I

1889 yilning 24 yanvar kuni menga opam “Tez biznikiga kel, Chexov kelgan”, deb xabar qildi. Uning eri — pochcham mashhur bir gazetaning muharrir-noshiri edi. Opam mendan ancha yosh katta. O‘zi qo‘g‘irchoqdek, qo‘l-oyoqlari bejirim, oq-sariqdan kelgan, katta-katta ko‘zlarida umid uchquni porlab turadigan mehribon opamga men ich-ichimdan havas qilardim. Uning oldida o‘zimni yuzlari qip-qizil, beso‘naqay bir baqaloqdek his etardim… Orzudagi malika — opamga sirayam o‘xshamayman. Ustiga ustak, men moskvalikman. Poytaxt Peterburgda yashayotganimga endi ikki yil bo‘ldi, haliyam qishloqi hisoblanaman. Opam esa poytaxtlik xonimgina bo‘lib qolmay, bot-bot chet elga sayohat qiladi, kiyim-boshidan tortib upa-eligigacha Parijdan. U kattakon hashamatli uyda osuda hayot kechirardi. Ularning xonadoni doim gavjum: kazo-kazo yozuvchiyu shoir deysizmi, artistlar, rassomlar, xonandalar tez-tez mehmonga kelib turadi. Opamning ishq tarixi-chi! Dadam u sevgan yigitni xushlamagan, shuning uchun opamni qattiq nazorat qilardi. Shunga qaramay, pochcham uni naqd raqs kechasidan opqochib uylangan — shu sababmi, opam ko‘zimga nur chulg‘ab olgan sirli sanamdek ko‘rinardi. Men-chi, u bilan solishtirganda, men kim edim? Bor-yo‘g‘i endi o‘qishni tamomlab, xalq ta’limi departamentida mayda bir yugurdak lavozimida faoliyat boshlagan yosh yigitga turmushga chiqqan plyuщixolik qizaloqman-da. Kechagi kunlarimda ham aytgulik nima bor ekan? Ushalmagan orzularimdan boshqa hech narsa yo‘q. O‘zim jon-dildan sevaman deb o‘ylaganim bir yigitning qaylig‘i bo‘lganman, xolos. Ammo tez orada undan hafsalam pir bo‘lib, aloqalarimni uzdim. Menga achchiq saboq bergan o‘sha kechinmalardan so‘ng qat’iy qarorga keldimki, bundan keyin sevgi-pevgi deb boshimni og‘ritmayman, aksincha, yirtsa yirtilmaydigan bir libosni tanlagandek aql bilan, har tomonini o‘ylab er qilaman. Shu tarzda qayliq ham tanladim, buyog‘idan ko‘nglim to‘q edi. U juda aqlli, iste’dodli, universitet ta’limini ko‘rgan, o‘qimishli, ko‘p narsadan xabardor, dunyoqarashi keng inson.
Odamlar bilan muomalada andak iltifotsizligini aytmasa, o‘zi sofdil, dangalchi, ko‘pincha zaharxanda aralash gapiradi. Hech qachon o‘z fikrini aytishdan tortinmaydi, juda yosh bo‘lishiga qaramay, kattalarning ham ishonchini qozonib, o‘ziga nisbatan hurmat uyg‘ota biladi.
— Tili achchiq! — derdi uni pochcham, Nadyaning eri kulib.
U Mishaga yosh bolaga qaragandek qaramas, doim teng tutib munosabat qilardi. Avvalgi qaylig‘im — zobit haqida nima degani esa haliyam esimda: “Nima ham derdik, durust! Sirma shimi ham, mo‘ylovi ham… Gusar, shamshiriga suyangancha… Durust!”
Ehtimolki, pochchamning shu gapi undan ko‘nglim sovishiga turtki bo‘lgandir.
Qiz bola odatda qaylig‘ini qanday sevishi lozim bo‘lsa, men uni shunday sevmasligimni Misha bilardi. Buning ustiga, o‘zi ham mening huv omadsiz sevgi qissamda asosiy ishtirokchilardan bo‘lgan, hatto Lidiya senga turmushga chiqmaydi, deb o‘sha yigit bilan garov ham o‘ynagan.
Shartlashuv chog‘i o‘zim ham bor edim. Garovga yarim shisha shampan vinosi tikilgan, biz buni anchayin hazil, Misha bizni bir mehmon qilmoqchidir-da, deb o‘ylagan edik. Lekin u uzoqni ko‘zlagan ziyrak yigit ekan. Garovda yutdi, ammo… shampanini undirolmadi. “Axir u emas, men uylanaman”, deya o‘zini yupatgandir; bo‘lg‘usi xotinining unga ko‘ngli yo‘qligi, faqat shunchaki qadrlashi ham go‘yo ahamiyatsiz narsa edi. U hatto “seni sevmayman” degan iqrorimni ham unutib yuborgandek ko‘rinardi. Keyinchalik ma’lum bo‘ldiki, aslo unutmabdi, bu hol menga juda qimmatga tushdi — azobini ko‘p tortdim.
Yozuvchi bo‘lish — orzum edi. Bolaligimdan bir nimalar yozib yurardim — she’r, hikoya degandek. Hayotda yozishdan ortiqroq ko‘rgan mashg‘ulotim yo‘q edi hisob. Badiiy so‘z — men uchun mo‘jizaning o‘zi, buyuk kuch. Tinmay kitob o‘qirdim, sevimli adiblarim orasida Antosha Chexontening alohida o‘rni bor edi. Uning asarlari pochchamning gazetasida ham bosilib turdi. Har bir yangi hikoyasi meni hayajonga solgani rost. Tinglaydigan boshqa tirik zot bo‘lmaganidan bor dardini qirchang‘i otiga to‘kib solgan Ionga achinib rosa yig‘laganlarim-chi! Ionning o‘g‘li o‘ladi. Yolg‘izgina farzandi. Lekin hech kimning u bilan ishi bo‘lmaydi. Nega endi, Chexov yozgandan keyingina odamlar bunga e’tibor berdi, o‘qidi, yig‘ladi? O, qudratli, mo‘jizakor adabiyot!
“Tez biznikiga chop, Chexov kelgan”. To‘qqiz oylik emizikli bolam qo‘limda — Lyovushka. To‘g‘ri, cho‘miltirgandan keyin u uzoq uxlaydi, kechqurun vaqtim bemalol. Yana deng, enagamiz juda sadoqatli, mehribon, pishiq-puxta ayol. U bir vaqtlar o‘zimga ham enagalik qilgan.
Misha nimagadir andarmon, qolaversa, Chexov bilan tanishaman deb ko‘zi uchib turgani ham yo‘q, xullas, opamnikiga yolg‘iz jo‘nadim.
Chexov xonaning u boshidan-bu boshiga borib-kelib nimanidir so‘zlab bermoqda ekan, ostonada meni ko‘rib gapidan to‘xtadi.
— Ha, Flora qiz! — dedi pochcham Sergey Nikolayevich baralla ovozda. — Ruxsat eting, Anton Pavlovich, Flora qizni sizga tanishtiray. Mening shogirdim bu.
Chexov shaxdam yurib yonimga keldi, jilmayib qo‘limni oldi. Bir-birimizga tikilib qoldik, u nimadandir hayratlangandek tuyuldi menga, Flora degan ismdan bo‘lsa kerak. Rangim tiniq, qalin sochimni gohida ikkita qilib o‘rib yurganim uchun Sergey Nikolayevich meni shunday atardi.
— Hikoyalaringizni yod biladi, — deya davom etdi Sergey Nikolayevich, — chamasi, sizga xat-pat ham yozgan bo‘lsa kerak, biroq buni birovga aytmaydi, yashiradi.
Chexovga zimdan ser soldim: ko‘zi sal qisiqroq ekan, ko‘ylagining ohorlangan halqasimon yoqasi ham, bo‘yinbog‘i ham birmuncha ko‘rimsiz.
Men kirib o‘tirgach, Chexov yana u yoq-bu yoqqa qadamlab hikoyasini qolgan yeridan davom ettirdi. Anglashimcha, Peterburgga u “Ivanov” degan pesasi sahnalashtirilishi bahonasida kelgan. Lekin aktyorlardan mutlaqo ko‘ngli to‘lmabdi, qahramonlarini sahnada ko‘rib tanimayotganmish, pesa barbod bo‘lishini o‘ylab hadikda ekan. Qon tupurayotganidan juda xavotir va qattiq iztirobda ekanini ham yashirmadi. Peterburgni uncha xushlamasmish. Tezroq shu ishlar bitsayu ketsam deydi. Bundan keyin teatrga hech narsa yozmayman deb o‘ziga o‘zi so‘z beribdi. Bir qarashda aktyorlar binoyidek, rollarini ham maromiga yetkazib o‘ynayapti, ammo negadir mening ko‘nglimdagidek emas-da, o‘z bilganicha, deya kuyinardi u.
Shu vaqt Nadya opam kirib, mehmonlarni dasturxonga taklif qildi. Sergey Nikolayevich o‘rnidan turgach, boshqalar ham qo‘zg‘aldi. Oshxonaga chiqdik. Ikkita stol tuzalgan edi: uzunrog‘i ovqatlanish uchun, ikkinchisiga gazaklar va ichimliklar terib qo‘yilgan. Men bir chekkada turgan edim. Anton Pavlovich qo‘lida taqsimcha bilan yonimga keldi va bir o‘rim sochimni ushlab:
— Bunaqasini hech ko‘rmagan edim, — dedi. Aftidan, u meni allaqanday Flora qiz deb shunday betakalluf muomala qilyapti. Agar erim Mishayu bir yoshga to‘lay deb qolgan o‘g‘ilcham borligini bilganidami…
Biz yonma-yon o‘tirdik.
— Buyam u-bu narsa yozib turadi, — dedi Sergey Nikolayevich tavoze bilan Chexovga. — Nimasidir bor… Uchqunimi… Fikrlari ham… Oz bo‘lsa-da, har holda har qalay hikoyasida g‘oya borga o‘xshaydi.
Chexov kulib menga qaradi.
— G‘oyani o‘ylamang! — dedi u. — Hech o‘ylamang. Nima keragi bor? Ko‘rgan-bilganlaringizni, ko‘nglingizdan kechganini haqqoniy, samimiy yozsangiz bo‘lgani. Anovi hikoyangizda nima demoqchi bo‘lgansiz, bunisida-chi, deb meni ko‘p tergashadi. Bunday savollarga men javob berib o‘tirmayman. Nima deyin axir? Mening vazifam — yozish, aql o‘rgatish emas! Istalgan narsa haqida yozishim mumkin, — dedi jilmayib. — Mana shu shisha to‘g‘risida yozing deng. Xo‘p, “Shisha” degan hikoya yozib beraman. G‘oya-poya deb bosh qotirish shart emas. Jonli, ishonarli obrazlardan g‘oya o‘zi kelib chiqadi, g‘oyadan obraz emas.
Mehmonlardan biri yaltoqiroq ohangda e’tiroz bildirgandek bo‘lgan edi, uning qovog‘i uyuldi, kursiga suyanibroq o‘tirdi-da:
— Yo‘q, yozuvchi qush emaski, chug‘ur-chug‘ur qilsa, —dedi. — Uni sayrasin deb kim aytdi sizga? Basharti men yashayotgan, o‘y o‘ylayotgan, kurashayotgan, g‘am chekayotgan bo‘lsam, buning hammasi asarlarimda aks etadi axir. G‘oya, ideal degan gaplar shartmikan? Men agar chinakam yozuvchi bo‘lsam, bu albatta o‘qituvchi, voiz yoki targ‘ibotchi degani emas-da! Men hayotni haqqoniy, ya’niki badiiy tarzda tasvirlayman, siz esa unda o‘zingiz ilgari hech bilmagan, farqiga bormagan voqelikning muayyan me’yorlardan chetga chiqishini, ziddiyatlarini ko‘rasiz. Birdan menga o‘girilib:
—“Ivanov”ning taqdimotiga kelasizmi? — deb so‘radi.
—Borolmasman, chipta topish qiyin bo‘lar.
—Men sizga chipta yuboraman. Shu yerda, Sergey Nikolayevichnikida turasizmi?
Kulib yubordim.
— Endi aytsam bo‘lar: men asli Flora qiz ham, Sergey Nikolayevichning shogirdi ham emasman. Bu kishi meni hazillashib shunday deb chaqiradilar. Men Nadejda Alekseevnaning singlisiman, turmush qilganman. Bolam hali emizikli bo‘lgani uchun endi uyga ketishim kerak, — dedim.
Bu gapimni eshitgan Sergey Nikolayevich:
— Flora qiz, kerak bo‘lsang o‘zlari chaqirib kelishadi. Uyi shu atrofda, ikki qadam, — dedi u Anton Pavlovichga izoh berib. — O‘tiraver. Hali uxlayotgandir chinqirog‘ing. Anton Pavlovich, ketgani qo‘ymang buni.
Anton Pavlovich allanechuk engashibroq ko‘zimga tikildi:
— O‘g‘lingiz bormi? A? Zo‘r-ku!
Ba’zan hayotingizda nimadir ro‘y beradi-yu, uni birovga tushuntirish u yoqda tursin, o‘zingiz anglab olishingiz ham qiyin kechadi. Aslida-ku, hech gap bo‘lgani yo‘q. Faqat nigohlarimiz bir to‘qnashib ketdi, xolos. Ammo ich-ichimda nimadir portladi: zavqu shiddat bilan yorqin bir mushak otildi go‘yo. Anton Pavlovich ham xuddi shunday bir hisni tuydi-yov, bunga shubham yo‘q. Hayratlanib bir-birimizga tikilib qoldik.
— Men yana kelaman bu yerga, — dedi Anton Pavlovich. — Uchrasharmiz? Yozgan, bosilib chiqqan mashqlaringizdan bo‘lsa, hammasini menga bering. Bajonidil o‘qib chiqaman. Kelishdikmi?
Uyga kelsam enagasi Lyovushkani yo‘rgaklayotgan, o‘zi bo‘lsa yuzlari burishib, yig‘lay-yig‘lay deb turgan ekan.
—O‘g‘lim bor-a meni! Zo‘r-ku! — deya uni erkalatdim.
Orqamdan izma-iz xonaga Misha kirdi.
— Oynaga bir qara, — dedi u jahl bilan. — Qizarib-bo‘zarib ketganingni! Bu, sochni ikkita qilib o‘rish qayoqdan chiqdi o‘zi! Chexovingni lol qoldirmoqchi bo‘libsan-da?! Bu yoqda bola big‘illab yotibdi, onasi bo‘lsa qayoqdagi belletristlarga noz-karashma qilib yuribdi!..
Misha “belletrist” so‘zini mirquruq bir mahmadona degan ma’noda qo‘llashini bilardim.
—Chexov — belletristmi?! — dedim ensam qotib.
Misha xonada u yoqdan bu-yoqqa yura boshladi.
—Ha, nima, yaxshi yozadigan bo‘p qoptilarmi? Xo‘sh, gapir, eshitaylik.
Buningga bir qara deb imo qildim ko‘zim bilan: o‘g‘lim huzur qilib emar, ko‘zlari suzilib ketgan edi. Bunga tinchlik kerak. Misha chiqib ketdi. Qo‘shni xonadan uning qadam tovushi, bema’ni hushtagi eshitilib turibdi. Hushtak chalishiga ham o‘rganib ketganman, lekin hozir asabimni qaqshatmoqda edi.
Boyagi xush kayfiyatimdan asar ham qolmadi. Dil-dilimni bayramona nurafshon etib turgan ajib quvonch tovus misoli qanotlarini, ko‘zni qamashtirguvchi jilvalarini itoatkorona yig‘ib oldi, ayanch bilan bo‘ynini qisdi. Ana shu-da! Bari eskicha. Turmush yana avvalgidek bir maromda davom etaveradi. Nega endi u daf’ataniga quvnoq, go‘zal bo‘lib qolishi kerak? Kim shunday deb va’da qilibdi?..
Mening o‘g‘lim bor, ha, o‘g‘lim! Mana, u do‘mboqcha. Yuzlari dum-dumaloq, chakkasida sut tomchisi. Yo‘rgakdan bir qo‘lchasini chiqarib olib ko‘kragimga qo‘yadi… Jonu dilim mening! Uxla, ovunchog‘im!

