1786 yilning qish kechalaridan birida Vena shahrining chekkasidagi kichkina yog‘och uychada grafinya Tunning sobiq oshpazi bo‘lmish so‘qir chol olamdan o‘tdi. To‘g‘risini aytganda, bu — uy ham emas, bog‘ning xilvatidagi puturdan ketgan bir qorovulxona edi. Bog‘ shamol sindirib itqitgan chirik shox-shabbalarga ko‘milib yotardi. Bu shox-shabbalar har bir qadam bosganda qisirlar va shunda o‘z uyasida yotgan zanjirlog‘liq ko‘ppak irillab qo‘yardi. U ham o‘z xo‘jasidek so‘nib borar, hatto tuzukroq akillashga ham holi kelmasdi.
Bundan bir necha yillar burun pechkaning issig‘idan oshpazning ko‘zlari ko‘rmay qolgandi. Grafinyaning ish boshqaruvchisi uni qorovulxonaga joylashtirib qo‘ydi; vaqt-vaqti bilan unga bir necha florin berib turardi.
Oshpaz 18 yoshli qizi Mariya bilan birga turardi. Bu kulbaning bor-yo‘q matohi — karavot, daqqiyunusdan qolgan o‘tirg‘ichlar, stol, bir necha joyidan darz yegan sopol idishlar va, nihoyat, Mariyaning yagona boyligi bo‘lmish klavesin* edi. Klavesin shu darajada ko‘hna ediki, uning torlari atrofdagi jamiki saslarga javoban sekin va uzoq aks-sado berardi. Oshpaz chol klavesinni hazillashib «uyning qorovuli» der edi: klavesin uyga qadam ranjida qilgan har bir odamni keksalarga xos qaltiroq ovozi bilan qarshilar, shusiz biror kishi uyga yo‘layolmasdi.
Mariya jon berayotgan qariyani yuvintirib, sovuq, ammo top-toza ko‘ylak kiygizar ekan, chol:
— Men, bilasanki, ruhoniy va monaxlarni hech qachon yoqtirmas edim, — dedi. — Shuning uchun men tavbani qabul qiluvchi ruhoniyga muhtoj emasman. Ammo shu asnoda o‘limim oldidan istig‘for keltirishim lozim.
— Nima qil deysiz? — qo‘rquv bilan so‘radi Mariya.
— Ko‘chaga chiq-da, birinchi duch kelgan yo‘lovchidan biznikiga kirishni, jon taslim qilayotgan kimsaning tavbasini qabul etishni iltimos qil. Hech kim buni rad etmaydi.
— Bizning ko‘chamiz shunchalar kimsasizki… — Mariya shunday deb pichirladi-yu, ammo baribir yelkasiga ro‘molini yopinib chiqib ketdi. U bog‘dan yugurib o‘tdi, zanglab ketgan darchani zo‘rg‘a ochib, to‘xtab qoldi. Ko‘cha bo‘m-bo‘sh, shamol barglarni uchirib o‘ynar, sim-siyoh osmondan sovuq yomg‘ir tomchilamoqda edi.
Mariya quloq tutib uzoq turdi, kutdi. Nihoyat, kimdir xirgoyi qilgancha devor yoqalab kelaboshladi. Mariya yo‘lovchini qarshilab, oldinga bir necha qadam qo‘ydi-da, u bilan to‘qnashib ketib, qichqirib yuborayozdi. Notanish kishi to‘xtadi va:
— Kim bu? — deb so‘radi.
Mariya yo‘lovchining qo‘llaridan mahkam ushlab, titroq ovozda otasining iltimosini aytib o‘tindi.
— Yaxshi, — dedi yo‘lovchi osoyishta. — Men ruhoniy emasman, albatta. Lekin buning ahamiyati yo‘q. Qani, ketdik.
