон Қонунийга бағишланган қасидаларидан бирида кўплаб планеталарнинг номи келтирилади ва бу ҳодиса бадIIй санъатдаги тимсол, ўхшатиш, қиёслаш вазифасини ўтайди.
Масалан, қасиданинг бошланишидаги қуйидаги мисраларга эътибор қилинг:

Ҳангами шаб кунгараи қасри осмон
Зайн бўлмиш эди шуълаланиб шамъи ахтарон;

Хели кавокаб ичра ёниб машъали қамар,
Саҳни самода равшан эди роҳи қаҳкашон:

Даст чўзмиш эди килки шаҳобга дабири чарх,
Тугро нависи ҳукми худованди инсу жон.

Базму фалакда созлар эди Зуҳра созга чанг,
Айшу сафода хурраму, хандону шодумон.

Бу чарх чанбарида тутиб давр усулини,
Даффори меҳр қилмиш эди чеҳрасин ниҳон,

Бир тиғи зар нишонила кирмишди арсага,
Шамшир бози маъракайи саҳна осмон.
(Миртемир таржимаси)

Боқий шеър тузилишига жуда эътибор қилган. ўрта асрлар шеъриятида урф бўлган тарих айтиш ёки бир байтдан бир неча маъно келтириб чиқариш мумкин бўлган ғазаллар ёзишда камолот даражасига кўтарилган. “Техник шеърият” соҳасида ажойиб намуналар яратган шоир, бир-бирига зид бўлган тушунчаларни усталик билан боғлардики, бунда мазмун ҳам бузилмасди, шеърнинг шакли ҳам гўзаллашарди. Боқий учун асосий эстетик ўлчов – нафислик, назокат ва гўзаллик эди. “Шеърият нафис ва гўзал бўлиши керак” – деб ёзганди шоирнинг ўзи ҳам. Шеър тузилиши санъатини заргарона маҳнатга қиёслаган Боқий, ғазал композисияси, ритм тузилиши, оҳангдорлик, мусиқийликка алоҳида эътибор беради. Мумтоз ғазалларда учрайдиган анъанавий образларга шоир янгича ёндошади. Лолани май тўла қадаҳга қиёсласа, майхонани гулзорга, чаманга қиёслайди. “Сен гулзор истар бўлсанг майхонага кел, гул истар бўлсанг мана майкоса”. “Бу дунёнинг гўзаллиги май ва севги эмасми?” “О, Боқий ўткинчи дунё ғамларини унут, май тўла қадаҳни кўтар” мазмунидаги мисрлар шоир ғазалларида тез-тез учрайдики, буни рамзий маънода тушуниш керак. Бутун шарқ шеъриятида бўлганидек, Боқий шеърлари ҳам тасаввуфий руҳдан мосуво эмас. Аммо, кўпроқ шоир реал ҳаётни куйлашни афзал кўради. Унинг ғазалларида “Жаҳон афсонадир, алданма Боқий, жом-у шодлик, хаёлу хоба бензар” каби мисралар учраса-да, табиатан завқли, гўзалликка ошно бўлган шоирнинг ҳаётсеварлиги унинг асарларига ҳам кўчгандир. Дунё боқий эмаслиги, ўткинчи замонда беҳуда ғам-андуҳга берилмасликка ундаш маълум маънода ижобийдир. Боқий ғазалларидаги нафислик, гўзал ташбеҳлар ўқувчи завқига завқ қўшиб, унинг ҳиссиётини тарбиялашда муҳим рол ўйнайди. Кутилмаган ўхшатишлар киши зеҳнини чархлайди.

Сарв қоматлар ики ёнин олурлар йўлин,
Рахи гулзора кўчар йўллари Истамбулин.

Боқий форма жиҳатдан ёрқин мисраларга нозик инсоний ҳис-туйғуларни ҳам сингдира олган. Шоирнинг лирик идеали – “мукаммаллик денгизи, илм кемаси, шеърият масканидир”.
Маҳмуд Абдул Боқий ўша давр турк шеърияти тилини яна бир поғона кўтарди. У турк тилини лексик жиҳатдан ҳам, грамматик жиҳатдан ҳам ўзлашма архаик сўзлардан тозалашга ҳаракат қилди. У шеър шаклини мукаммаллаштиришга кўпроқ эътибор берса-да, мазмунни унутгани йўқ. Анъанавий образларга янгича эстетик юк юклади, чиройли метафоралар, ўхшатишлар топиб, шеърият бадIIятини янада гўзаллаштирди. Маҳмуд Абдул Боқий ижоди ўрта асрлар турк шеъриятидаги ниҳоятда нафис ва латиф, айни пайтда мураккаб тилли шеърларнинг энг яхши намунасидир.

БОҚИЙ ИЖОДИДАН НАМУНАЛАР

Оразинг оби нобдир* гўё,
Дуғоринг бир ҳаббобдир** гўё.

Дилда анвори меҳри рухсоринг,
Обда моҳитобдир гўё.

Базми ғамда ду чашми пурхунинг,
Икки шиша шаробдир гўё.

Нақши ҳусни хатингла сафҳайи дил,
Бир мусаввар китобдир гўё.

Тутди меҳри жаҳонни ул моҳнинг,
Партави*** офитобдир гўё.

Боқиё ҳоли анбарини онинг,
Нофайи мушки**** нобдир гўё.
_________
* Оби ноб – покиза сув.
** Ҳаббоб – сув устидаги қабариқлар.
*** Партав – зиё, порлоқлик.
**** Нофайи мушки ноб – соф мушки анбарни оҳу.

МУҲИББИЙ ҒАЗАЛИГА ТАХМИС

Жомайи сиҳҳат Худодан халққа бир хилъат каби,
Бир либоси фохир бўлмас жисмга ул қисват каби.
Бор экан бахту саодат қуввату қудрат каби.
Халқ ичинда мўътабар бир нарса йўқ давлат каби,
Йўқ эрур давлат жаҳонда бир нафас сиҳҳат каби.

Аҳли ваҳдат коинотнинг оқилу доносидир,
Марди фориғ оламнинг мумтозу мустасносидир.
Кўр на дер ул, ким сўзи гўё Масиҳ анфосидир:
“Салтанат деганлари фақат жаҳон ғавғосидир”
Бўлмагай бахту саодат дунёда ваҳдат каби.

Тоати Ҳақ муниси базми бақодир оқибат,
Суҳбати жону бадан сендан жудодир оқибат.
Боди сарсардир фано, олам ҳабодир оқибат,
Қўй бу айшу ишратни, чунким фанодир оқибат
Ёри боқий истар эрсанг, бўлмагай тоат каби.

Оламни кўздан кечирсанг, айласанг бир йил расад,
Давр ичинда турмасанг, кўрсанг ҳазорон неку бад.
Ҳар тарафдан оқса дунё, моли келса лою об?
Бўлса қумлар сони қадар умрингга ҳадду адад.
Бўлмагай бу шишайи чарх ичра бир соат каби.

Манзили осойиши уқбога истарсанг вусул,
Ҳуббу дунёдан фароғат киби бўлмас тўғри йўл.
Шодмон арбоби узлатдир ҳамон Боқий Малул,
Гар ҳузур этмоқ тиларсанг эй Муҳиббий фориғ бўл.
Бўлмагай ваҳдат мақоми ғуссайи узлат каби.

Адхамбек Алимбековнинг «Турк адабиёти тарихи» (ТошДШИ нашриёти. 2005) ўқув қўлланмасидан олинди.