II

Oila baxti degani nima o‘zi? Bu juda noyob, doimiy e’tibor talab qiladigan nozik bir nihol.
Lyova tug‘ilganidan buyon men ham “oilaviy baxtim”ga ko‘proq e’tibor qaratadigan bo‘lganman.
Chexov bilan ilk uchrashuvimizdan buyon uch yil o‘tdi. Uni ko‘p eslardim, doim g‘amgin xayollarimdan nari ketmasdi. Endi uch bola — Lyova, Lodya va Ninaning onasiman. Misha havas qilgulik ota. Ro‘zg‘orimiz yanayam to‘kin bo‘lishi uchun kechalari ham tinim bilmaydi. Bo‘sh vaqt topgudek bo‘lsa, bolalarining atrofida parvona. Lekin bolaga qarashga no‘noqroq, chaqaloqni qo‘liga olsa, albatta yopqichini tushirib yuboradi, kattalari bilan o‘ynasa, o‘yinchoqlarini buzib qo‘yadi. “E-e, dada!” deb qichqirib qoladi bunday paytda bolalar ta’na bilan. Lekin uning ishdan kelishini intiqlik bilan kutishadi, xursand bo‘lib ketishadi. Hatto Ninaginam ham dadasiga talpinadi, qo‘liga olsa bir nimalar deb chug‘irlab, qiyqiradi.
Oilaviy totuvligimiz xiyla mustahkam edi. Bir kun Misha menga:
—Xo‘sh, onasi, duming chandilib qoldimi? Endi ajrashmoqchi emasmisan? — desa bo‘ladimi!
Aft-basharam burishib ketdi.
— Ha, gapim yoqmadimi? Belletrist emasman-da. Turmush qurgan yilimiz menga ajrashaylik deganing esingdami?
Esdan chiqarib bo‘larmidi buni! O‘sha yil xuddi yomon tushdek xotiramda qolgan. Avvalo, erimning haddan tashqari bemaza xulq-atvori va chidab bo‘lmas darajada talabchanligi odamni ezib tashlagan edi. Birinchi marta cherkovdan endi nikoh o‘qitib kelganimizda janjallashganmiz. Aylangani bormoqchi edik, u kalish kiyasan, deb turib oldi, men kiymayman, dedim. Biz xuddi cho‘qishishga shay jo‘jaxo‘rozdek bir-birimizga tik boqib turardik. Keyinchalik ham shunga o‘xshash arzimas ikir-chikirlarni deb kunda necha bor jiqillashib olganmiz. Men shaxsiy erkimni himoya qilmoqchi bo‘lardim, u esa obro‘yini.
Obro‘ o‘lguri qaydan paydo bo‘libdi? U mendan atigi bir yoshgina katta, ikkinchi sinfda o‘qib yurganidan buyon bilaman uni. Turmushga chiqqunimcha u menga qarshi biror nima demoqqa haddi sig‘armidi?
Mening esa ijod bilan shug‘ullangim kelardi. Kunlarning birida Goltsev, yozgan hamma narsangizni menga olib keling, deb qoldi. Olib bordim, so‘ng u meni rosa ter to‘kib ishlashga majbur qildi. Hikoyalarimda nima kamchilik bo‘lsa, barini erinmay izohlab berdi, jiddiy ravishda qayta ko‘rmoqni talab etdi. U menga ba’zan: “Mana bunisi chakki emas, nashrga bersa bo‘ladi, ammo hali erta. Ko‘proq ishlang”, derdi.
Turmushga chiqmoqchi ekanimni aytganimda u astoydil kuyinib:
—Ana xolos! Sizdan endi yozuvchi chiqmaydi! — degan edi.
Shunda men o‘zimga o‘zim so‘z berganmanki, hech nimasi tamom emas, yozaman, oilaviy turmush ijodimga xalal bermaydi. Adashgan ekanman! Yozishga deyarli vaqt topolmay qoldim, hayotim butkul o‘zgarib ketdi.
Misha tushgacha ishda bo‘lardi. U kelguncha o‘zim xohlagan ish bilan mashg‘ul bo‘lmoqqa fursat bemaloldek edi, yana xizmatkorim ham bor. Ammo baribir ikir-chikir yumushlarga andarmonman, o‘zim bozorlik qilaman, hamma narsani Misha aytgan joydangina olishim kerak: qahvani Morskoydan, qaymoqni Sadoviydan, tamakini Nevs-kiydan, kvasni Moxovdan.
Jarkopga qaylani, oshpazga ishonib qo‘ymay, o‘zim tayyorlashim lozim edi. Papirosga tamaki joylash ham mening zimmamda. Uydagi eng asosiy yana bir vazifam — eshiklarga qarab yurish edi. Oshxonadan ov-qat hidi kirmasligi uchun boshqa bo‘lmalarning eshigi kuni bilan yopiq turishi kerak. Kechqurunlarigina havo mo‘tadillashsin deb eshiklar ochiladi. Misha ishdan kelganda xonalarda sal-pal ovqat hidi sezilsa ham sho‘rim quridi deyavering. Kechalari Misha ilmiy ishi ustida ishlayotganda men ham yotoq bo‘lmamga kirib, biror nima yozmoqqa urinardim. Ish boshlamasimdan Misha baqirib qolardi:
— Nega yotoqning eshigi yopiq? Ochib qo‘y! Nima qilyapsan u yerda? Bu yoqqa kel!
—Yozgim kelyapti.
—Sening-ku shunchaki yozging kelyapti, men esa yozishim shart. Bir jumlani hech chiqarolmayapman, qarashib yuborsang-chi, belletrist!
Keyin u xonada u yoqdan-bu yoqqa hushtak chalib keza boshlardi.
Kel, ajrashib qo‘yaqolaylik, deganimda u:
— Nega endi? Bir o‘ylab ko‘r-chi, o‘rtamizdagi tushunmovchilik va janjallarga sening o‘jarliging sabab. Sen palapartish yashashga o‘rgangansan, injiqliklaringni boshqalarga o‘tkazib kelgansan. Buni sen erkinlik deysan, men esa betartiblik. Mana, ishim o‘zimga yoqmaydi, sen shaharda yashayman deb oyoq tirab olmaganingda, qishloqda mol-hol boqardim, tomorqaga ul-bul ekardim. Sening ra’yingga qarshi bormadim-da. Nega endi sen ham uyda hamma narsa batartib bo‘lishiga ko‘nika qolmaysan? Nima, sening go‘zal chehrangga termilib xushomad aytib o‘tirishim kerakmi faqat? Ajrashaylik deydi-ya! Nima sababdan? Uyat-e!
Doim shirin gapirib erkalamagani uchungina ajrashaylik demadim unga. Ma’lum bo‘lishicha, qo‘rslik otasidan o‘tgan ekan, og‘ir fe’l-atvoriga ortiq toqat qilolmay qolgan edim. Men uning ko‘zini ochib qo‘ymoqchi edim, xolos — o‘ylab ish qilsin-da. O‘zimdan o‘zim ajrashaylik demayman-ku, axir. Uning qanchalik sevishini bilaturib, lekin avvalo o‘z manfaatimni ko‘zlab, ko‘ngilsiz, muhabbatsiz, xudbinlik bilan turmushga chiqqanimni doim yuzimga solgani- solgan. Hayotimni barbod qilishga haqqing yo‘q, senga o‘xshab faqat o‘zini o‘ylab emas, meni rostakamiga sevib erga chiqadigan qizni uchratardim bir kun, deb necha marta aqldan ozgudek bo‘lib menga baqirgani uchun ham ajrasha qolay degan edim. Rostdan ham unga astoydil ko‘ngil qo‘yadigan qizni uchratarmidi? Menga o‘xshab tanlaydigan emas, sevib qoladigan qizni toparmidi?
Ajabo, oilaviy turmush haqida men boshqacha fikrda ekanman. Endi esa o‘zimni allaqanday qarzdordek his etadigan bo‘lib qolgan edim. Bunday qaltis xatoni, aybimni — agar rostdan ham aybdor bo‘lsam — qanday tuzatish mumkin? Axir boshdanoq uni sevmasligimni bilardi, men buni yashirmaganman, ochiq yuziga aytganman. Shuning uchun ham galdagi bir katta mojarodan so‘ng ajrashish haqida so‘z ochgan edim. Tabiiyki, u ikki dunyoda ham bunga rozi bo‘lmasdi.
U meni avvalgidan ham qattiq sevishini bilardim. Mensiz yashay olmasligini ham bilardim. Buning ustiga, farzand ko‘rishimga oz fursat qolgan, shu kunni ikkimiz ham intiq kutayotgan kezlar edi.
O‘g‘limiz oilamizga baxt ham olib keldi. Ilgarigi bo‘lar-bo‘lmas janjallar kamaydi. Bir-birimizga yon beradigan bo‘ldik. Yana ikki farzand dunyoga kelgach esa ajrashish haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas edi. Dumim mahkam chandildi, Misha ham oila boqish tashvishida kechayu kunduz tinmay ishlardi.
Shu uch yil ichida hayotimiz ancha izga tushib, er-xotin totuvlashib ketdik. Endi Mishaning achchiq gaplariga uncha parvo qilmay qo‘ydim. Boz ustiga, u keyin doim pushaymon yer, aybini yuvishga harakat qilar edi. Bo‘sh vaqtlarim ijod bilan shug‘ullanaman, Misha ham monelik qilmaydi. Hatto matbuotda hikoyalarimni chop ettira boshladim. Xullas, hayotim to‘kis tuyular va bolalar kasal bo‘lmagan chog‘lar mendan baxtiyor odam yo‘qdek edi.
Ammo menga baribir nimadir yetishmasdi.

III

1892 yilning yanvar oyida Sergey Nikolayevich gazetasining yigirma besh yilligini nishonladi. Kelganlar tadbir boshlanishidan oldin ibodat qilib olib, so‘ng tushlik dasturxoni hozirlangan mehmonxonaga o‘tishi kerak edi. Oshxonaga hamma sig‘masdi, shuning uchun cherkov rasm-rusumlari bu yerda o‘tkaziladigan bo‘ldi.
Mehmonxonadan oshxonaga dahlizdagi naqshinkor panjarali zinapoya orqali o‘tilar, zinapoya qarshisidagi devorda kattakon tosh-oyna bor edi. Eshik oldida turibman, o‘zim oynada aks etmagan holda, zinadan tepaga chiqayotganlarni kuzatayotirman: ayollaru erkaklar, tanish-notanish odamlar. Ularga qarab turib bu qanchalik diqqatboz yig‘in bo‘lishini o‘ylab siqilardim. Hozir meni ham biror nozikroq mehmonning yoniga o‘tqazib qo‘yishadi. Ana keyin uning ko‘nglini ol, soatlarcha cho‘ziladigan tushlik mahali zerikib qolmasin deb o‘lib-tiril, xushmuomalalik bilan gurung ber…
Bir vaqt oynada ikki qiyofa paydo bo‘ldi. Ba’zan birgina nigoh bir onlik tasvirni xotiraga abadiy muhrlaydi-qo‘yadi. Keksa Suvorinning kelishimsiz, Chexovning esa yoqimli va navqiron chehrasi hozirgidek ko‘z o‘ngimda. U o‘ng qo‘li bilan yuziga tushgan bir tutam sochini orqaga tashladi. Ko‘zlari sal qisilgan, labi bilinar-bilinmas qimirlaydi. Nimalarnidir gapirayotir, menga eshitilmaydi. Ular ibodatga ulgurishdi. Hamma oshxonada, qo‘shiq kuylana boshlagach, men ham mehmonlarga qo‘shildim. Barcha rasm-rusum ado etib bo‘linguncha, Anton Pavlovich bilan ilk uchrashuvimni esladim, bizni daf’atan yaqin qilib qo‘ygan g‘ayrioddiy, tushuntirib bo‘lmas narsa nima ekanini o‘yladim. Meni tanirmikan-yo‘qmi, shu savol meni qiziqtirardi. Eslarmikan? Uch yil avval qalbimga nur olib kirgan o‘sha iliq munosabat yana uyg‘onarmikan?
Odamlar orasida tasodifan to‘qnash keldik va xursand bo‘lib bir-birimizga qo‘l uzatdik.
—Sizni ko‘raman deb o‘ylamagan edim, — dedim men.
—Men o‘ylagan edim, — dedi u. — Menga qarang, o‘tgan safargidek birga o‘tirsak-chi, maylimi?
Mehmonxonaga kirdik.
—Qayerdan joy olsak ekan-a?
— Bosh qotirishingizga hojat yo‘q. Sizning joyingiz ma’lum, ya’ni uy egasiga yaqinroq o‘tirishga majbursiz.
— Mana bu yerda, chekkada — deraza tagida o‘tirsak yaxshi bo‘lardi-da. Nima deysiz?
—Yaxshi-ku-ya, lekin sizni baribir chaqirib olishadi.
—Men esa shu yerda o‘tiraman deb turib olaman! — dedi kulib Chexov. — Oyoq tirayman!
Biz kulishib, bir-birimizni quvvatlab o‘sha yerga o‘rnashdik.
— Anton Pavlovich qani? — deb qoldi bir vaqt Sergey Nikola-evich baland ovozda. — Anton Pavlovich! Mumkin bo‘lsa…
Nadya ham atrofga ko‘z yugurtirib uni izlardi.
Chexov o‘rnidan qo‘zg‘aldi, sochlarini qo‘li bilan silab indamay turaverdi.
— Ha-a, shu yerdamisizlar? Ammo xonimingizning ham joyi mana bu yoqda, sizning yoningizda. Marhamat!
— Mayli, Seryoja, qo‘yaver, — dedi birdan Nadya, — o‘sha joy ma’qul bo‘lsa, o‘tiraverishsin…
Sergey Nikolayevich kulib yubordi, shundan so‘ng biz bilan ishi bo‘lmadi.
—Ko‘rdingizmi, qandoq yaxshi, — dedi Anton Pavlovich. — Biz g‘olibmiz.
—Bu yerdagilarning ko‘pini taniysiz-a? — deb so‘radim.
— Sizga, — deya savolimga javob bermay gap boshladi Anton Pavlovich, — uch yil burun ilk bor ko‘rishganimiz endigina tanishgan emas, balki uzoq ayriliqdan keyin qayta topishgandek tuyulmaganmidi?
—Ha… — dedim jur’atsizgina.
—Shunday, shunday, bilaman men. Bu xil tuyg‘u ikki tomon ham baravar his qilgandagina uyg‘onadi. Ammo men buni hayotimda ilk bor tuydim va hech unutolmayapman. Eski bir qadrdonlik hissi. Ammo ajabki, shunday bo‘lsa-da, bir-birimizni yaxshi bilmaymiz.
—Nimasiga ajablanasiz? Uzoq ayriliqdan so‘ng shunday bo‘lishi tabiiy-ku. Hozirgi emas, o‘tmishdagi biron-bir hayotimizda yaqin bo‘lgandirmiz-da?
—Bir-birimizga kim bo‘lganmiz o‘shanda?
—Er-xotin bo‘lmaganimiz aniq, — dedim men shosha-pisha.
Kulib yubordik.
— Ammo bir-birimizni sevganmiz. To‘g‘rimi? Unda hali yosh edik… Va birga halok bo‘lganmiz… kema halokatida, — deya o‘zicha to‘qiy ketdi Chexov.
—Ha, bir nimalar esimga tushyapti, — dedim men ham kula-kula.
— Ana, ko‘rdingizmi! Ko‘pirib-toshgan to‘lqinlar bilan rosa olishganmiz o‘shanda. Siz bo‘ynimdan mahkam quchoqlab olgan edingiz…
— O‘zimni yo‘qotib qo‘ygan edim-da. Chunki suzishni bilmasdim. Demak, sizni ham men cho‘ktirib yuborgan ekanman-da.
— Men ham suzishga uncha usta emasman. To‘g‘rirog‘i, men cho‘ka boshlaganman va sizni ham tortib ketganman.
—Da’vom yo‘q. Mana, endi do‘st sifatida yana uchrashdik.
—Siz haliyam menga ishonasizmi?
—Qanday ishonay? — dedim ajablangandek. — Axir siz meni qutqarmadingiz, aksincha, cho‘ktirib yubordingiz-ku.
—O‘zingiz nega bo‘ynimga osilib ushlab pastga tortdingiz?
Mehmonlar Anton Pavlovichni baribir tinch qo‘yishmasdi. Kimdir savol berar, birovi xushomad qilar, maqtovlar ham aytilar edi: “Hozirgina manovi do‘stimga hikoyangiz qanaqangi “xo‘rozqand” ekanini aytayotgan edim…”
“Xo‘rozqand”ga rosa kuldik, bir-birimizga ko‘zimiz tushsa, battar kulamiz deng.
— Sizni qanchalik kutganimni bilsangiz edi, — dedim men birdan. — Rosa kutganman! Hali Moskvada, Plyuщixada ekanimda yo‘lingizga intizor bo‘lib o‘tirardim. Turmushga chiqmagan kezlarim edi-da.
—Nega kutgansiz? — deya menga ajablanib tikildi Chexov.
— Chunki siz bilan tanishishni orzu qilganman doim. Akamning do‘sti Popov esa sizni tez-tez ko‘rib turishini, siz juda yaxshi inson ekaningizni, agar u iltimos qilsa biznikiga albatta kelishingizni aytgan edi. Biroq siz kelmagansiz.
— O‘sha, men hatto tanimaydigan Popovingizga aytib qo‘ying, u mening eng ashaddiy dushmanim, — dedi Chexov jiddiy ohangda.
Keyin biz Moskva, Goltsev va “Russkaya mыsl” gazetasi to‘g‘risida gaplashib o‘tirdik
—Shu Peterburgni hech jinim suymaydi-da, — dedi Chexov bir vaqt. — Sovuq, doimiy rutubat, namgarchilik. O‘zingiz ham balosiz-da, nega menga hech narsangizni jo‘natmadingiz? Iltimos qilgan edim-ku. Esingizdami? Hikoyalaringizni yuboring, degan edim.
Mehmonlar qadah urishtirgani birin-ketin biz tomon kela boshlashdi. Urishtirishdi, ta’zimu tabassum qilishdi. Anton Pavlovich ham o‘rnidan qo‘zg‘alib, peshonasiga tushib turgan bir tutam sochini orqaga tashlarkan, maqtov va tilaklarni yerdan ko‘z uzmay eshitdi. Keyin yengil tortib joyiga o‘tirdi.
—Shuhrat deganlari shunaqa-da, — deb qo‘ydim men.
—E-e, jin ursin shuni. Ko‘pchiligi yozgan bir satrimni ham o‘qimagan aslida. O‘qiganiyam meni qarg‘agan bo‘lsa kerak. Hozir bunaqa bekorchi gap-so‘zdan ko‘ra musiqa tinglagim kelyapti. Nega musiqa qo‘yishmaydi-ya? Qo‘yish kerak. Yoshingiz nechada? — deb so‘radi u dabdurustdan.
—Yigirma sakkizdaman.
—Men o‘ttiz ikkidaman. Tanishgan vaqtimizda uch yil yoshroq bo‘lganmiz: yigirma besh va yigirma to‘qqiz. Juda yosh bo‘lgan ekanmiz.
—Unda hali yigirma beshga kirmagan edim, hozir ham yigirma sakkizda emasman. May kelsa to‘laman.
—Men o‘ttiz ikkiga kirdim. Taassuf.
—Erim doim endi yosh emassan, deb ta’kidlab turadi, bir yil qo‘shib aytadi yoshimni. Men ham shunga o‘rganib qolibman.
— Yosh emassiz? Yigirma yettida-ya?!
Mehmonlar birin-sirin dasturxondan tura boshladi. Tushlik uch soat cho‘zilgan bo‘lsa-da, men uchun birpasda o‘tib ketgandek edi. Mishaga ko‘zim tushdi, men tomon kelayotir, avzoyi buzuqligini darrov sezdim.
—Uyga ketyapman, sen-chi?
— Men qolmoqchiman, — dedim.
—Tushunarli, — dedi u. Uni Chexovga tanishtirishim kerak deb o‘yladim.
—Bu turmush o‘rtog‘im — Mixail Fyodorovich, — deya gap boshladim…
Ular qo‘l olishishdi. Mishaning quruq, allaqanday bexushlov yuz ifodasidan hayron bo‘lmadim. Chexov meni hayratga soldi: avvaliga u jilmaymoqchi bo‘ldi, ammo tabassumi o‘xshamagach, yuzini mag‘rurona teskari burib oldi. Ular bir-biriga bir og‘iz ham gap qotmadi, Misha shu zahoti nari ketdi.
Men ham ko‘p ushlanib qolmadim, birpasdan keyin mehmonlar tarqala boshladi, mezbonlar ham charchagan edi.
Uyda meni naq momaqaldiroq kutib turgan ekan. Chexov bilan dasturxon atrofida juda ochilib suhbatlashganimizu bizga ko‘rsatilgan joyga o‘tib o‘tirmaganimizdan Mishaning rosa jahli chiqqanmish.
— Hammaga tomosha bo‘ldilaring! — deb baqirdi u. — Sen o‘zingni odobga noloyiq tutding. Meni yerga urding! Uyalsang bo‘lardi.
— Men esa sening qilig‘ingdan hozir ham uyalib ketyapman. Rashk qilganing nimasi? Shu yetmayotuvdi o‘zi!
— Rashk emas bu, bu… nafrat. Mening xotinim, bolalarimning onasi o‘zini risoladagidek tutmog‘i kerak!
Tun bo‘yi goh janjallashdik, goh arazlashdik.
Ammo bunisi hali holva ekan.
Mishaga bir ichkuyar tanishi yetkazganmish: opamnikida ziyofat bo‘lgan kuni kechqurun Chexov do‘stlari bilan restoranda o‘tirgan ekan. Kayfi oshib qolib, qanday bo‘lmasin meni erimdan ajratib olib uylanishga qaror qilganini qayta-qayta ta’kidlabdi. Do‘stlari quvvatlaganmish, qo‘ldan kelgancha yordam beramiz deya, uni hatto osmonga otib olqishlamoqchi bo‘lishibdi… Misha jahldan esini yo‘qotib qo‘yayozdi. Shu qadar achchiq, kurakda turmaydigan gaplar aytdiki, bosh-qa vaqt bo‘lganda men bu haqoratlarga mutlaqo toqat qilolmasdim. Hozir esa u haqdek tuyuldi menga. Oh, sharmandalikning o‘zi-ku bu! Chexovni deb shunday tuban malomatga botsam-a! Ishonish qiyin. Ammo ishonmay bo‘larkanmi? Axir, Anton Pavlovichni deyarli bilmayman-ku. Uni o‘zimga yaqin olibman, yaxshi odam, olijanob deb o‘ylabman. Qalbim unga intilsa-yu, u mast-alast holda meni kulgiga, isnodga qoldirib o‘tirsa!
— Sen ahmoq, uning bo‘yniga osilding! — deb baqirardi Misha. — Adabiyotga muhabbat bahona u bilan don olishmoqchisan! Bilib qo‘y, sen mening nomimni ko‘tarib yuribsan, bu nom hech qachon qovoqxonalarda oyoqosti bo‘lib toptalmagan. Seni olib ketarmish! Bilasanmi, qancha ma’shuqasi bor uning? Xotinboz! Araqxo‘r!
Aqldan ozay dedim, tamom bo‘ldim. Ammo sal o‘zimga kelgach, tuzukroq o‘ylab ko‘rib, bunday bo‘lishi mumkin emas, dedim o‘zimga o‘zim. Kimdir Chexovni menga yomon ko‘rsatish, Mishani esa unga qarshi qayrash niyatida o‘ylab topgan qabih yolg‘on, xolos. Kimga kerak ekan bu? Misha shu gapni ikki kishidan eshitgan bo‘lishi mumkin. Biriga uncha amin emasman-u, ikkinchisi… Uning ziyofat chog‘i bizdan sal narida, zerikibroq o‘tirgani yodimga tushdi. U yozuvchi, katta-katta romanlari bosilib chiqqan, lekin o‘sha kuni unga zarra iltifot ko‘rsatilmadi, hatto to‘rga ham taklif qilinmadi. Chexovga u haddan ortiq sertakalluf munosabatda bo‘ldi, tahsin-tasanno aytdi-yu, ammo unga o‘lgudek hasad qilishini sezish qiyin emas edi. Endi sira shubham qolmadi. Tushlikdan so‘ng u yonimdan o‘tayotib, “Sizni hech qachon bunchalik xushchaqchaq holda ko‘rmagan edim”, degan edi.
“O‘sha! — dedim ichimda. — Shubhasiz o‘sha! To‘qigan uydirmasini qarang…”
Surishtirib, uning restoranda Chexovlar bilan birga bo‘lganini aniqladim. Tusmolimni Mishaga bildirgan edim, u:
— Uydirma deysanmi? Ehtimol. To‘g‘ri, menga o‘sha aytdi, — deya iqror bo‘ldi. — O‘taketgan pastkash ekanini ham hamma biladi uning!
Elkamdan tog‘ ag‘darilgandek bo‘ldi.
Xayrlashayotganimizda “xat yozaman” deb Anton Pavlovichga so‘z bergan edim. Mana, endi yozsam bo‘ladi. Xatda do‘stlari bilan restoranda o‘tirganida ortiqcharoq gapirganidan yozg‘irib ham qo‘ydim. Undan darrov javob keldi:
“Maktubingizni o‘qib dilim og‘ridi, boshim qotib qoldi. Tushim deb hisoblasammikan? O‘zimni oqlashga g‘ururim yo‘l bermaydi. Qolaversa, ayblovingiz ham o‘ta mubham, unda o‘zimni himoya qilmoqqa biror sabab ko‘rinmadi. Anglashimcha, gap kimningdir g‘iybatu mish-mishi haqida. Shundaymi?
Sizdan iltimos (agar menga o‘sha g‘iybatchilardan ko‘ra kamroq ishonmasangiz), Peterburgingizda tarqatiladigan bo‘lmag‘ur gap-so‘zlarning bariga laqqa tushavermang. Agar, ishonmay ilojim yo‘q desangiz, u holda hammasiga ko‘tara ishona qoling: mening qancha-qancha ayollarga uylanganimu eng yaqin do‘stlarimning xotinlari bilan don olishib yurishimga o‘xshash gaplarga ham. Xudo haqqi, xotirjam bo‘ling. Tag‘in o‘zingiz bilasiz. G‘iybatlardan o‘zni oqlash — ziqnadan qarz so‘ragandek gap: befoyda. Men haqimda nima deb o‘ylasangiz o‘ylayvering.
…Qishloqda yashayapman. Sovuq. Qo‘limni yuvib qo‘ltig‘imga artib, qayta Peterburgga bormaslikka qaror qilganimdan o‘zimcha mamnuniyat tuyib o‘tiribman”.
Shu-shu, Anton Pavlovich bilan xat yozisha boshladik. Ammo uning Peterburgga hech qachon kelmaslikka qaror qilganidan dilim xufton edi. Demak, u bilan endi qaytib ko‘rishmas ekanmiz-da? “Baxtli oilaviy turmush”da boshqa bunday quvonchli bayramlar bo‘lmas ekan-da?
Har safar shu haqda o‘ylasam, yuragim ezilib ketardi.