Ular uyga kirishdi. Sham yorug‘ida Mariyaning ko‘zi ozg‘in, kichkina odamga tushdi. Yo‘lovchi o‘tirg‘ichga ho‘l plashini tashladi. U oddiy, ammo juda did bilan kiyingan edi — sham shu’lalari uning qora kamzulida, billur tugmalari va yoqasining to‘qima hoshiyalarida yilt-yilt aks eta boshladi. Hali juda yosh — navqiron edi bu notanish kishi. U boshini bolalarcha silkitib, upa sepilgan yasama sochlarini to‘g‘rilab qo‘ydi, zudlik bilan taburetkani karavotga yaqin surib o‘tirdi-da, joni uzilayotgan chol tomon egilib, unga razm soldi.
— Gapiring-chi, — dedi u. — Balki men xudo tarafidan emas, o‘zimni bag‘ishlagan san’at tufayli nasib etilgan qudrat vositasida Sizning ko‘nglingizga xotirjamlik bag‘ishlab, ruhingizni zilday yukdan xalos etarman.
— Men ojiz bo‘lib qolgunimcha bir umr mehnat qildim. — Chol shunday dedi-da, notanish kishining qo‘llarini o‘ziga yaqin tortdi. — Mehnat bilan mashg‘ul kishining esa gunoh ishlarga vaqti qolmaydi. Bir payt xotinim sil bilan og‘rib qoldi — uning ismi Marta edi — tabib unga turli xil qimmat dorilarni yozib berdi, qaymoq, anjir va kagor vinosini iste’mol qilishini buyurdi. Shunda men grafinya Tunning servizidan kichkina tilla taxsimchani o‘g‘irlab, sindirdim va bo‘lak-bo‘lak qilib sotdim. Bunga iqror bo‘lish ham, qizimdan sir tutish ham hozir menga juda og‘ir: chunki men uni birovning buyumiga beso‘roq qo‘l tekkizmaslikka o‘rgatganman.
— Buning uchun grafinyaning xizmatkorlaridan birortasini aybdor tutishdimi? — so‘radi notanish kishi.
— Ont ichaman, taqsir, aslo bunday bo‘lgan emas, — chol shunday deb yig‘lab yubordi. — Bu tillalarning Martamga bir chaqalik nafi tegmasligini bilganimda edi… ularga barmog‘imning uchini ham tekkizmasdim.
— Ismi sharifingiz nima, janob?
— Iogann Meyer, taqsir.
— Bo‘lmasa bunday, Iogann Meyer, — notanish kishi shunday deb kaftlarini cholning so‘qir ko‘zlariga bosdi. — Sizning odamlar oldida mutlaqo gunohingiz yo‘q. Siz qilgan ish gunoh ham, o‘g‘rilik ham emas; ehtimol, bu uchun Sizga Muhabbat yo‘lidagi jasoratning ajri berilar.
— Omin! — pichirladi chol.
— Omin! — takrorladi notanish kishi. — Endi esa so‘nggi istagingizni bayon qiling.
— Istagim shuki, kimdir Mariyaga g‘amxo‘rlik qilsa.
— Buni men bo‘ynimga olaman. Yana biror istagingiz bormi?
Shunda joni uzilayotgan chol kutilmaganda jilmaydi va baland ovozda:
— Men Martani yana bir marta ko‘rishni istayman — uni yoshligida qanday bo‘lsa, shundayincha ko‘rishni istayman, — dedi. — Quyoshni, bog‘ni — bahor chog‘i gullarga ko‘milgan ko‘hna bog‘ni ko‘rishni istayman… Buning imkoniyati yo‘q, albatta. Tentak cholni ma’zur tuting, taqsir. Xastalik miyamni aynitganga o‘xshaydi.
Notanish kishi esa:
— Yaxshi, — dedi va o‘rnidan turdi. — Yaxshi, — takrorladi u yana, klavesinga yaqin kelib, taburetkani qo‘ydi. — Yaxshi! — u uchinchi bor baland ovozda shunday dedi va… qorovulxonada daf’atan yuzlab billur sharchalarni polga to‘kib yuborgandagi kabi jaranglagan sadolar taralib ketdi.
— Quloq soling, — dedi notanish kishi. — Quloq soling va qarab turing.
U chala boshladi. Mariya keyinchalik bu notanish kishining klavesin klavishlarini birinchi bosgan paytdagi chehrasini esladi: uning manglayi odatdan tashqari oppoq oqarib ketgan, qorong‘ilashgan nigohlarida shamning «til»chalari raqs tushardi.