IV

Uyim tinch, bolalarim sog‘-salomat, Mishaning kayfiyati yaxshi bo‘lgan chog‘larda menga taqdir in’om etgan eng saodatli kunlarim shu bo‘lsa kerak deb o‘ylardim. Bundan ortig‘i, bundan boshqasi kerak emas. Boz — ijodiy yutuqlarimdan, Chexovdan keladigan xatlardan ham mamnun edim. Ammo unga tez-tez, batafsilroq maktub yoza olmasdim. Chunki bolalarim goh baravariga, goh ketma-ket betoblanib turardi, bunday vaqtda fikru xayolim shularda, tunu kun ularning boshida parvona bo‘lardim. Buning ustiga ba’zan Misha yaramas fe’l-atvori sabab birdan tutaqib ketardi-yu, qochgani joy topib bo‘lmay qolardi. Bunday paytlarda o‘zimni baxtsiz, nochor sezardim.
Anton Pavlovichning xatlarini o‘zim pochtaga borib so‘rab olardim, chunki xat men uyda emasligimda va noqulay bir vaziyatda kelib qolishidan qo‘rqardim. Misha biz xat yozishib turishimizni bilardi. Unga ba’zilarini o‘qishga berganman ham.
— Bu xatlarning menga qanchalik foydasi tegayotganini bilasanmi? Uning maslahatlariga amal qilyapman…
— Qo‘ysang-chi, — derdi Misha. — Unga qanday tuturiqsiz gaplarni yozayotganingni tasavvur qilyapman. Sening xatlaringni bir o‘qisam bo‘lardi. Berarsan. Berasan-a?
Unga birorta xatimni o‘qishga bermaganman.
Bir kun kutilmaganda Nadya opam kelib qoldi va sirli jilmayib:
— Bugun kechqurun Mishasiz, o‘zing biznikiga borishga harakat qil. Uqdingmi, Mishasiz, — deb ta’kidladi.
—Nega? — dedim ajablanib.
—Borsang, ko‘rasan. Men nima o‘ylaganimni bilasanmi? Bilmaysan! “Zerikarli voqea”ni.
—Tushunmadim.
—“Zerikarli voqea”-chi? O‘qigansan-ku!
—O‘qiganman. Nimani o‘ylagan bo‘lishingiz mumkin?
—Eslaysanmi, hikoyada shampan vinosi, pishloq…
—Bugun siznikiga …Chexov keladimi?
Butun vujudimdagi qon yuzimga tepganini sezdim. Nadya kulib yubordi.
— Shuning uchun ham iltimos sendan, Mishasiz yolg‘iz borgin. Seryoja ham bo‘lmaydi, soat o‘n ikkilarga qarab keladi u, hammamiz birga ovqatlanamiz. Yana bir-ikkita mehmon bo‘ladi…
—Misha shundog‘am bugun kechqurun ishda. Zaril yumushlari bor, — dedim men.
—Zo‘r-ku! O‘zimiz maza qilib o‘tiramiz.
Mishaga bu haqda aytgan edim, qovog‘i uyilib ketdi-yu, indamadi. Meni yubormay desa ham bo‘lmaydi: har xil gap-so‘z tarqaladi, uni shu ko‘proq xavotirga soladi.
Opamnikiga borganimda Anton Pavlovich hali kelmagan ekan. Nadya bo‘lmasida nimadir yozib o‘tiribdi, uylik kiyimida. Yuzida yana o‘sha mug‘ombirona ifoda.
—Kiyinmadingizmi hali?
—Kiyinarman. Lida, sochingni pastroq qilib turmaklashing kerak edi. Kel, o‘zim qayta tarab qo‘yaman. Senga shunaqasi ko‘proq yarashadi.
—Kerak emas! E-e, Nadya! — dedim kulib, ammo gina ham qildim.
—Men biror nojo‘ya ish qilayotganim yo‘q, seni ham hech qachon yomon yo‘lga boshlamayman! — dedi birdan hayron bo‘lgandek Nadya. — Bunday yashab bo‘lmaydi axir. Mishaga unashtirilganingda men nima degandim senga, esingdami, xato qilyapsan, u sening tenging emas, deganman. Unga turmushga chiqqaningga jon desin edi ering. U-chi, u nima qildi? Seni uyga qamab qo‘ydi, oshxonadan chiqarmaydi. Sendek ayolning oshxonada kuydirib-pishirib o‘tirishi, ro‘zg‘or yumushlariga o‘ralib qolishi insofdanmi? Shunga jahlim chiqadi. Bu zulm-dan ozod bo‘ladigan vaqt keldi! O‘zingga munosib hayot kechirsang-chi endi! Qancha imkoniyatlaring bor edi, hammasini barbod qildi u…
—Nadya! — dedim. Ovozim titrab ketdi.
—Nima qilay, o‘zimni tutib turolmadim. Ichimdagini to‘kib soldim va bilsang, juda yengil tortdim. To‘g‘ri, sen nojo‘ya ish qilmaysan, seni bilaman, ammo o‘zingga tegishli bo‘lgan narsani boy berma, o‘zingni qurbon qilma deyman-da. Bunday qilish yaramaydi!
Ajabo, Nadyani bunchalik qizishganini ilgari sira ko‘rmaganman.
—Endi kech! — dedim.
Shu vaqt Pyotr Anton Pavlovich kelganini aytdi.
— Voy, men hali kiyinishim kerak, — dedi Nadya. — Lida, boraqol, mehmonga qara.
Kabinetga kirdim — Chexov tik turgan ekan.
—Peterburgga kelmaslikka qaror qilmaganmidingiz?
—Ha, men shunaqa gapida turolmaydigan, irodasiz odam ekanman-da… Ko‘rinishingiz yaxshi emas. Sog‘ligingiz qalay? Nimadir bo‘ldimi?
—Sog‘ligim yomon emas, ishlarim ham. Hammasi risoladagidek.
Biz kelib o‘tirgan aylana stolda patnis turibdi, unda — pishloq va mevalar. Sharob hali qo‘yilmagan.
—Mana, yana Peterburgdaman… Tasavvur qiling-a, yana pesa yozgim kelyapti…
Nadya hadeganda chiqavermadi. U chiqquncha biz teatr, jurnallar, Chexov menga doim tavsiya qiladigan muharrirlar haqida gaplashdik.
Petya muzdekkina sharob olib kirdi.
—Eslayapsizmi? — dedi Nadya patnisga imo qilib.
Chexov yelka qisdi.
— “Zerikarli voqea”, — dedi Nadya.
U jilmayib, peshonasidagi bir tutam sochini orqaga tashladi.
— Ha-ya…
Birin-ketin mehmonlar ham keldi.
—Sergey Nikolayevich soat o‘n ikkilarga qarab keladi, — dedi Nadya.
Undan-bundan gaplashib o‘tirdik.
Birdan men Anton Pavlovichga qarab:
—Siz hali Chexovni ko‘rmadingizmi? — debman.
—Kimni? — dedi u hayron bo‘lib.
—Chexovni. Qachon keldingiz o‘zi?
—Kecha kelganman, — dedi u, — lekin Chexov menman-ku.
Uyalib ketdim.
— Leykinni, Leykinni! — dedim baqirib. — Chexov ekaningizni bilaman.
O‘tirganlar kulib yubordi. Chexov ham. Xijolatdan yig‘lab yuborgudek bo‘ldim, u menga tikilib turibdi.
— Yo‘q, Leykinni hali ko‘rmadim, — dedi u. — Leykinni aytyapsiz-da, a? Shundaymi? Boshqa birovni emas-a?
O‘zim ham kuldim, lekin yig‘lab yuborishim mumkinligidan qo‘rqib, sekingina xonadan chiqdim.
Menga nima bo‘ldi o‘zi? Ahmoqman! Nadyaning gaplaridan asabim buzildi, shekilli.
Qaytib kirganimda, Chexov o‘rnidan turib, menga peshvoz yurdi. Biz tik turgan ko‘yi suhbatlashib mehmonxonaga chiqdik.
—Bolalaringiz to‘g‘risida gapirib bering, — dedi Chexov.
Bolalar haqda bajonidil gapirib berdim.
— Ha, bolalar… — dedi Chexov xayolchan. — Ajoyib-da. O‘z farzanding… oilang bo‘lganiga nima yetsin.
—Uylaning siz ham.
—Uylanish kerak. Ammo hozircha iloji yo‘q. Hali uylanmaganman-u, bo‘ynimda bir talay majburiyat bor: onam, singlim, ukam. O‘zingiz-chi, baxtlimisiz? — dedi u kutilmaganda.
—Baxt degani nima o‘zi? — deya gap boshladim men. — Erim yaxshi inson, shirin-shakar bolalarim bor, oilam to‘kis. Ammo sevish — baxtli bo‘lish deganimi? Doim xavotirdaman, oila tashvishlarining cheki yo‘qdek. Xotirjamlik neligini bilmayman. Ko‘ngil deganini ham tasodiflarga qurbon berganman. Hamma sog‘-omon bo‘lishi mening qo‘limda ekanmi? Fikru xayolim shunda, shuning g‘amini yoyman! Borgan sari o‘zimni yo‘qotib boryapman. Meni allanima chirmab olgan, qo‘yib yubormaydi. Ba’zan allaqachon davrim o‘tib ketganini alam bilan, dard bilan o‘ylayman… Yozuvchi bo‘lish ham, boshqasi ham peshonamga bitmagan ekan… Umuman, shu ko‘yi o‘lib ketsam kerak, bori shu, ko‘nikmay ilojim yo‘q… Hayotda biror nimaga erishaman deb, bor kuchim bilan intilib oilamga ziyon yetkazib qo‘ygandan ko‘ra, o‘zim nom-nishonsiz o‘tib keta qolay deyman. Chunki oilam — mening butun borlig‘im. Tez orada taqdirga tan beraman, hech kim emasligimga ko‘nikaman. Shumi baxt?
—Bizda oila tizimi noto‘g‘ri tashkil etilganidan shunday bo‘ladi, — dedi Chexov qizishib. — Ayol erksiz, mute. Bunga qarshi chiqish, kurashish kerak. Eskilik sarqiti bu. Hamma gapni ochiq aytolmagan bo‘lsangiz-da, Sizni yaxshi tushundim. Bilasizmi, shuni — hayotingizni yozing. Borini ochiq-oydin, yashirmay yozing. Shunday qiling. Bu juda muhim. Yozsangiz nafaqat o‘zingiz yengil tortasiz, buning qancha-qancha odamga nafi ham tegadi. Hayotdan nom-nishonsiz o‘tib ketmaslikkagina emas, o‘z shaxsingizni hurmat qilishga, sha’ningizdan g‘ururlanishga majbur bo‘lganingizdek yozishga ham majbursiz. Hali yoshsiz, iqtidorlisiz… Oila siz uchun koni azob, kishan bo‘lmasligi kerak. Faqat itoat qilib, ko‘nikib yashashdan ko‘ra oilangizga ko‘proq narsa bera olasiz. O‘zingizni qo‘lga oling, xudo xayringizni bersin.
U xonani keza boshladi.
— Bugun asabiyroqman. Shunga sal oshirib yubordim, shekilli… — dedim men.
— Agar men uylansam, — o‘yga cho‘mib gap boshladi Chexov, — xotinimga shuni taklif qilardimki… Faraz qiling-a, men unga birga yashamaslikni taklif qilardim. Shu uy ichi xalat-palatiga, rus muhitidagi axloqsizligu odamning nafratini uyg‘otadigan betakallufliklarga hech toqatim yo‘q-da…
Shu payt xonaga Petya kirib:
—Lidiya Alekseevna! Uyingizdan kelishdi, — dedi.
—Nima bo‘pti, tinchlikmikan?! — dedim jon holatda.
—Lyovushka kasal bo‘p qopti, chog‘i. Anyuta keldi.
—Anton Pavlovich, azizim… Xayrlashgani ichkariga kirib o‘tirmay, Nadyaga o‘zingiz aytarsiz. Omon bo‘ling!
A’zoyi badanimni titroq tutdi.
U qo‘limni ushladi.
— Bunchalik xavotir olmang! Balki, hech gap yo‘qdir. Ba’zan bolalar shunaqa qo‘rqitib turadi… Tinchlaning, iltimos sizdan.
U meni zinadan pastgacha kuzatib tushdi.
— Nima bo‘lganini ertaga menga xabar qiling — Nadejda Alekseevnaga kirib o‘taman. Uyga borgach, albatta bir qadah sharob iching.
Dahlizda Anyuta bamaylixotir turardi.
—Lyovaga nima qildi?
—E-e, xo‘jayin sizni chaqirib kel deb yubordi.
—Lyovaning qayeri og‘riyapti?
O‘n yetti yoshlardagi bu qiz enaga kampirga yordamchi edi.
— Bilganim, u uyg‘onib suv ichaman dedi. Hech yeri og‘rimayatuvdi. Xo‘jayin kep qoldi…
Eshikni Mishaning o‘zi ochdi.
— Hech gap yo‘q, — dedi xijolat bo‘lib u. — Uxlab qoldi, issig‘iyam yo‘q, shekilli. O‘zing bo‘lmaganing uchun qo‘rqib ketdim-da. Sen bo‘lmasang nima qilishni bilmay qolaman. Lyova suv ichaman dedi negadir, tunda suv ichish odati yo‘q edi-ku? Oyim qani, tez keladimi deb so‘radi. Onasi, ko‘rdingmi, sensiz xuddi yetimchadek bo‘p qolamiz.
Misha orqamdan izma-iz bolalar bo‘lmasiga kirdi. Lyova pishillab uxlab yotibdi. Issiq-pisig‘i yo‘q.
Misha meni mahkam quchoqlab oldi, hech qo‘yib yubormaydi.
— Sen mening muruvvatli parimsan. Sen yonimda bo‘lsang xotirjamman, ko‘nglim to‘q.
Bir kun tushlikka tayyorlagan quymog‘imni Misha polga uloqtirib, bu faqat itga tashlashga yaraydi deb baqirgan edi. Quymoq shishib pishmaganmish, yumshoqmasmish. Hozir shu esimga tushib ketdi.
—Meni qanchalik qo‘rqitib yubording, shuni bilasanmi?..
—Kechira qol. Jahling chiqdimi? Shunaqa jahling yomon-da! Qattiqqo‘lsan. Men esa sensiz yasholmayman. Kechir, iltimos. Kel, gaplashib olamiz… Sensiz butun oqshom…
Endi qat’iy amin bo‘ldimki, hayotimda ilk bora hech ikkilanmay shuni aniq ayta olaman: men Anton Pavlovichni sevaman. Sevaman!

V

Maslenitsa bayrami edi. Yomg‘iru tumansiz, ochiq, iliq, yoqimli kun. Peterburgda bu ayyomda kamdan-kam hollarda bunday havo bo‘ladi.
Misha Kavkazga ketgan, uyimiz tinch-osoyishta.
Juma kuni Leykinlar mehmonga chaqirgan edi.
Oldin teatrga bordim, italyan operasi edi chog‘i, chiptam bor edi-da. Leykinlarning eshigini taqillatganimda vaqt allamahal bo‘lib qolgan edi. Meni dahlizda Praskovya Nikiforovna qarshi oldi. Doimgidek yasan-tusani maromida va nihoyatda xushmuomala.
— Endi kelmaysiz deb qo‘rqqan edim, — dedi u shang‘illab, — kelmasangiz juda afsus qilardik, juda ham. Sizni kutayotganlar bor-da, — dedi u go‘yo shivirlagan bo‘lib, tovushi sal o‘zgardi-yu, baribir baralla eshitildi.
—Kuttirib qo‘ydimmi? Kimni? Nimani?
—Kutishayotir, kutishayotir…
—Quymoqmi? Quymoq qildingizmi?
—Bo‘lmasam-chi? Bo‘lmasam-chi? — deb xoxolab yubordi u va meni qo‘limdan tortib Nikolay Aleksandrovichning xonasiga olib kirdi. Mehmoni ko‘p ekan. Leykin o‘rnidan turib men tomon og‘ringandek bir-ikki qadam tashladi.
—Juda kech keldingiz-ku. Ha-a! Teatrga borgansiz-da… Eringiz Kavkazdami? Bu yerdagilarning hammasini tanisangiz kerak-a? Potapenko, Albov, Gruzinskiy, Barantsevich…
—Baliq faryodi! — deb shang‘illadi Praskovya Nikiforovna va qah-qah urib yubordi.
Tanishtirilmagan birgina mehmon qolgan edi. U ham o‘rnidan turgan-u, chekkaroqda edi. U tomonga o‘girildim.
— Quymoq! — deya shang‘illadi Praskovya Nikiforovna. — Mana sizga qo‘ymoq.
Biz indamay qo‘l siqishdik.
– Sen, Praskovya Nikiforovna… Nega quymoq? Nega Anton Pavlovich quymoq bo‘larkan? — dedi hech gapga tushunmay Nikolay Aleksandrovich.
Hamma joy-joyiga o‘tirdi.
— Men, — dedi uzilib qolgan suhbatni davom ettirarkan Nikolay Aleksandrovich menga qarab, — unga aytyapman-da, — Chexovga ishora qildi, — oxirgi hikoyangizni yozganda menga maslahat solmaganingiz chakki bo‘pti, deb. Nima ham derdim. Yo‘q, yomon yozmagan, lekin men boshqacha yozgan bo‘lardim. Hozirgidanam yaxshi hikoya chiqardi-da. Esingizdami, bir asarimda — yerto‘la zinasidan faqat oyoqlar ko‘rinadi: eski kalishlar sudraladi… xonimlar tuflisi do‘qillaydi, bolalarning yirtiq, qiyshayib ketgan bashmoqlari yugurib o‘tadi. Yangicha. Qiziqarli topilma. Hikoya yozishni bilish kerak. Men uning o‘rnida bo‘lganimda boshqacha yozardim.
Anton Pavlovich jilmaydi.
— Siz yerto‘la qavatni zap topgansiz-da, — deb qo‘ydi kimdir.
Shu zahoti maqtov yog‘ilib ketdi. Boshqa hikoyalar haqida gapirishdi, kulishdi. Men esa Nadyaning gapini esladim: “Bilasanmi? Yozganlari bachkana ekanini xayoliga ham keltirmaydi. O‘zicha jiddiy yozyapman deb o‘ylaydi. Axir odamlardan, hayotdan aynan olib yozadi-da, o‘zi va xotinining qarindoshlaridan nusxa ko‘chiradi. Hatto o‘zini yozadi. Juda kulgili chiqadi, o‘ziga esa sezilmaydi bu. Jiddiy deb o‘ylaydi. Bozorda ul-bul sotsin, nima qiladi yozib. G‘alati iste’dod!”
Shu vaqt dasturxonga chaqirib qolishdi. Har narsa mo‘l-ko‘l: yegulik ham, gazaklar ham, araq ham, sharob ham, baridan shovqin ortib tushadi. Mezbongina adabiyotchi, duma xodimi, mehmondo‘st uy egasi sifatida zimmasidagi yukdan ezilgandek bir ko‘yda, o‘ta jiddiy o‘tiribdi. Faqat dasturxonga tortilgan taomlarni maqtaydi va nuqul Moskva bilan qiyoslaydi.
— Anton Pavlovich, mana bunaqa baliqni Moskvangizda hech yeganmisiz? Yumshoqqina, shiradorgina. Baliq emas, saryog‘ deysiz-a, naq og‘izda eriydi. Siz u yoqda cho‘chqa go‘shtini maqtab yotasiz. Mana, buni yeb ko‘ring. Siznikidan qolishmaydi, menimcha. Huv anov kuni Sergey Nikolayevichnikida tushlik qilgandim. Buzoq go‘shti yedik. Buni yeb ko‘rsaydi u! Odam degan go‘shtni tanlab olishni ham bilishi kerak, kallani ishlatish kerak. Haqiqiy buzoq go‘shti mana shu! Axir u puldor boyvachcha-ku.
Anton Pavlovich juda ochilib o‘tirdi. U qahqaha urmas (hech qachon qahqaha otib kulmasdi), baqirib gapirmas, ammo kutilmaganda gap qo‘shib meni kuldirardi. Bir vaqt u bir harbiyning (balki harbiy emasdir) qalin epoletiga havas qilib qolsa deng. Agar shunaqasi menda bo‘lganida dunyoda mendan baxtli odam bo‘lmasdi deydi nuqul.
— Ayollar meni ko‘rganda esidan ayrilardi! Sevib qolgan bo‘lardi hammasi! Bunisi aniq!
Dasturxondan turayotganimizda u:
—Sizni kuzatib qo‘ymoqchiman. Maylimi? — deb so‘radi mendan.
Galalashib eshik oldiga chiqdik. Izvoshchilar yo‘lka bo‘ylab qatorlashib turibdi. Ba’zi chaqqonlar aravaga o‘tirib jo‘nab ketmoqda. Biz quruq qop ketmaylik deya Chexovni shoshirdim. U shosha-pisha borib bir chanaga o‘tirib oldi va meni chaqirdi:
—Qani, kelaqoling.
Uning yoniga bordim, Anton Pavlovich yo‘lka tomonda o‘tiribdi, men esa chanani aylanib o‘tib o‘tirishim kerak. Egnimda rotonda1 , qo‘lim ham bo‘sh emas. Rotonda tagidan ko‘ylagim barini ushlab olganman, bir qo‘limda sumkacham, durbin. Oyoqlarim qorga botib qolyapti, birov yordamlashmasa chanaga o‘tirib olishim amrimahol.
—Shunaqayam xushtor-kavaler bo‘ladimi! — deya baqirdi Potapenko yonimizdan o‘tib ketayotib.
Yonlab bir amallab chiqib oldim, shunda kimdir etagimni ko‘tarib chanaga chiqardi-da, oyoqyopqichni tugmalab qo‘ydi. Chana joyidan qo‘zg‘aldi.
— Kavalermi, nima deb baqirib ketdi u? — deb so‘radi Chexov. — Meni aytdimi? Men qanaqasiga kavaler bo‘lay? Men — doktorman. Kavaler bo‘lib nima ayb qip qo‘ydim?
— Axir kim shunday qiladi? Avval ayol kishini yaxshilab o‘tqazadi, o‘zi esa keyin…
—Shu nasihatomuz ohangdagi gaplar qulog‘imga hech yoqmaydi-da, — dedi Anton Pavlovich. — Hozir xuddi vaysaqi kampirga o‘xshab ketdingiz. Agar epoletim bo‘lgandami…
—Nima? Yana epoletmi?
—Ana shu-da. Yana jahlingiz chiqdi, vaysayapsiz. Ko‘ylagingiz barini ushlab yurmaganim uchun xafa bo‘ldingiz, to‘g‘rimi?
—Menga qarang, doktor… O‘zi zo‘rg‘a tirmashib o‘tiribman, siz bo‘lsangiz yana tirsagingiz bilan itaryapsiz, uchib tushaman hozir.
—Fe’lingiz juda yomon. Agar qalin epoletim bo‘lgandami… — deb u uzun charm qo‘lqopini kiya boshladi.
—Qani, ko‘ray-chi. Menga bering. Ichi qanaqa? Paxmoqmi?
—Yo‘q, yungli. Mana.
—Bunday ajoyib narsani qayerdan topdingiz?
—Serpuxov yaqinidagi fabrikadan. Havasingiz kelyaptimi?
Qo‘lqopni kiyib oldim va:
—Hech-da. Meniki bu, — dedim.
Izvoshchi ko‘prikni oshib o‘tgach:
—To‘ram, qayoqqa yuray? — deb so‘radi.
—Ertelev tor ko‘chasiga! — dedim baqirib.
—Yo‘q, nega endi? Nikolayevskiyga haydang.
—Ertelevga. Sizni kuzatib qo‘yaman, keyin bemalol o‘tirib uyga jo‘nayman.
—Men keyin chanangiz ortidan kuchukchadek chopamanmi, shunday qalin qorga botib, yana qo‘lqopsiz. Izvoshchi, Nikolayevskiyga!
—Izvoshchi! Ertelevga!
Izvoshchi tizginni shartta tortdi, dirdov ot taqqa to‘xtadi.
—Bilolmayapman, qayerga hayday axir?
Nikolayevskiyga qarab ketdik. Qo‘lqopni qaytarib berdim, Anton Pavlovich esa Leykinga taqlidan uni maqtaydi:
 — Sergey Nikolayevichning shunaqa qo‘lqopi bormi? Puldor-ku, u axir. Qayoqda deysiz. Serpuxovdagi fabrikaga (Podolskmidi, esimda yo‘q) o‘zi borishi kerak, ishning ko‘zini bilishi kerak odam… Xo‘sh, siz-chi, roman yozasizmi? Yozing. Ayol kishi shunday yozishi kerakki, go‘yo to‘rga kashta tikayotgandek. Batafsil, ikir-chikirlargacha yozing-da, keyin qisqartiring. Yozing, qisqartiring.
—Hech narsa qolmaguncha, a, shundaymi?
—Fe’lingiz yomo-on. Siz bilan gaplashib ham bo‘lmaydi. Rostdan, iltimos, yozing. To‘qib-bichmang, fantaziya ham qilmang. Hayotni qanday bo‘lsa shunday tasvirlang. Xo‘sh, yozasizmi?
—Yozaman, ammo to‘qib yozaman. Menga shunisi ma’qul. Mana, eshiting-a, noma’lum odamning muhabbatini. Tushunyapsizmi? Siz uni tanimaysiz, u esa sizni sevadi, buni doim his qilasiz. Sizga doim kimdir g‘amxo‘rlik qilayotganini, kimning mehri sizga dalda berayotganini ich-ichingizdan tuyasiz. Juda ehtirosli, ma’nili, qiziqarli maktublar olasiz, har qadamda kimningdir e’tiborini sezasiz. Tushunyapsiz-a? Bunga ko‘nikib qolasiz, doim uni izlaysiz, yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqasiz. O‘sha siz bilmaydigan odam sizga juda qadrli bo‘lib qolgan, siz uning kimligini bilishga qiziqasiz. Xo‘sh, keyin nimani bilib olasiz? Kim ekan u? Qiziq-ku bu!
—Yo‘q, qiziq emas, onaginam! — dedi darhol Chexov va bu shosh-qaloqlik, qat’iyatdan, yana hali bizda rasm bo‘lmagan “onaginam” degan so‘zdan men qotib-qotib kuldim.
—Onaginam! Nega endi?
Nikolayevskiyga yetib keldik.
—Hali-veri ketmassiz? — deb so‘radim.
— Yana bir haftalar qolsam deyman. Biz tez-tez, deyarli har kun ko‘rishib tursak-chi?! Nima deysiz?
— Erta kechqurun biznikiga keling, — deb yubordim o‘zim ham o‘ylamagan holda.
Anton Pavlovich ajablangandek menga qaradi:
—Siznikiga?
Negadir ikkalamiz ham jim bo‘lib qoldik.
—Mehmoningiz ko‘pmi? — deb so‘radi Chexov.
— Yo‘q, hech kim kelmaydi. Misha Kavkazda. U bo‘lmasa uyga mehmon kelmaydi. Nadya odatda kechqurunlari uyidan chiqmaydi. Ikkimizgina bo‘lamiz, gaplashamiz, hadeb gaplashaveramiz…
—Sizni roman yozishga ko‘ndiraman. Eng muhimi shu.
—Demak, kelasiz?
—Agar meni boshqa yoqlarga uloqishtirib ketishmasa boraman. Bu yerda (Suvorinnikida) o‘zim xohlagancha ish tutolmayman.
—Baribir sizni kutaman. To‘qqizlarda.
Uyimga yetib keldik, chanadan tushib pod’ezd qo‘ng‘irog‘ini chaldim.
Chana nariroq borib, kengu bo‘m-bo‘sh ko‘chadan katta aylana yasab ortiga qaytdi.
— Albatta kelaman, — dedi Chexov ketayotib. Uning ajoyib yo‘g‘on ovozi iliq qish havosida, tinch va keng ko‘chada o‘zgacha jaranglab eshitildi. — Sizni roman yozishga ko‘ndirmoqchiman. Zobitni qanday sevib qolganingiz haqida ham yozasiz.
—Kim aytdi sizga buni?
—O‘zingiz, bir vaqtlar aytgansiz. Esingizda yo‘qmi? Yo‘q deb ko‘ring-chi?
Kiftiga paltosini tashlab olgan darbon eshikni ochdi.
—Mayli, ertaga ko‘rishamiz.
—Bo‘pti. Siz jahl qilmaysiz-a? Mehribonroq bo‘lasiz-a? Ayol degani muloyim, shirinso‘z bo‘ladi, axir.
Yotog‘imda kiyimimni almashtirarkanman: “Uni uyga taklif qildim. Keladi. Nima qip qo‘ydim o‘zi? Axir uni sevaman-ku, u ham… Yo‘q! U-ku, meni sevmaydi. Yo‘q! Men bilan o‘zini erkin his qiladi, vaqti chog‘ bo‘ladi. Chaqirishga chaqirib qo‘ydim, yaxshi ish qilmadim, endi kech. Misha bilsa, aqldan ozadi, men esa… endi o‘zimni qanday oqlayman, nima deyman? Pok ekanimni qanday isbotlayman. Ertaga naqadar baxtli kun bo‘ladi! Kutilmagan baxt!” deya xa-yolimdan o‘tkazardim.
Ammo meni nimalar kutayotgani tushimga ham kirmagan edi.