Klavesin uzoq yillardan buyon ilk marotaba bor ovozi bilan kuylamoqda edi. U nafaqat qorovulxonani, balki butun bog‘ni o‘z sadolariga g‘arq etdi. Qari ko‘ppak uyasidan chiqib, boshini bir tomonga osiltirgancha, quloqlarini ding qilib o‘tirar, dumini har zamon likillatib qo‘yardi. Ho‘l qor yog‘a boshladi, ammo it har zamon quloqlarinigina silkitib-silkitib qo‘yardi, xolos.
— Men qo‘rqyapman, taqsir! — chol shunday deb qo‘zg‘aldi. — Men Marta bilan ilk uchrashuvimiz kunini ko‘ryapman. Uning xijolatdan sutko‘zani sindirib qo‘yganini ko‘ryapman. O‘shanda qish edi, bu uchrashuv tog‘da bo‘lgandi. Osmon musaffo, xuddi ko‘m-ko‘k shishadek edi. Marta kulardi… Kulardi, — takrorladi u klavesin sadolariga quloq tutib.
Notanish kishi esa zimiston derazaga tikilgancha chalmoqda edi.
— Endi-chi, — so‘radi u. — Biror narsani ko‘ryapsizmi?
Chol quloq solib, jim qoldi.
— Nahotki ko‘rmayotgan bo‘lsangiz, — notanish kishi chalishdan to‘xtamasdan shunday dedi. — Qop-qora tun lojuvard rangga kiryapti, endi esa u moviy tus olmoqda. Qandaydir yuksak-yuksakdan iliq yog‘du oqib kelyapti, ko‘hna daraxtlaringiz oppoq gulga kirmoqda. Menimcha, bu — olma gullari. Ular ulkan lolalarga o‘xshaydi. Siz ko‘ryapsiz: toshdevorga dastlabki shu’lalar tushdi, ular devorni ilitmoqda va u yerdan hovur ko‘tarilyapti — erigan qor bilan to‘yingan yo‘sin quriyotganga o‘xshaydi. Osmon esa tobora balandlashib, tobora moviylashib, tobora ulug‘vorlashib boryapti. Endi esa bizning qadim Venamiz ustidan qushlar galasi shimol sari uchib o‘tishmoqda.
— Men bularning hammasini ko‘ryapman! — qichqirib yubordi chol.
Pedal osoyishta g‘ichirlar, klavesin tantanavor kuylardi; bamisli ko‘hna cholg‘u emas, zavq-shavqqa to‘la yuzlab sadolar kuylamoqda edi.
— Yo‘q, taqsir, — dedi Mariya notanish kishiga, — bu gullar lolalarga mutlaqo o‘xshamaydi. Bu olma daraxtlari bir kechagagina gul ochdi.
— Ha, albatta, bular olma gullari, ammo ularning gulbarglari juda katta-katta.
— Derazani och, Mariya, — o‘tindi chol.
Mariya derazani ochdi. Uyga sovuq havo yopirilib kirdi. Notanish kishi esa hamon chalar edi.
Chol o‘zini yostiqqa tashladi, harsillab nafas olib, ko‘rpani qo‘llari bilan paypaslay boshladi. Mariya cholga otildi. Notanish kimsa chalishdan to‘xtadi va o‘zi chalgan musiqadan sehrlangan kabi klavesin oldida qilt etmay turib qoldi. Mariya qichqirib yubordi. Notanish kimsa o‘rnidan turib karavotga yaqinlashdi. Chol nafasi qaytib shunday dedi:
— Men barchasini bundan bir necha yillar ilgarigidek ko‘rdim… shu qadar aniq… shu qadar yorqin. Ammo men… Sizning ismingizni bilmasdan o‘lishni istamayman. Ismingiz nima?
— Mening ismim Volfgang Amadey Motsart, — deb javob qildi notanish kishi. Mariya karavotdan tislandi-da, buyuk musiqachi qarshisida tizzalari polga tekkudek chuqur ta’zim bajo keltirdi.