VI

Mana, men orziqib kutgan oqshom.
Soat to‘qqizdan yo‘l qaradim.
Engilgina dasturxon tuzadim: yegulik ul-bul, gazaklar, araq, sharob, pivo, meva-cheva. Oshxonada choy ichish uchun joy hozirladim. O‘zimcha shunday xayol qilardim: oldiniga Chexovni bolalar xonasiga olib kiraman, ularni ko‘rib bir havasi kelsin. Bolalar hali uxlamagan, o‘rinda yotgan bo‘lishadi, shu vaqt rosa shirin bo‘p ketadi-da bular. Keyin oshxonaga chiqib choy ichamiz. Keyin ish bo‘lmasiga kiramiz, mehmonxonadan ko‘ra bu yer ancha shinam. Bir-birimizga aytadigan qancha gapimiz bor.
Kechroq ovqatlanamiz. Shampan vinosi olishga jur’at qilmadim. Go‘yo bu bilan Mishani haqorat qilib qo‘yadigandek edim.
Qilgan xarajatimning o‘ziga ham pulim bazo‘r yetdi (esimda, hechqisi yo‘q, ozroq kuta turishadi, deb shamni qarzga olgan edim).
Soat to‘qqizdan oshganda eshik qo‘ng‘irog‘i chalindi. Qo‘llarimni ko‘ksimga bosgancha bir muddat kutib turdim. Masha eshikni ochdi, kelgan mehmonning gapiga javob qaytardi. Dahlizga chiqdimu dong qotdim. Kelgan ikki kishi: erkak va ayol edi, ular ust kiyimini yechayotir, shunisi meni gangitib qo‘ydi. Demak, bu anglashilmovchilik emas: ular bemalol o‘tirishmoqchi chog‘i. Eng yomoni, bu Sh.lar — Mishaning do‘stlari edi. Bularni shunchalik jinim suymasdiki, ularnikiga Misha meni doim sudragudek zo‘rg‘a olib borardi. Eri to‘g‘risida-ku, biror narsa deyolmayman, ammo xotini… Unga mutlaqo toqat qilolmasdim. Er-xotin ikkalasi matematik, qayerdadir dars berishadi. Uylarida ikkita ish stoli yonma-yon qo‘yilgan edi, shunisi menga negadir erish tuyulardi. Ular nihoyatda ish bilan band bo‘lgani uchun, xudoga shukrki, bizni kamdan-kam yo‘qlab kelardi. Aynan shu bugun kelganini qarang!
— Biz, biz keldik, — deya shang‘illadi V.U. — Mixail Fyodorovich Kavkazdami? Xo! Xo! Xo!
Uning bo‘lar-bo‘lmasga tomog‘ini yirtgudek qahqaha uradigan odati bor edi. Gapirsa, tamom — xoxolayveradi. Qanday dars o‘tar ekan-a bu? Esimda, yolg‘izgina farzandining o‘limi haqida ham xoxolay-xoxolay gapirib bergan.
Ana shu qahqaha hozir butun uyimni tutgan. Tabiiyki, ularni mehmonxonaga taklif qilishga majbur bo‘ldim. Katta chiroq xira nur taratar, xonada allaqanday yurakni ezuvchi muhit hukmron edi. V.U. esa uyni boshiga ko‘tarib gapirishdan tinmaydi: bir qiz qaylig‘ining xiyonatidanmi, o‘limidan keyinmi juda tushkun ahvolga tushib qolibdi va V.U. unga masala yechishni maslahat beribdi. Qiz masala yechishni odat qilibdi va o‘ziga kelibdi, shu bilan taskin topibdi, endi astoydil matematika bilan shug‘ullanayotganmish va bundan baxtiyormish.
— Nega siz ham masala yechmaysiz? — dedi menga ajablangandek tikilib V.U. — Bu aqlni tartibga soladi, bekorchi hoyu havasdan forig‘ etadi, irodani mustahkamlaydi. Bolalaringizni ham masala yechishga majbur qiling. Ko‘rasiz qanchalik foydali ekanini, xo-xo-xo.
Soat o‘nda Masha choyga chaqirdi.
Sapchib tushib, oshxonaga otilib chiqdim. Xuddi o‘ylaganimdek! Tayyorlagan dasturxonim shundaygina turibdi! Sharob ham, mevalar ham.
— Nima qilay? — deya o‘zini oqlaydi mening yozg‘irishimga javoban Masha. — Xo‘jayin borligida doim… Yana atay ul-bul noz-ne’mat sotib olishga ham yuborardi-ku…
— Shohona ziyofatning o‘zi-ku! — dedi birdan orqamda paydo bo‘lgan V.U. — Mehmon kutayotganmidingiz? Petya, biz juda erta tushlik qilgan edik-a… Zo‘r-ku. Xo-xo-xo. Nimaga tayyorgarlik edi?
Ular ishtaha bilan ovqatlanishga kirishib ketishdi. Men ham likoplariga ul-bul solib berib ikrom etdim.
— Juda mazali qayla ekan. Oshpazingiz tayyorlaganmi? Yo‘g‘-ey? O‘zingizmi? Mixail Fyodorovich sizni ro‘zg‘orga ko‘pam aralashavermaydi, ko‘proq she’riyat, ijodga qiziqadi derdi-ku.
Birdan u shunday qahqaha urdiki, beixtiyor yo‘tal tutib qoldi.
Oshxonadagi katta soat kapgirlari o‘n yarimni ko‘rsatardi. Anton Pavlovich endi kelmaydi, bu — aniq, shunisigayam shukur. Baribir hammasi rasvo bo‘ldi.
Shu vaqt eshik qo‘ng‘irog‘i yana jiringladi va dahlizdan Anton Pavlovichning ovozi eshitildi, u Masha bilan gaplashardi.
— Nima bo‘ldi sizga? — deb qichqirib yubordi V.U. — Petya! Tezroq suv ber… Lidiya Alekseevnaning tobi qochib qoldi.
Ammo men bor kuchimni yig‘ib, o‘zimni qo‘lga oldim.
— Men yaxshiman, — dedim sekingina. — Nega unaqa deyapsiz?
—Devordek oqarib ketdingiz-da… Endi bo‘lsa lovillab ketdingiz…
Xonaga Anton Pavlovich kirdi. Mehmonlarni bir-biriga tanishtirdim.
Shunday kuchli bir kulgi portladiki!
— Nahotki? Anton Pavlovich Chexov? Lidiya Alekseevna bizga shunday mehmonni kutayotganini aytmadimi? Baxtli tasodif deganlari shu-da! Mana endi, Anton Pavlovich, har safar asarlaringizni o‘qiganda meni o‘ylantiradigan savollarga javob berasiz. Qani, javob bering-chi.
U Chexovga xuddi himoyasiz bug‘uga tashlangan silovsindek tashlandi. Unga yopishib oldi, bo‘laklarga bo‘lib tashladi, baqirdi, xoxoladi. Uni shunday buyuk iste’dodni mayda-chuyda matallar yozishga sarflab yurganlikda, muammo atrofida gapni behuda aylantirishda, yechim topolmaslikda, timsol topib bermaslikda aybladi. “Yozganlaringiz mujmal, aniq-tiniq emas, matematika yo‘q. Matematika yetishmaydi! Xo-xo-xo”.
Anton Pavlovich bir necha bor menga parishon nazar tashlab qo‘ydi. Va dabdurustdan:
— Chekasizmi? — deb so‘radi mendan.
V.U.ning bir on chakagi o‘chdi, ko‘zlari pirpiragancha angrayib qoldi. Men ham hayron bo‘ldim.
—Yo‘g‘-e…
—Menga qo‘lingizda tamaki bordek ko‘rindi.
—Mana, hech narsa yo‘q, — dedim qo‘limni ko‘rsatib.
—Aslo cheka ko‘rmang.
Unga gazakdan oling dedim. Unamadi.
V.U. yana shang‘illashni boshladi, gapirgan sayin u o‘tirgan stulidan sapchib ketar va butun uyni larzaga solardi. Bu shovqindan odam bo‘g‘ilib ketar, nafas olishga qiynalardi. Yana o‘zimni yomon his qilmasaydim deb cho‘chirdim, chunki boshim bir oz aylanar, tinka-madorim qurib borar edi.
Anton Pavlovich uning savollariga istamaygina, bir og‘iz so‘z bilan javob qaytarar, o‘zini oqlashga deyarli harakat ham qilmas edi. Oldidagi choyga tikilgancha o‘tirardi.
Ammo shu payt Sh. o‘rnidan turdi va xotiniga:
—Vera, biz endi uyga ketaylik, — deb qoldi.
—Uyga? — deb chinqirib yubordi xotini. — Petya, axir yana qachon bunday imkoniyat bo‘ladi, Chexovga aytadigan qancha gapim bor hali, ichimda qolib ketsinmi? Axir u yozuvchi sifatida o‘z vazifasini bilishi kerak-ku…
Yana uning jag‘i ochildi, lekin eri qaytib o‘tirmadi, shundan sal bo‘lsa-da xotirjam tortdim. U ketishimiz kerak deya xotinini qistay boshladi; tabiiyki, qolinglar demadim. Men u avjiga mingan bu xotinni o‘rnidan qo‘zg‘atolmaydi, unga o‘z burchini bajarishga, ya’ni Chexovni to‘g‘ri yo‘lga solishiga imkon yaratib beradi, deb qo‘rqqan edim. Lekin, xayriyatki, u xotinini ketishga ko‘ndirdi. Xotin Chexovga oxirgi marta hamla qilib qoldi, qo‘lini siqib silkita boshladi va “Nihoyatda ulkan iste’dod egasisiz, sizga ishonaman, sizdan hali juda ko‘p narsa kutib qolaman”, dedi uning qulog‘iga bor ovozi bilan baqirib. Nihoyat, shang‘illagan ovoz dahlizga, keyin zinaga o‘tdi, portlagan qahqaha butun uyga yoyildi. Eshik taq etib yopildi va Anton Pavlovich ikkimiz holdan toygan odamlardek zo‘rg‘a kabinetga kirdik.
— Charchadingiz, — dedi Anton Pavlovich. — Men ham ketay, mehmonlar toliqtirib qo‘ydi sizni.
Nima bo‘lyapti menga? Gapirishga ham majolim yo‘q edi:
—Iltimos sizdan, ketmang.
—Aytgancha… menga va’da qilganingizni berolmaysizmi. Hikoyalaringiz chiqqan gazetalar, qo‘lyozmalarni.
Oldindan jildga solib tayyorlab qo‘ygan edim, unga berdim.
— Nega qo‘lyozmangizni Goltsevga, “Ruskaya mыsl”ga berishimga qarshi bo‘lyapsiz?
—Chunki ular buni yaxshi asar bo‘lgani uchun emas, siz homiylik qilganingiz uchun chiqarishadi-da.
— Men uni yaxshi asar bo‘lgani uchun beraman-ku. Menga ishonmaysizmi?
—Ishonmaymangina emas, Anton Pavlovich, men sizning yozganlarimga munosabatingizni ko‘pincha uncha tushunolmayman. “Hikoya yomon emas, hatto juda yaxshi, ammo Dunya (hikoyam qahramoni) erkak bo‘lishi kerak edi. Deylik, u zobit bo‘lsin. Qahramoningiz esa (bosh qahramonim talaba edi va u Dunyani sevardi) soliq departamenti amaldori bo‘lsin”. Ko‘rdingizmi, taqrizingizni yoddan bilaman. Ammo zobit bilan soliq departamenti amaldori o‘rtasida qanday muhabbat bo‘lishi mumkin? Agarki muhabbat bo‘lmasa, hikoyamning nimasi yaxshi, hatto juda yaxshi ekan?
—Shundayligicha qoldiraverishingiz ham mumkin. Rostdanam yaxshi. Til jihatidan ustasiz demaganmanmi, agar men muharrir bo‘lganimda bir taboq uchun sizga ikki yuz rubldan kam qalam haqi to‘lamasdim. Siz bo‘lsangiz men aytgan joyga emas, xudo biladi, qayoqlarga boribsiz. “Sыn otechestva”ga nima qilib borib yuribsiz? S. N. Krivenko juda yaxshi odam, lekin gap bunda emas-da. Uning gazetasi haqida nima gaplar yurganini bilasizmi? Juda topib aytilgan: halol marhumning murdasi. Uni siz ham tiriltira olmaysiz. Nega bordingiz u yerga?
—Bunisi holva, — dedim men lanjroq ohangda. — Yana kimning oldiga borganimni bilmaysiz! Bureninga!
Chexov joyidan sapchib turdi. Hatto syurtugining etaklari ko‘tarilib ketdi.
— Qaysi ovsar sizni bu yaramasning oldiga yubordi? — deb so‘radi u ovozini ko‘tarmay, lekin jahl bilan va qovog‘i shunday uyulib ketdiki, hayratdan tang qoldim.
— Ha, bordim, — dedim. — U aytdiki, agar men hikoyalarimni o‘zim unga olib borsam… Tushunyapsizmi? Unga, o‘zim… nashr ettirar ekan.
Shu gapni aytim-u, pushaymon bo‘ldim. Nima keragi bor edi! Ahmoqlik! Shunchaki Anton Pavlovichning achchiqlangani menga yoqib tushgan edi-da, battar jahli chiqqanini ko‘rmoqchi edim. Tannoz xotinlarning qilig‘i bu.
— Tabiiyki, men qo‘lyozmalarimni qaytarib olib, ikkinchi marta u yerga qadam bosmayman deb keldim o‘zimga o‘zim, — deb qo‘shib qo‘ydim so‘ng.
— Iltimos sizdan, menga sal bo‘lsa-da ishoning. Maslahatlarimga quloq tuting va noqulay vaziyatga tushib qolishdan ehtiyot bo‘ling. Yaxshi odam yomondan ko‘p, to‘g‘ri. Yomonga duch kelib qolmang deyman-da.
U sal xotirjam tortgach, men sharob olib kiraman deb oshxonaga chiqdim. Gazak qilsak ham bo‘lar. Ammo Sh.lardan qolgan-qutganlar — mehmon oldiga qo‘yishga arzimaydi! Ul-bul narsani likopga solib kirdim. Qo‘lyozmali jildni esa deraza yonidagi yumaloq stolga olib borib qo‘ydim.
— Buni yemayman, — dedi Chexov. U go‘yo irgangandek tuyuldi menga. Vino shishasini chekkaroqqa olib qo‘ydi-da, o‘ziga pivo quydi. Uyatdan, alamdan yerga kirgudek bo‘ldim. Mehmon chaqirdim-u, nima de-yishni bilmayman.
— Yotib uxlang endi, — dedi Chexov, — mehmonlaringiz toliqtiribdi sizni. Bugun boshqachasiz, avvalgidek emassiz. Befarq, lanj ko‘rinyapsiz, men ham ketsam, ko‘nglingizdagi ish bo‘ladi. Ha, ilgari… birinchi uchrashuvimiz esingizdami? Keyin shuni bilasizmi?.. Sizni yoqtirib qolganimni bilarmidingiz? Jiddiy edi bu. Sizni sevgan edim. Dunyoda sizni sevganchalik sevishim mumkin bo‘lgan bosh-qa ayol yo‘qdek edi. Siz go‘zal va jozibador edingiz. Sizning navqironligingizda shunchalik soflik, shunchalik maftunkorlik bor ediki! Sizni sevib qolgandim, faqat sizni o‘ylardim. Uzoq ayriliqdan so‘ng Sizni yana ko‘rganimda butunlay boshqacha edingiz, yanayam go‘zallashib ketgandingiz. Sizni qayta tanishim, yanayam qattiqroq, boshqacharoq sevishim kerakdek tuyulardi menga. Ayriliq endi battar qiyindek edi…
U boshini divan suyanchig‘iga suyagancha o‘tirardi, men ro‘parasidagi yumshoq o‘rindiqdaman. Tizzalarimiz deyarli bir-biriga tegib turibdi. Sekin gapirayotir, ajoyib yo‘g‘on ovozi xuddi guvillashdek eshitiladi, yuzi esa jiddiy, nigohi sovuq va talabchan.
— Bilarmidingiz shuni?
Uni aldaganimdan jahli chiqyapti deb o‘ylardim: o‘zgarib ketganman, befarqman, lanjman, chiroyli ham emasman endi, mehmondo‘st ham. Buning ustiga, toliqqanman, uyqusirab o‘tiribman.
“Dahshat” degan fikr yarq etdi miyamda.
— Sizni sevar edim, — dedi Chexov endi ochiq zarda bilan va egilib yuzimga tikildi. — Ammo men yoki meni tashlab ketgan ayollarga mutlaqo o‘xshamasligingizni, Sizni umrbod ardoqlab, pok qalb-la sevish lozimligini bilardim. Siz men uchun muqaddas edingiz. Tahqirdek tuyulmasin deb Sizga qo‘l tekkizishga ham cho‘chirdim. Shuni bilarmidingiz?
U qo‘limni ushladi-yu, shu zahoti qo‘yib yubordi, xuddi nafratlangandek, harholda menga shunday tuyuldi.
—Buncha sovuq bu qo‘llar!
U o‘rnidan turdi-da, soatga qaradi.
— Bir yarim. Suvorin bilan suhbatlashish va ovqatlanishga ulgurar ekanman. Siz esa hoziroq yotib uxlang. Hoziroq.
 Atrofga ko‘z yugurtirib, nimanidir izladi.
— Ertaga ko‘rishamiz deb va’da bergandim chog‘i, ammo ulgurmas ekanman. Ertaga Moskvaga jo‘nayman. Demak, ko‘risholmaymiz.
Yana diqqat bilan yon-veriga qarab, borib deraza tagidagi stoldan qo‘lyozma solingan jildni oldi. Men esa go‘yo jonsiz qo‘g‘irchoq — qimirlamay o‘tiribman.
Qulog‘im g‘uvillaydi, kallamda ming xil xayol aylanadi-yu, shu tobda bir to‘xtamga kelolmayman. Biror nima deyishga ham tilim aylanmaydi. Miyamda nimalar bo‘layotir? Bu shunday azobki! Xayollarmi charx urayotgan yoki bulut olib kelgan shamolmi? Har on hushimni yo‘qotishim mumkin. Xayollar, shamol… “Anton Pavlovich esa ketayotir”.
Arang o‘rnimdan turdim va uni kuzatishga chiqdim.
—Xullas, ko‘rishmaymiz, — dedi u yana.
Indamadim, lanjlik bilan qo‘lini siqib qo‘ydim, xolos.
Biz to‘rtinchi qavatda yashardik. Birinchi qavatgacha butun zinapoya charog‘on edi. Eshigim tagida uning zinadan chaqqon-chaqqon tushib ketishini kuzatib turardim. Uchinchi qavat zinasiga qayrilganida uni chaqirdim:
—Anton Pavlovich!
U to‘xtab ortiga o‘girildi. Birpas turdi-da, chopib tushib ketdi.
Hech nima deyolmay qolaverdim.