U qaddini rostlaganda chol allaqachon olamdan o‘tgan edi. Deraza ortida tonggi shafaq yolqinlanar, oppoq gul singari ho‘l qorga ko‘milgan bog‘ butkul o‘sha shafaq yog‘dulariga g‘arq edi.

*Fortepyanoga o‘xshash qadimiy cholg‘u asbobi.

Nodira Afoqova tarjimasi

**************

QARI OShPAZ

1786 yil qish oqshomlarining birida Vena shahri chekkasidagi mo‘jazgina yog‘och uyda grafinya Tunning sobiq oshpazi — ko‘zi ojiz qari chol jon bermoqda edi. Sirasini aytganda, bu kulbani uy deb bo‘lmas, balki bog‘ adog‘idagi nurashdan beriroq qorovulxona edi. Bog‘ esa chirigan va qurigan shox-shabbaga to‘la bo‘lib, har bir qadamdan ular qisirlar, shunda zanjirband ko‘ppak o‘z inida g‘ingshiy boshlardi. U ham xo‘jayiniga o‘xshab qarigan, biroq jonini asta-sekin taslim qilayotgan jonivor edi. Shu bois vovullashga ham madori yo‘q edi.
Bundan bir necha yil muqaddam pechlar issig‘idan oshpaz ko‘r bo‘lib qolgandi. Grafinyaning ish boshqaruvchisi o‘shanda uni qorovulxonaga joylashtirgan, vaqt-vaqti bilan unga bir tanga-yarim tanga berib turardi.
Oshpaz bilan birga o‘n sakkiz yashar qizi Mariya yashardi. Qorovulxonaning bor-yo‘q anjomi, zeb-ziynati — karavot, cho‘ltoq o‘rindiqlar, eski stol, darz ketgan chinni idishlar va nihoyat Mariyaning yakkayu-yagona boyligi bo‘lmish klavesindan iborat edi.

Klavesin shu qadar eski ediki, torlari har qanaqa tovushga javoban uzoq vaqt sekin aks sado chiqarib turar edi. Oshpaz hazillashib klavesinni “qorovul” deb atardi. Uyga qadam ranjida qilgan har bir kishini klavesin titroq, qarimsiq nola bilan qarshilardi.
Mariya jon berayotgan dadasini yuvintirib, toza ko‘ylak kiygizgach, chol shunday dedi:
— Ruhoniylaru rohiblarni hech qachon jinim yoqtirgan emas. Ularga tavba-tazarru qilgim kelmaydi, lekin shunga qaramay, o‘limim oldidan vijdonim pok bo‘lishini istayman.
— Nima qilay bo‘lmasa? — qo‘rqa-pisa so‘radi Mariya.
— Ko‘chaga chiqqin-da,— dedi chol,— birinchi duch kelgan kishidan uyga kirib, jon berayotgan odamning tavbasiga quloq tutishni iltimos qil. Senga hech kim yo‘q demaydi.
— Ko‘chamiz shunaqangi kimsasiz, huvillaganki…— shivirladi Mariya va ro‘molini yopinib chiqib ketdi.
U bog‘dan chopqillab o‘tib, zang bosgan darichani zo‘rg‘a ochdi-yu, to‘xtab qoldi. Ko‘cha bo‘m-bo‘sh edi. Shamol xazonlarni unda chirpirak qilib uchirar, zim-ziyo osmondan sovuq yomg‘ir tomchilardi.

Mariya uzoq kutdi. Ovozlarga quloq tutdi. Nihoyat, devor yonidan kimdir xirgoyi qilib kelayotganday tuyuldi. Qiz uning istiqboliga bir necha qadam tashladi-da, haligi kishi bilan to‘qnashib ketdi va chinqirib yubordi. Kishi to‘xtadi va so‘radi:
— Kim bor bu yerda?
Mariya uning qo‘lidan mahkam ushlab oldi-da, titroq tovush bilan dadasining iltimosini yetkazdi.
— Yaxshi,— dedi notanish kimsa xotirjamgina.— Men ruhoniy emasman, lekin buning ahamiyati yo‘q. Yuring.