VII

Anton Pavlovich ketgach, o‘zimni qo‘ygani joy topolmay qoldim, ro‘molga o‘ralib olib, xonada u yoqdan-bu yoqqa yura boshladim. Yuryapman-u, sekingina ingrab qo‘yaman. Azobdangina emas bu, haddan ortiq bezovtaman, yuragim naq qinidan chiqib ketgudek bo‘layotir. Ko‘z oldimdan Anton Pavlovichning jiddiy yuzi, sovuqqon, talabchan nigohi ketmaydi. Likopchalardagi arzimas qolgan-qutgan yeguliklar ham lip-lip o‘tadi. Beixtiyor qo‘l siltadim: uh, sharmandalik!
Yura-yura oyoqlarim ham toldi, lekin bir oz o‘zimga kelgandek bo‘ldim. Kallamdagi tuman tarqab, tiniqlashgandek bo‘ldi.
“Sizni sevdim…” — birdan qulog‘imda shu gap jaranglab ketdi.
Qorong‘i kabinetga kirib, boyagi joyimga o‘tirdim.
“Shuni bilarmidingiz?”
Ko‘zlarimni yumgancha kursi suyachig‘iga boshimni tashladim.
“Sizni sevdim. Dunyoda Sizni sevganchalik sevishim mumkin bo‘lgan birorta ayol yo‘qdek edi…”
Qo‘llarim bilan yuzimni to‘sdim, tanamni titroq tutdi.
“Ayrilmoq yanada mushkul… Yanada mushkul…”
Ana shunda ko‘zlarimdan shovullab yosh quyildi.
“Endi nima bo‘ladi? — dedim o‘zimga o‘zim. — Tamommi? Ayrilishdikmi? Ertaga Moskvaga jo‘nab ketadi. Men avvalgidek emasman endi: lanj, karaxtman, chiroyli ham, mehmonnavoz ham emasman. Xunuklashganman, qariganman… Sevgan… Shuning uchun ham endi yomon ko‘rib qoladi. Ko‘zlari ham nafrat bilan boqdi… Albatta, hammasi tugadi! Uchrashuvlar ham, maktublar ham, do‘stlik ham. Ayrilishdik, u bundan uncha azob chekmaydi, chog‘i”.
Birdan miyamda qo‘lyozmalarimni olib ketdi-ku, degan fikr yarq etdi. Shuni qaytarishi kerak, hech bo‘lmasa xat yozadi. Demak, munosabatimiz uzil-kesil tugamadi… Yana nimagadir umid qilsa bo‘lar? Bitiklarimni o‘qiydi. Tabiiyki, olijanob, yaxshi inson bo‘lgani uchun. Ammo dilgirlik, alam bilan, ehtimolki, nafrat bilan o‘qir. Undan ko‘ra o‘qimagani yaxshi edi!
Men ho‘ngrab yig‘lar, yosh quyilayotgan yuzimni ho‘l bo‘lib ketgan ro‘molcham bilan tinmay artar edim.
—Yo‘q, men bilmas edim! — derdim o‘zimga o‘zim, uning bilarmidingiz degan so‘rog‘iga javob berayotgandek. — Bilmasdim men! Bilganimda baxtdan boshim osmonga yetmasmidi?! Men esa umrim bino bo‘lib baxt neligini bilmay yashayapman!
“Sizni umrbod ardoqlab, pok qalb-la sevmoq kerak. Tahqirdek tuyulmasin deb Sizga qo‘l tekkizishga ham cho‘chirdim”.
“Siz men uchun muqaddas edingiz…” U shunday dedi.
O‘rnimdan turib, sham yoqdim.
— Birorta ham so‘zini esdan chiqarib qo‘ymasam edi! Yozishim kerak. Hozir bularni uncha anglolmayapman, ammo haliyam uning ovozi qulog‘imda jaranglab turibdi. Hammasini eslashim kerak! Mag‘zini keyin chaqib olaveraman. — Yoza boshladim, gapni boshqacharoq qurayotgan bo‘lsam, shu ondayoq uning ovozini eshitaman. Shu tarzda uning gaplarini xotiramda aynan tiklab, qog‘ozga tushirdim. U ko‘p gaplar aytdi, men esa kam yozdim, faqatgina qulog‘imda jaranglagan gaplarini yozdim.
Shugina ham ko‘nglimga oz bo‘lsa-da taskin berdi. Mushohada qila boshladim.
Axir qachon men bunchalik xunuklashib, qarib ulgurdim ekan-a? Kechagina (nahot, kecha edi?) biz suhbatlashib kulishgan, birinchi uchrashuvdayoq o‘rtamizda paydo bo‘lgan iliqlikni, yaqinlikni his etmaganmidik?
Kechagina u Peterburgda o‘tkazadigan har bir kunim Siz bilan uchrashgim keladi demaganmidi?
O‘tmishdagi muhabbatim haqida unga gapirib berishning nima keragi bor edi?
U ham butun oqshom men kabi qiynalgan bo‘lsa-chi? Yolg‘iz bo‘lamiz deb ishontirib, dabdurustdan uni anovi Sh.ga talatib o‘tiribman.
Agar, u “sevaman” deyolmay, “sevgan edim” degan va mening javobimni kutgan bo‘lsa-yu, men jonsiz qo‘g‘irchoqdek miq etmay o‘tirgan bo‘lsam-chi? O‘sha nafratli nigohu serzarda yuz dardning ifodasi bo‘lsa-chi? Yoki bir-birimizni noto‘g‘ri tushungan bo‘lsak-chi? Anton Pavlovich meni “tashlab ketdi” deb kuyinayotirman, u esa meni befarqligim, uyqim kelgani, mehmonlar jonga tekkani uchun indamay o‘tirdi, deb o‘ylagan bo‘lsa-chi?
Miyamda ming xil taxminlar charx urardi. Lekin Anton Pavlovichni rad etdim degan to‘xtamga kelganimda, uning joniga tegdim deb o‘ylaganimdan ko‘ra ko‘proq azoblana boshladim. Anton Pavlovich men bilan yaqin bo‘lgisi kelarmidi yoki aloqani butunlay uzmoqchimidi — hech o‘ylab o‘yimga yetolmasdim.
U meni sevgangina emas, hamon sevadi degan fikr aqlimga sig‘masdi. Bunday bo‘lishi aslo mumkin emasdek tuyulardi menga.
Fikrlarim chalkashib, juda qiynalib ketdim.
Ertasi kuni xat tashuvchi menga bir jild tashlab ketdi, ichida kitob, qo‘lyozmalarim va xat bor edi. Bu Chexovning yangi chiqqan hikoyalar to‘plami ekan, unga rasmiy tarzda: “Lidiya Alekseevna Avilovaga muallifdan” deya dastxat bitilgan. Xat esa quyidagicha: “1895 yil 15 fevral. SPB.
Qo‘shni xonadan Markoni va Battistinining xonishi eshitilib turganiga qaramay, ikkala hikoyangizni ham diqqat bilan o‘qib chiqdim. “Saltanat” binoyigina hikoya. Lekin zemstvo amaldorini emas, zamindorni tasvirlasangiz durust bo‘lardi. “Ism kuni to‘yiga” esa hikoya emas, bo‘lgandayam ka-atta bir narsa. Siz butun boshli tafsilotlar tog‘ini uyub tashlagansiz va bu oftobni to‘sib qo‘ygan. Yoki to‘rt bosma taboq keladigan yirikroq qissa qilish kerak yoki xo‘ja-yinni uyga olib kelish joyidan boshlab kichikroq hikoya yasang.
Qisqacha xulosa: Siz iste’dodlisiz, lekin lanj tortgansizmi-ey yoki so‘zni dag‘alroq ifodalayman deb, xomroq ishlayapsiz va endi xom yozuvchilar qatoriga tushib qolibsiz. Tilingiz qariyalarnikidek, shirali. Qor ustini tayoqcha bilan paypaslab ko‘rishning nima keragi bor edi Sizga? Gap syurtuk yoki uy jihozi haqida ketayotganda chidamlilik deb bo‘lmaydi (bu o‘rinda pishiqlik). Qor usti deganingiz ham qovushmagan ifoda. Keyin mana bunday gaplar ham uchraydi: “Nikifor darvoza ustunidan uzoqlashdi” yoki “Devordan uzoqlashdi” kabi.
 Roman yozing. Yil bo‘yi yozing, yarim yil uni qisqartiring, ke-yin nashr ettiring. Siz asaringizni qayta ishlashdan erinasiz, kam sayqal berasiz. Yozuvchi ayol shunchaki yozishi emas, qog‘oz betiga ham go‘yo kashta tikishi lozim — sekin, qunt bilan. Bu nasihatlarim uchun afv eting. Ba’zan odam o‘zini katta odam qilib ko‘rsatgisi va o‘git bergisi kelib qoladi. Bugun qoldim, to‘g‘rirog‘i, qoldirildim, ertaga albatta yo‘lga chiqaman.
Xayr, omon bo‘ling. Chin sadoqat ila Chexov”.
Anton Pavlovich “lanj tortibsiz, xom bo‘p qopsiz”, deya koyibdi. Jahli chiqibdi mendan. Men esa ko‘p narsa haqida mulohaza qildim, aniq bir to‘xtamga kelmagan bo‘lsam ham, mantiqiy fikr yuritayotgandekman. Bu mantiq uncha ma’qul emas menga, bo‘ynim ham yor bermayapti, ammo aql hissiyotdan ustun kelishi kerak edi-da! Shu hisni deb qancha ahmoqliklar qildim! Misha uyda emasligida Anton Pavlovichni mehmonga chaqirdim. U nima deb o‘yladi ekan? Yolg‘iz bo‘lamiz deb uni yo‘ldan ozdirmoqchidek tuyulmadimmi? Nima xayolga bordi ekan-a?
O‘zimning yomon niyatim bo‘lmagandan keyin Anton Pavlovich ham buni beadablik deb bilmaydi deb o‘ylabman-da. Mana endi Mishaning tanbehini eslab o‘tiribman: “Buncha laqma bo‘lmasang! Tentakning o‘zisan. Erkaklarning bari bir go‘r — to‘ng‘iz, shuni esingdan chiqarma. Buyum qarovsiz qoldirilsa, o‘g‘ri gunohkor bo‘lmaydi Haddan tashqari ishonuvchansan. Senga necha marta aytganman, hammani o‘zingdek ko‘rma deb. Zarrachayam jo‘shqinliging yo‘g‘-u, tasavvur deganidan xudo bergan. Odamlarning farqiga bormaysan, o‘zing qanday bo‘lsang, boshqalarni ham shunday deb o‘ylaysan, keyin attang qilib qolasan”.
Mana, hozir ham o‘sal bo‘lib o‘tiribman.
Endi Mishaga iqror bo‘lishim, undan yana bir marta achchiq ta’na-dashnom eshitishim qoldi. Keyin esa… keyin hammasini unutib, yana allaqachon odatga, go‘yoki zaruratga aylangan tund, oftobsiz kunlarimga qaytaman, o‘zimdan boshqa kimsaga ayon bo‘lmagan baxtimdan bebahra yashashga mahkum bo‘laman.
Lekin “ayol kishida mantiqli fikr bo‘lmaydi” derdi Misha. U yana haq bo‘lib chiqdi (bu menga doim og‘ir botardi).
Qanday qilib — bilmayman, dabdurustdan juda dadil mulohaza yurita boshladim. Bu shiddatda mening ishonchim ham, muhabbatim ham, azobim ham jamuljam edi.
“Men Sizni sevgan edim va faqat Sizni o‘ylardim…”
Men rad etganim uchun u ketib qoldi. Ha, men uni rad etdim! Dilini og‘ritdim. Uning o‘zi ham men qay ahvolda ekanimni… bu katta bir anglashilmovchilik bo‘lganini… qanchalik azob chekayotganimni bilmaydi…
Yana ikki kun ezilib yura-yura oxiri bir to‘xtamga keldim. Tilla do‘konga kitob shaklidagi bir jevak buyurtma qildim. Bir tomoniga: “Qissa va hikoyalar. An. Pav. qo‘lyoz. to‘p.”, ikkinchi tomonga — “267-bet, 6-7-satrlar” deb yozdirdim.
Kitobdan shu satrlar topilsa, qo‘yidagini o‘qish mumkin: “Agar qachondir senga mening hayotim kerak bo‘lsa, kel va ol”.
Jevak tayyor bo‘lganda, g‘ilofga yozilgan do‘kon manzilini kesib olib tashladim va uni chiroyli qilib o‘ratib Moskvaga ukamga jo‘natdim. Undan “Ruskaya mыsl” tahririyatiga olib borib berishni iltimos qildim.
Ukam g‘ilofni Anton Pavlovichga berib qo‘ying deb Goltsevga eltib beribdi.
Men siqilganimdan, chorasizlikdan, qolaversa, Anton Pavlovich o‘zini rad etilgandek his qilmasligi va uni butunlay yo‘qotib qo‘ymaslik uchungina bo‘lganicha bo‘lar dedim-u, unga shu sovg‘ani jo‘natdim. Manzil-adresni aniq iqror bo‘lib qolmaslik, u kim ekan deya boshi qotishi, o‘zimga esa bo‘yinga olmaslikka imkon qoldirish uchun qirqib oldim. Hayotimni unga butkul bag‘ishlab yuborolmasdim-da! Yana deng, birdaniga to‘rt inson hayotini; o‘zim bilan uch bolamning hayotini bag‘ishlay olmasdim. Misha bolalarni menga berib qo‘yarmidi? Anton Pavlovich ham ularni qabul qila olarmidi deng?