Ular uyga kirdilar. Sham yorug‘ida Mariya kichkinagina, oriq kishini ko‘rdi. Notanish kimsa ho‘l yomg‘irpo‘shini o‘rindiqqa tashladi. U g‘oyat oddiy va kamtarona kiyingan, qora kamzulining billur tugmali kashtali yoqasida sham nuri yaltirab turardi.
Notanish kimsa hali ancha yosh yigit edi. Boshini ham xuddi yosh bolalarday qimirlatdi, upalangan yasama sochini to‘g‘riladi, kursichani karavotga yaqin surib o‘tirdi va jon berayotgan bandaning yuziga diqqat bilar qaradi.
— Gapiravering! — dedi u. — Men ruhoniy emasman, biroq xizmat qiladigan san’atim ato etgan haq-huquq darajasida so‘nggi soniyalaringizni yengillashtirarman, qalbingizni og‘ir g‘amdan xalos etarman.
— Men bir umr, ko‘r bo‘lib qolgunimgacha mehnat qildim, — shivirladi qariya va notanish yigitning qo‘lidan ushlab o‘ziga yaqinroq tortdi. — Mehnat qiladigan kishilarning esa gunoh ishlarga vaqti qolmaydi. Xotinim, uning ismi Marta edi, sil kasaliga chalingach, tabib qimmatbaho dorilar yozib berdi va uni qaymoq, har xil anvoyi mevalar, qizil vino bilan parvarish qilishni buyurdi. Ana shunda men grafinya Tunning chinni idishlari orasidan kichkina oltin taqsimchani o‘g‘irlab oldim-da, bo‘laklarga bo‘lib sotdim. Endi bularni eslash, qizimdan yashirish juda og‘ir. Uni birovning stolidagi hatto g‘uborga ham qo‘l tekkizmaslikka o‘rgatdim.
— O‘sha voqeadan so‘ng grafinyaning xizmatkorlaridan birortasi aziyat chekmadimi? — so‘radi notanish kimsa.
— Ont ichaman, janob, hech kim aziyat chekkani yo‘q,— javob berdi chol va yig‘lab yubordi.— Mening Martamga oltin foyda qilmasligini bilganimda, o‘g‘irlik qilarmidim? Aslo!
— Ismingiz nima?— so‘radi yigit.
— Iogann Meyer, janob.
— Demak, bunday, Iogann Meyer,— dedi notanish yigit va kaftini cholning basir ko‘zlariga qo‘ydi,— odamlar oldida gunohingiz yo‘q. Bu gunoh ham, o‘g‘irlik ham emas, balki, sevgi yo‘lidagi qahramonlikdir.
— Omin! — shivirladi chol.
— Omin! — takrorladi notanish yigit.— Endi so‘nggi istagingizni ayting.
— Kimdir Mariyaga g‘amxo‘rlik qilishini istardim.
— Buni men o‘z zimmamga olaman. Yana nima istaysiz?
Chol kutilmaganda jilmaydi-yu, baland ovoz bilan dedi:
— Martani yoshlikda uchratganimda qanday bo‘lsa, shundayligicha yana bir ko‘rsam edi. Quyoshni va ana shu eski bog‘ni bahorda gullagan paytida ko‘rsam edi. Lekin buning iloji yo‘q, janob. Ahmoqona so‘zlarim uchun xafa bo‘lmang. Kasallik, aftidan, butunlay esimni og‘dirib qo‘yibdi.
— Yaxshi,— dedi yigit va o‘rnidan turdi.— Yaxshi.
So‘ng klavesin yoniga kelib kursichaga o‘tirarkan, baland ovozda uchinchi marotaba “yaxshi!” — dedi va birdaniga qorovulxona shiddatli jarangga to‘ldi. Polga yuzlab billur zo‘ldirchalar tashlandi go‘yo.
— Quloq solinglar, — dedi notanish yigit. — Quloq tuting va tasavvur qiling.
U klavesin chala boshladi. Keyinchalik Mariya, yigitning barmoqlari tekkan birinchi klavish sado bergan paytda yigitning yuzi qay tarzdaligini ancha eslab yurgandi. Shu soniyada yigitning peshonasi haddan tashqari oqarib, qoraygan ko‘zlari esa qorayib, ularda sham nuri o‘ynardi.