VIII

Anton Pavlovich sovg‘amni olgan, shubhasiz. Endi nima bo‘ladi deb xavotiru hayajonda kun o‘tkazaman. Goh u keladigandek tuyuladi. Goh undan xat kutaman, uning mazmunini ham o‘zimcha to‘qiyman. Ba’zan bu keskinroq bir noma bo‘ladi. Men darrovgina undanam achchiqroq javob qaytaraman, unda go‘yo munosabat va yozishmalarni davom ettirishga ijozat bergandek bir-ikki qator iltifotli so‘zlar ham bo‘ladi.
Vaqt o‘tib borardi, Chexovdan na bir xat, na xabar keldi.
Xayolimdagi gaplarni muhokama qilaverish qanchalik jonimga tekkan edi! Chexovning chehrasini, ovozini xotiramda aynan jonlantiruvchi — u aytgan — menga yod bo‘lib ketgan gaplar… Ularni ichimda qaytaraverishdan ham charchadim.
Bir narsaga aminman, hech nima bunchalik tushunarli, tabiiy va hatto muqarrar bo‘lmagan: men Chexovni sevib qoldim. Endi uning iste’dodigagina emas, o‘ziga, aytgan har bir so‘ziga, qarashlari, fikrlariga ham maftun edim.
To‘g‘ri, u kam gapirardi, ammo ana shu qisqa jumlalar ham uning yirik, murakkab, olijanob shaxsiyatiyu butun hayotini ko‘z o‘ngingizda aniq namoyon etardi-qo‘yardi.
Uning qarashlari men uchun bo‘ysunish lozim bo‘lgan qonun emas, yo‘q, aksincha, ko‘zni ochuvchi bir yangilik edi. Uni zo‘r ishtiyoq bilan ilib olmaslik, esdan chiqarib yuborish aslo mumkin emas edi. “Aqlli” insonlar suhbatini ko‘p bor eshitganman va achinish, hatto naf-rat tuygan, xush ko‘rmagan paytlarim ham bo‘lgan. Nafratimni ko‘rsata turib, men uni asoslab berolmasligimni, lekin yengib ham o‘tolmasligimni his etardim. Anton Pavlovich gapirganda esa baxtiyorlikdan to‘lqinlanib ketardi odam. U inson ko‘nglidagi ezguliklarni ochib yuborardi — xayoliga ham kelmagan shunday xazinaga ega ekanini bilgan odam esa bundan ko‘ngli tog‘dek ko‘tarilardi. Harholda men shuni his etardim doim. Chexovni tabiiy va muqarrar ravishda sevib qolganim shundan ekan-da. U-chi, u meni nega sevib qolgan bo‘lsa? Faqat yosh va chiroyliroq bo‘lganim uchunmi? Lekin yosh, go‘zal ayollar kammi? To‘g‘ri, yozgan maktublarim unga ma’qul edi, u meni iste’dodli deb bilardi, ba’zan fikrlarimga qo‘shilardi ham. Bir kun u menga: “Siz ifodalashga til ojizlik qiladigan tug‘ma bir axloq egasisiz. Bu haddan ziyoda”, degan edi. Buni shunday bir umumiy munozara chog‘i, er yoki xotin tanlashda adashish odamning butun hayotini barbod etishi adolatdanmi, degan savol ustida bahs ketganda aytgan edi. Kimdir bu masalada adolat haqida gapirishga hojat yo‘q, oila cherkov fotihasi bilan nikohlangan ekanmi, rishta mustahkam va boqiy bo‘lajak degan edi. Boshqa birov turli misollar keltirib bu fikrga e’tiroz bildirgan. Chexov esa gap-so‘zga aralashmay o‘tirgan edi, bir vaqt, “Siz nima deysiz?” deb qoldi menga sekingina. “Arziydimi-yo‘qmi, avvaliga shuni bilish kerak”, dedim men. “Tushunmadim. Nima arziydimi?” deb so‘radi u. “Yangi muhabbat biron nimani qurbon qilishga arziydimi? Nimadir qurbon beriladi axir, to‘g‘rimi? Avvalo, bolalar. Odam o‘zini emas, qurbon berayotganlarini o‘ylashi kerak. O‘ziga achinishi kerak emas. Shunda ma’lum bo‘ladi: arziydimi-yo‘qmi”.
Keyin, ancha vaqt o‘tgandan keyingina bu suhbatni eslaganimda, u nechog‘lik muhim ahamiyat kasb etishini anglab yetgan edim. “Siz ifodalashga til ojizlik qilar darajada axloqlisiz. Bu haddan ziyoda”, degan Anton Pavlovich.
Ammo u meni sevib qolishi uchun shuning o‘zigina kifoya qilarmidi? U-ya?
Anton Pavlovich men jo‘natgan jevakni olgan, bunga shubha yo‘q. Ammo na bir xat, na bir xabar bor, hatto yozishmalarimiz ham to‘xtab qoldi. Endi usiz yashashim kerak.
Yashay boshladim. Hatto hayotim ilgarigidan ko‘ra quvnoqroq o‘tayotgandek edi.
Nadya opamning katta o‘g‘li uylandi. Sergey Nikolayevich uyining ikkinchi qavatini chiroyli qilib ta’mirlatib yoshlarga berdi. Ular joylashib olishi bilanoq vaqtichog‘lik qilishni boshlab yuborishdi. Meni ajablantirgani, Misha ularning taklifini hech vaqt rad etmasdi, buning ustiga, o‘zi ham ancha-muncha kirishimli, sho‘x bo‘lib qoldi, rostakamiga xursandchilik qilayotir. U eski, o‘ta zerikarli tanishlaridan deyarli voz kechdi, endi o‘zimizni emin-erkin tuta oladigan bir davra yig‘ilgan edik. Tez-tez to‘planishib turar, raqs tushib, o‘yin-kulgi, hazil-huzil qilib zerikmas edik. Ba’zan odatdagidan vaqtliroq tarqalishimizga kulaverib ichaklarimiz uzilgani ham sabab bo‘lardi. Mening ham bir ovunchog‘im bor edi, shu vaqtgacha u kabi yoqimtoy, alomat xushtorim bo‘lmagan. U juda yosh, kelishgan, po‘rim va shu qadar sho‘x ediki, o‘likka ham jon kirgizib yuborardi. Qulay fursat topdi deguncha menga izhori dil qilar va har gal har turli usullar o‘ylab topardi: deylik, meni izvoshda uyga kuzatib ketayotib po‘stinimning yoqasini o‘pib qo‘yarmidi-ey, oyoqlarimni sovuqdan muzlab qolmasin deb o‘zining uzun qunduz qalpog‘iga tiqarmidi-ey… Bir kun u menga bo‘lgan muhabbati qanchalik jiddiy ekanini Misha bilib qolsa, jahli chiqishini o‘ylab ezilayotganini aytib qoldi. Mishani juda hurmat qilarkan, yaxshi ko‘rarkan va unga xiyonat qila olmas ekan. Shu bois meni sevishini yashirmasa yaxshi bo‘larkan. Bilgani yaxshi! Unga do‘st bo‘lishga loyiqmanmi, yo‘qmi, o‘zi hal qilsin, deydi.
Kula-kula bu gapni erimga aytib berdim, u ham maza qilib kuldi…
— Agar o‘zini menga raqib bo‘laman deb o‘ylasa, ahmoq ekan shu Kokang, — dedi u. — Mavridi kep qolsa sen ham aytib qo‘y unga, men ham uni yaxshi ko‘raman, xohlagancha senga xushomad qilaversin, ruxsat berdim.
Men e’tiroz bildirdim:
— Bekor qilasan. Uni men ham juda yoqtiraman. Nega o‘zingni buni sezmaslikka olasan, shunga tushunolmayman. Nega biz uch otli izvoshda sayr qilib yurganimizda, sendan so‘rab u meni uchqur hashamdor foytunda olib ketdi? Nega biz doim birga yuramiz?..
Misha battar kuldi.
—Sen u bilan zerikmaysan-ku?! Juda yaxshi-da.
Va mug‘ombirona ko‘z qisib:
— O‘zini qanchalik tentak qilib ko‘rsatayotgani xayoliga ham kirib chiqmayapti, axir qiziq emasmi? Menga xavf tug‘dirarmish. He-he! U kimga duch kelganini bilganida aftini bir ko‘rsam edi.
Beixtiyor Anton Pavlovichni deb bo‘lgan qizg‘in rashk mojarolari esimga tushib, alam qilib ketdi.
Misha ham xayolimdan o‘tayotganlarni uqib olgandek:
— Ha! U boshqa gap! — dedi xitob qilib va birdan jiddiy tortdi. — Chexov esingga keldimi? Bu boshqa gap!
Kun o‘tgan sayin Anton Pavlovich haqida kamroq o‘ylayotgandekman. U mendan yuz o‘girdi, men ham go‘yo befarqman. Shubhasiz, men bu darddan qutuldim. Uni sog‘inyapmanmi? U bilan yaqinlashish uchun biror-bir harakat qildimmi? Axir, mana bu yangi davrada, anavi “tentak” Koka bilan miriqib yayramayapmanmi?
Ba’zan, kamdan-kam hollarda, shahar tashqarisiga chiqib qaytgach yoki raqs kechasidan kelgach, Misha uxlab qolgachgina, o‘tirib Anton Pavlovichga xat yozganman.
Yozardim va yig‘lardim. Shunchalik ezilib yig‘laganimdan holsiz, tinkam qurib o‘ringa cho‘zilardim.
Bu xatlarni unga jo‘natmaganman, yozayotiboq ularni hech qachon jo‘natmasligimni bilardim.
U ham xat-pat yozmasligini bilardim. Men yuborgan jevak (agar men yuborganimni bilgan bo‘lsa) balki uni ranjitgandir. Bu sovg‘ani u o‘rinsiz bir hazil deb qabul qilishi ham mumkin-ku! Leykinlarnikidan qaytayotganimizda unga yozmoqchi bo‘lgan hikoyam haqida gapirib bergan va notanish oshiq bo‘lish qanchalik qiziqarli ekanini uqtirishga harakat qilganimda, u qat’iy e’tiroz bildirgan:
— Zerikarli bu, onaginam!
Shu suhbatni eslamaganmikan? Ana shunday uquvsizlarcha xayolimni o‘g‘irlamoqchi bo‘pti-da, deb o‘ylamaganmikan?
“Mayli, shunday o‘ylasin! — derdim o‘zimga o‘zim. — Shunisi yaxshi!”

IX

Teatrga bormoqchi bo‘lib yangi ko‘ylagimni kiydim. Ko‘kimtir zangori harir gazlamadan tikilgan, qat-qat burmali bu ko‘ylak astari ipak bo‘lgani bois yurganda bilinar-bilinmas shitirlaydi. Parijcha bezagi nihoyatda chiroyli: yaltillamaydi-yu, salgina tovlanadi. Bu ko‘ylak o‘zimga juda yoqadi, menga xo‘p yarashishini ham bilaman.
Ketay deb turganimda Moskvadan bir mehmon kelib qoldi. Kechikib qolmay deya, peshindan so‘ng odaticha uxlab yotgan Mishani uy-g‘otgani yotoqqa kirdim.
—Mehmon keldi, I.S., — dedim unga. — Men ketayotgan edim.
Misha darrov uyg‘ona qoldi.
— Lampaning qalpog‘ini olib tashla-chi, — dedi u. — Yangi ko‘ylagingni kiydingmi? Yaxshi ko‘rolmayapman.
Qalpoqni olib qo‘ydim, xona yorishib ketdi.
— Men tanlaganman-da, matosini, —dedi u. — Sen shunaqasini tanlay olarmiding? Didim chakki emas! To‘g‘rimi? Aleksandraga ham balli! Juda qoyillatib tikadi! Qani, o‘giril-chi. Rafiqam juda go‘zal, faqat o‘ta qaysar-da.
—Chiqaqol endi. Ivan Sergeevich keldi dedim-ku.
—Eshitdim. Jin ursin uni. Juda tuturiqsiz bo‘ladi-da, shu moskvaliklar! Mehmonga yo kallai saharlab kelishadi, yo peshindan ke-yin… U bilan birpasgina o‘tirib turgin. Esingdami, gimnaziyada o‘qib yurganimizdayoq jigaridan urib qolganding, burchak-burchaklarda ko‘zyosh qip yurardi. Ko‘rib yana bir ichi yonsin. Bugun ta’rifingga gap yo‘q. Boraqol, men chekib olay.
Suvorin teatrida qaysidir tarjima pesa qo‘yilayotgan edi. Zalni kuzata turib daf’atan lojada Suvorinning yonida o‘tirgan Chexovga ko‘zim tushdi. Uning Peterburgga kelganini eshitmagan ham edim. Kelmoqchi ekanini nega menga yozib yubormadi ekan? Juda alomat do‘stligimiz bor! Meni ko‘rib, teskari o‘girilib oldi. Rara Suvorin va maman Suvorina, o‘rtalarida Chexov, xuddi ularning farzandidek, juda kulgili, g‘alati ko‘rinadi. Chexovni “qattiq sevishimni” o‘zi biladi, balki shuning uchun ham menga ters o‘girilib olgandir. Sovg‘amni yonida olib yurganmikan?
Ammo u men bu darddan forig‘ bo‘lay deb qolganimni, avvallaridek butun izmi-ixtiyorim unga tobe emasligini bilmaydi. Hozir uning hikoyalarini bemalol tanqid qila olaman, o‘ta mustaqilman. Ozmi-ko‘pmi yutuqlarga ham erishdim.
Tanaffusda foyega chiqdim. Qo‘ng‘iroq chalingach, shoshilib pastga tushayotib Anton Pavlovichni ko‘rib qoldim. U yo‘lakda biz bir vaqtlar shampan vinosi ichgan loja eshigida turgan ekan. Meni ko‘rgach tez-tez yurib yonimga keldi va qo‘limni tutdi.
— Zerikarli pesa, — dedi u. — To‘g‘rimi gapim? Oxirigacha o‘tirish shart emas. Men sizni uyingizga kuzatib qo‘ygan bo‘lardim. Yolg‘izsiz, shundaymi?
— Iltimos, Siz ovora bo‘lmang, — dedim men. — Agar hozir ketsangiz, Suvorinlar xafa bo‘ladi.
Anton Pavlovich qovog‘ini uydi.
— Mendan xafasiz-da. Lekin qachon va qayerda siz bilan gaplashib olishim mumkin? Juda muhim gapim bor.
—Sizningcha, eng qulayi — ko‘chada, yomg‘iru qor ostidami?
—Unda ayting: qayerda, qachon?
Lojaning eshigi ochilib, Suvorin chiqdi.
—Qarang, sizni qidirishyapti. Boraqoling tezroq, — dedim kulib va yo‘lak bo‘ylab tez-tez yurib ketdim.
— Menimcha, dardim tuzaldi, bunisi aniq — dedim o‘zimga o‘zim zarda qilib, tomosha zaliga kirmoqchi bo‘ldim-u, kiyim ilgich tomon yurdim. Paltomni kiyib ko‘chaga chiqdim. Haqiqatan ham qor yog‘ardi, qor aralash yomg‘ir. Kuch bilan yuzga urilayotgan shamol yurishga xalaqit berardi.
—Oborib qo‘yaymi? — deb so‘radi bir izvoshchi.
Men taraddudlangancha uning yonidan o‘tib ketdim. Uyga borgim kelmasdi, vaqt ham hali erta edi.
— Gaplarim ham, qilgan ishim ham nihoyatda oqilona! — deb yo‘lma-yo‘l o‘zimni o‘zim yandim. — Tuzalganmishman!.. Yo Rabbiy, qanchalik baxtiqaroman! Kim shu ahmoqona, bebaxt muhabbatni ko‘nglimga soldi o‘zi? Men bilan gaplashmoqchi edi u. Nima to‘g‘risida? “Muhim gap…” Nima, men yana uni tahqirladimmi?
O‘ylay-o‘ylay oxiri iztirob bilan shunday xulosaga keldim: yo‘q, u tushundi. U hammasiga tushunadi, hammasini biladi. Mana, endi joyim bo‘sh ekanini ko‘rib, uyam qiynaladi.
Nega qiynaladi? Achinganidanmi?
Qani edi, u ham meni sevganida! Qani edi…
Unda nima bo‘lardi?
Ko‘chalaru tor yo‘laklarda uzoq aylanib yurdim, oxirgi savolimga esa javob topa olmadim.

X

Biz Moskvada uchrashishga kelishgan edik. Mart oyida u yerda bo‘lishim kerak. Anton Pavlovich Melixovadan kelaman degan edi.
1897 yil 18 martda u menga shunday xat yozadi:
“Jahldor Lidiya Alekseevna, Siz bilan ko‘rishishni juda xohlayman, juda ham. Jahlingiz chiqqani va “nima bo‘lganda ham” menga omonlik tilab qolganingizga qaramay uchrashmoqchiman. 26 martgacha Moskvaga boraman, aniqrog‘i, dushanba kuni soat kechasi o‘nlarda yetib boraman, Iverskiy ro‘parasidagi B. Moskva mehmonxonasida bo‘laman. Balki, ishlarimdan (taassufki, juda ko‘p!) ortsam, oldinroq borarman. 28 martgacha Moskvada bo‘laman, keyin esa, faraz qiling-a, Peterburgga jo‘nayman. Xullas, ko‘rishguncha. Jahldan tushib lutf qiling va men bilan birga tushlik yoki kechki ovqatni baham ko‘rishga rozi bo‘ling. Ishoning, sizga ma’qul bo‘ladi. Endi Sizni hech ham xafa qilmayman, uyda meni faqatgina kasallik ushlab qolishi mumkin. Qo‘lingizni siqib, chuqur ta’zim qilib qolaman.