Klavesin ko‘p yillardan beri birinchi marotaba bor ovozi bilan kuylamoqda edi. Uning sadolari faqat qorovulxonani emas, balki butun bog‘ni to‘ldirib yubordi. Qari ko‘ppak uychasidan chiqdi. U boshini yonboshiga solintirib o‘tirar va hushyor tortganicha dumini asta likillatardi. Ho‘l qor yog‘a boshladi, ko‘ppak quloqlarini silkitardi, xolos.
— Men ko‘ryapman, janob! — dedi chol va karavotdan sal ko‘tarildi. — Marta bilan uchrashgan kunni ko‘ryapman. O‘shanda u uyalganidan sut to‘la ko‘zachani sindirib qo‘ygandi. Bu voqea qishda, tog‘da yuz bergandi. Osmon ko‘m-ko‘k shishaday musaffo edi va Marta kulardi. Ha, kulardi, — takrorladi chol torlar sadosiga quloq tutar ekan.
Notanish yigit zim-ziyo derazaga tikilganicha hamon klavesin chalardi.
— Endi-chi, — so‘radi u,— biror nimani ko‘ryapsizmi?
Chol jimgina quloq solar, hech nima demasdi.
— Nahotki ko‘rmayotgan bo‘lsangiz, — dedi yigit chalishdan to‘xtamay,— qop-qora tun ko‘k tus oldi, so‘ngra havo rang bo‘lib qoldi va iliq nur endi qayerdandir, yuqoridan tushyapti. Daraxtlarning eski shoxchalarida oppoq gullar yuz ochyapti. Ular bu yerdan katta kapalaklarga o‘xshab ko‘rinsalar-da, menimcha, bu — olma gullari. Siz ko‘rib turibsiz, ilk nur tosh devorga tushdi, uni qizdirdi va devordan bug‘ ko‘tarilyapti. Erigan qorda bo‘kkan mox quriyotgan bo‘lishi kerak. Osmon esa yanada balandlashib, rangi tiniqlashib, go‘zallashib borayotir va allaqachon ko‘hna Venamiz uzra qushlar shimol tomonga uchib ketishyapti.
— Men hammasini ko‘ryapman! — deya qichqirdi chol.
Yigit bosgan klavesin pedali g‘ijirladi va kuy tantanavor tus oldi. Go‘yo klavesin emas, yuzlab quvnoq ovozlar kuylardi.
— Yo‘q, janob, — dedi Mariya notanish kishiga, — bu gullar lolaga sirayam o‘xshamaydi. Bular — olma daraxtlari, ular bir kechadayoq gulga burkandi.
— To‘g‘ri, — dedi notanish yigit, — bular olma daraxtlari, lekin gullarining yaprog‘i katta-katta.
— Derazani och, Mariya, — iltimos qildi chol.
Mariya derazani ochdi. Xonaga sovuq havo yopirilib kirdi. Notanish kishi sekinlik bilan klavesin chalardi.
Chol yostiqqa yiqildi. U og‘ir nafas olar, qo‘llari choyshab ustida nimanidir izlardi. Mariya dadasi tomon otildi. Notanish kishi chalishdan to‘xtadi. U o‘z musiqasidan o‘zi sehrlanganday, klavesin oldida qimir etmay o‘tirardi.
Mariya qichqirib yubordi. Notanish kishi o‘rnidan turib, karavot yoniga keldi. Chol nafasi qisilib shunday dedi:
— Men hammasini, xuddi ko‘p yillar avvalgidek juda aniq, ravshan ko‘rdim. Lekin men, sizning nomingizni bilmay turib o‘lishni istamayman. Ismingizni aytsangiz!
— Mening ismim Volfgang Amadey Motsart, — dedi yigit.
Mariya karavotdan chekindi, tizzalari yerga tekkudek bo‘lib buyuk musiqachiga ta’zim bajo keltirdi.
U qad rostlaganda qariyaning joni uzilgandi. Deraza ortida tong qizara boshlagan, ho‘l qor “gullari” bag‘ridagi bog‘ subhidam nurlaridan munavvar edi.

Jo‘ra Fozil tarjimasi
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2007 yil, 12-son