Sizning Chexov” .

Men unga Moskvadagi manzilimni yozib yubordim va Moskvada 23 mart kuni undan shu xatni oldim:
“B. Moskva mehmonxonasi, 5-xona. Shanba.
Moskvaga taxmin qilganimdan avvalroq keldim, qachon endi ko‘rishamiz? Havo tumanli, yog‘in-sochinli, mening sal tobim yo‘qroq, uyda o‘tirishga harakat qilaman. Siznikiga borishimni kutmay, menikiga kelishni lozim ko‘rmaysizmi? Salomat bo‘lgaysiz.

Sizning Chexov”.

Kechqurun boraman deb darrov javob yozib yubordim.
Moskvada akamnikida turgan edim, u erimning singlisiga uylangan. Shuning uchun ham ularga Chexov bilan ko‘rishgani boraman deb aytmadim. Bu haqda Alyosha ukam bilardi, u kechqurun uyda bo‘lmasligimga nimani bahona qilib ko‘rsatsam ekan, deb bosh qotirishimga ham hojat qoldirmadi. O‘sha kuni tug‘ilgan kunim edi. Shu bahona ukam meni uyiga taklif qildi. Akam bilan xotini tolstoychi edi, tug‘ilgan kunlarni tan olishmasdi, tug‘ilgan kun ziyofatlariga ham borishmasdi. Biroq bunga xotini emas, akamgina amal qilardi. Xotini esa mehmonlarni ko‘rgani, musiqa tinglagani, ovqatlanib, ozroq ichish uchun kechqurun Alyoshanikiga jon deb borgan bo‘lardi. Lekin Alyosha unga: “Seni chaqirmayman, chunki uyim tor, sen esa juda semizsan” desa bo‘ladimi! U arazlab, iltimos qilganingda ham bormas edim, dedi. Men Alyoshaga senikiga sal kechikib boraman dedim. Baribir mehmonxonada ham uzoq ushlanib qolmayman-ku, deb o‘yladim.
Kayfiyatim chog‘, bamaylixotir Anton Pavlovichnikiga ketayotirman. O‘zimning xotirjamligimdan o‘zim hayronman. Shunisi yaxshi, telba-teskari harakatlar qilmayman, u esa doimgidek xotirjam va vazmin tutadi o‘zini. Unga aytadigan gaplarim shunchalik ko‘pki! Muhokama qiladigan mavzular ham talagina.
Xatda yozganimdek, soat sakkizda mehmonxonaga kirib bordim.
Darbon ust kiyimimni oldi, zinadan chiqa boshladim. 5-xona.
Birdan u orqamdan chaqirdi.
—Kimning oldiga edi?
—5-ga. Chexovga.
—U xonasida emas. Chiqib ketgan.
—Bo‘lishi mumkin emas! Ehtimol, sizga kutib oling deb aytmagandir? Tobi yo‘qroq edi. Menga yozgan.
—Bilmasam. U bu yerda emas. Ertalab Suvorin bilan ketgan.
Nima qilishni bilmay, zinada turib qoldim.
Shu payt bir lakey shoshilib kirib qoldi.
—Anton Pavlovich yo‘q desam, ishonishmayapti, — dedi unga darbon.
—Menimcha, imeniyesiga qaytib ketdilar, — dedi lakey. — Ular janob Suvoringa “Kechqurun uyga ketaman…” deganlarini eshitgan edim. Birga Slavyanskiyga nonushta qilgani ketdilar. Demak, bu yoqqa qaytib kelmadilar.
—Uchrashuvni u belgilagan. Unga javob yozgan edim…
—Xatu xabarlar ertalabdan, qarang, qancha yig‘ilib ketdi, — dedi darbon.
Shu zahoti pastga tushdim. Toshoyna kursisi ustida bir uyum xat, ular orasidan o‘zimnikini topdim va olib g‘ijimladim. Endi Anton Pavlovichning bu yerda emasligiga amin bo‘ldim, paltomni kiyib eshikka qarab yurdim. Lakey esa taxmin qilishdan to‘xtamasdi:
— Qishloqqa ketganlari aniq. Shoshilinch ish chiqqanmi, kim bilsin… Ular janob Suvoringa aytayotgan edilar…
Izvosh yollab Alyoshanikiga yo‘l oldim.
Mehmonlar kela boshlabdi, shovqin, xursandchilik.
—Ha, fikrimdan qaytdim, bormadim,– dedim hayron tikilib turgan Alyoshaga.
Mehmonlar qo‘shiq kuylay boshlashganda, ko‘nglim battar buzilib ketdiki, chiday olmay Alyoshaning yotog‘iga kirib oldim.
Alyosha darrov orqamdan kirdi. Mendan juda xavotirlanayotir, ko‘rinib turibdi, lekin so‘rashga iymanib, indamay tikiladi. Xonada but qarshisidagi chiroqchagina yonib turardi.
Alyoshaga qo‘limni uzatdim, u qarshimda tiz cho‘kdi.
—Nima? Nima bo‘ldi?
Unga “Moskva”da meni qanday kutib olishganini gapirib berganimda, u sakrab turib ketdi.
—O‘zing nima deb o‘ylaysan?
—Suvorin uni qayergadir boshlab ketgan-u, u meni unutgan.
—Men esa senga bunday bo‘lishi mumkin emas, deyman! Chexov shunday qiladimi? Chexov-a? Aslo! Yoki anovi yaramaslar nimanidir adashtirishgan, yoki… nima deyishgayam hayronman! Lekin buni shunday qoldirmaymiz. Aniqlash kerak nima bo‘lganini.
—Qanday qilib?
—Hoziroq u yerga boramiz… O‘zim kirib, hammasini bilib chiqaman. Balki uning o‘zi ham kelgandir.
—Lekin men… uni aslo ko‘rgim kelmayapti!
—Xohlasang, unga gapingni aytib qo‘yaman. Nima dey? Ayt!
—Bilmadim. Hozir hech nima deyolmayman. Borma uning oldiga, hech nima ham dema… Shunchaki bilib kel nima gapligini…
—Chexov bunday qilmaydi! Suvorin emas, boshqa muhim sababi bo‘lsa kerak. Mayli. Ketdik!
—Mehmonlaring-chi?
—Mensiz ham o‘tiraverishadi. Enagam ularga qarab turadi.
Izvosh yollamadik, Plyuщixadan “Moskva”gacha ancha uzoq bo‘lsa-da, yayov ketdik.
Ko‘klam havosi shunday mayin, yoqimli ediki! Hozirgina yengil yomg‘ir yog‘ib o‘tgan, hatto ko‘prik toshi ham xushbo‘y hid taratayotgandek tuyulardi. Qordan asar ham yo‘q, bu yil bahor erta keldi. Aytishlaricha, daryo ham muzdan tozalanibdi.
Biz Anton Pavlovich haqida gaplashib ketdik.
— Tushun, Alyosha, — derdim men ukamni ishontirmoqchi bo‘lib. — Uni sevib qolganimni anglab yetganimdan buyon faqat azob chekdim, faqat kurashdim, faqat shu muhabbatdan qutulishga harakat qildim. Yo‘q, xuddi avvalgidekman, Mishaga yanayam, ko‘proq bog‘lanib qoldim, bolalar bo‘lsa… Bolalarim mening borlig‘im, buni o‘zing ham bilasan! Qaraki, ana shu tuyg‘uni his etmaguncha ayollarga xos odatiy hayot kechirar edim. Lekin uni his etgach… Meni ayblayapsan, shundaymi? O‘ylab ko‘r, agar men Mishadan ko‘ra kelishgan, xushchaqchaq allaqanday Kokani sevib qolganimda, o‘zimdan o‘zim nafratlangan bo‘lardim. Agar shunday jirkanch ish yuz berganda ham undan qutulish qiyin bo‘lardi deb o‘ylaysanmi? Yo‘q, shunchaki aloqani uzish, ko‘rishmaslik, gaplashmaslikning o‘zi kifoya qiladi. Chexovni-chi? U bo‘lmagan joy bormi o‘zi? Axir kitob o‘qimaslik, teatru tomoshalarga bormaslik, gap-so‘zlarni eshitmaslikning iloji yo‘q-ku. Uni unutish mumkinmi? Agarki shular imkonsiz ekan, u tufayli his etganim bu tuyg‘udan qanday voz kechay? Azob bersa ham, og‘u bo‘lsa ham, bu meni baxtiyor etayotir! Uning maktublari, e’tibori, ovozi, menga tikilgan nigohlari, shularning o‘zi baxt men uchun! Ba’zan, faraz qil-a, u meni sevadigandek tuyuladi. Ha, shunday bo‘ladi va shunda… To‘g‘ri, bunday vaqtda battar azoblanaman. Lekin bu shunday bir baxtki! Qara, faqat baxt, baxt deyman-a, aslida hech baxt neligini tuyibmanmi? Mening ahvolim yig‘layotgan odamning siniqqina jilmayishiga o‘xshaydi.
Turgan gapki, u meni sevmaydi, ammo sevishimni biladi va bu unga yoqmaydi deb ham bo‘lmaydi. Shuning o‘ziyoq o‘rtamizda rishta paydo qilgan, shuning o‘ziyoq bizni yaqinlashtirgan. Agarki men birovga ziyon yetkazmasam, hech kimdan hech nimani tortib olmayotgan bo‘lsam, nega meni ayblash kerak ekan? Nima gunoh qilibman?
—Kim seni ayblayapti? — dedi qizishib Alyosha.
— Mishaning aytishicha, erkaklarning bari bir go‘r — to‘ng‘izning o‘zi. Chexovni hamma bilan teng qo‘yib bo‘larkanmi? Mehmonxonaga birortasining yoniga borishim… buni xayolimga ham keltirolmayman, lekin u bilan ko‘rishish uchun bordim, chunki undan baland, undan olijanob, undan sof odamning o‘zi yo‘q.
— Bugun ham uning aybi yo‘q, mana ko‘rasan… — dedi Alyosha.
Alyosha mehmonxonaga yolg‘iz o‘zi kirdi va tezda qaytib chiqdi. Meni qo‘ltiqlab oldi va biz ortga qaytdik.
— Kelmabdi, — dedi u. — O‘zi kelganidayoq mazasi yo‘qroq ekan. Ertaga yana xabar olaman.
Yana yomg‘ir tomchilayotir, hademay yirik-yirik yakkam-dukkam yog‘a boshladi. Atrof yanayam iliq, xushbuy bo‘lib ketgandek.
25 mart kuni ertalab xat oldim: “Moskva, 1897 yil, mart.
Sizga mening qisqacha jinoiy curriculum vitae imni bayon etay: juma kuni kechasi qon tupura boshladim. Ertalab Moskvaga yo‘lga chiqdim. Soat kechki oltilarda Suvorin bilan Ermitajga tushlik qilgani bordik. Stolga o‘tirar-o‘tirmas og‘zimdan qon otilib ketdi. So‘ng Suvorin meni Slavyan bozoriga olib bordi; do‘xtirga ko‘rindim; bir kundan ko‘proq yotdim u yerda, endi yana uydaman, ya’ni Katta Moskva mehmonxonasida.
Sizning A.Chexov.

Dushanba”.
Seshanba kuni kunduzgi soat uchlarda Alyosha bilan klinika qabulxonasiga kirib bordik. Bizni oq xalatli ayol qarshi oldi: katta hamshirami yoki nazoratchimi, bilmadim.
—Shu… opam Chexovni ko‘rmoqchi edi, — dedi Alyosha.
Oq xalatli ayolning yuzida vahima paydo bo‘ldi, u yelkasini qisib, qo‘llarini yuqori ko‘tardi.
— Mumkin emas! Aslo mumkin emas! Anton Pavlovich nihoyatda zaif. Faqat Marya Pavlovna kirishi mumkin oldiga.
—Doktor bilan gaplashsak bo‘ladimi?
—Doktor bilan? Foydasi yo‘q. U ham men sizga aytgan gapni aytadi.
—Baribir bir gaplashsam… — dedi ukam.
Hamshira yelka qisib, o‘ylanib turdi-da, ichkari kirib ketdi.
Doktor kelasolib izoh bera ketdi:
— Anton Pavlovichning yoniga kirish mumkin emas. Sizni zin-hor kirita olmayman.
Shunda men ham so‘z qotdim:
— U holda, sizdan iltimos, unga aytib qo‘ysangiz, bugun xatini oldim va mana… kelgan edim, lekin meni qo‘ymayapsiz.
—Bugun xat oldingiz? Axir u uch kundan buyon kasal yotibdi-ku.
Chexovning xatini sumkamdan olib unga uzatdim.
—Buni kecha yozgan.
Doktor xatni qaytarib berdi va qoshlarini chimirib:
—Kutib turing, — deb shoshilgancha ichkari kirib ketdi.
—Ko‘rdingmi? Ruxsat berishadi… — dedi Alyosha.
Doktor qaytib kelgach, avvaliga menga tikilib qaradi, keyin boshini sarak-sarak qilib, qo‘llarini yoydi.
— Nima ham qila olardik? — dedi u. — Anton Pavlovich sizni hoziroq ko‘rmoqchi. Shoshmang… Siz Moskvaga yo‘l-yo‘lakay to‘xtadingizmi?
—Ha.
—U qishloqdan siz bilan ko‘rishish uchun kasal holida, yana shunday havoda yetib keldimi?
—Suvorin kelgan… — deya gap boshladim men.
Doktor miyig‘ida kulib:
— Xo‘sh-xo‘sh! Shunday qilib, Suvorin bilan ko‘rishish uchun u hayotini xatarga qo‘ydimi? Gap shundaki, xonim, u og‘ir ahvolda, sal hayajonlanish ham u uchun xavfli. Albatta, nima qilayotganingizni o‘zingiz yaxshi bilasiz. Men javobgarlikni bo‘ynimdan soqit qilaman. Ha, shunday.
Men sarosimaga tushib qoldim.
—Nima qilay men? Ketaymi?
— Endi iloji yo‘q. U sizni kutyapti. Butkul hayajonda. Nima ham qila olardim! Yuraqoling.
Biz zinadan chiqa boshladik.
— U nima desa ham og‘zingizni ochmang! Zararli! Esingizdan chiqmasin: gaplashsa, hayajonlansa yana qon ketadi. Sizga uch daqiqa vaqt beraman. Uch daqiqa, undan ko‘p emas. Bu yoqqa… Hay, mayli… — dedi endi sal tinchlanib do‘xtir. — O‘zingiz xotirjamroq bo‘ling. Uch daqiqadan so‘ng kelaman.
Xonada yolg‘iz o‘zi yotibdi. Chalqancha, boshini eshik tomon burib olgan.
—Qanchalar marhamatlisiz… — dedi sekin u.
—Gapirmang, yo‘q! — deya qo‘rqib uning gapini bo‘ldim. — Siz betobsiz. Qayeringiz og‘riyapti?
U jilmayib karavot yonidagi kursiga imo qildi.
— Uch daqiqa vaqtim bor, — dedim va stoldan uning soatini oldim. U soatni qo‘limdan olib joyiga qo‘ydi-da qo‘llarimni ushladi.
—Ayting, kelarmidingiz?
—Sizning yoningizgami? Borgan edim, azizim!
—Borgandingiz? Eh, qanchalik omadsizmiz-a! Omadsizmiz!
—Gapirmasangiz-chi! Mumkin emas. Bular muhim emas axir.
—Nima?
—Men borganim va…
—Muhim emas! Muhim emas?
—Siz tuzalib ketsangiz bo‘lgani.
U qoshlarini chimirdi.
— Muhim emas deng?
— Boshqa safar-da, endi. Axir bilasiz-ku, hammasi siz istagandek bo‘ladi.
U jilmaydi.
— Holsizman, — deya pichirladi u. — Azizam…
—Sizni gapirtirmaslik uchun nimani hikoya qilib bersam ekan-a?
—Bugun jo‘naysizmi?
—Yo‘q, ertaga.
—Ertaga ham albatta keling. Sizni kutaman. Kelasizmi?
—Bo‘lmasam-chi.
Shu payt doktor kirdi va iltifot bilan jilmayib:
—Bo‘ldi, Anton Pavlovich. O‘zingizni toliqtirib qo‘ymang, — dedi.
—Bir oz sabr qiling… Lidiya Alekseevna! Sizdan bir iltimos…
Doktor ogohlantirgandek barmog‘ini niqtab qo‘ydi va unga qog‘oz-qalam uzatdi. Anton Pavlovich: “O‘zingiz “Russkaya mыsl”ga borib Goltsevdan mening qo‘lyozmamni olsangiz. O‘qish uchun menga o‘zingizning biror narsangizni va yana nimalardir keltirib bering”, deb yozibdi.
O‘qib bo‘lganimdan keyin u yana qog‘ozni mendan oldi va shunday deb yozdi: “Sizni juda sev… minnatdorman”. “Sev…”ni o‘chirdi va jilmaydi.
Xayrlashdim va eshikka qarab yurdim.
Anton Pavlovich meni chaqirdi:
— Lidiya Alekseevna! Gastrolyor artistlarga o‘xshaysiz! — dedi baland ovozda.
—Bu ko‘ylak — Chayka, — dedim kulib.
Doktorning jahli chiqdi:
— Anton Pavlovich! O‘zingiz vrachsiz… Ertaga ahvolingiz yomonlashsa, biror odamni yoningizga qo‘ymayman. Hech kimni!
Alyosha bilan uyga qaytyapmiz, yo‘lma-yo‘l yuzimni yuvayotgan ko‘zyoshlarimni artib kelyapman.
Alyosha indamaydi, chuqur-chuqur xo‘rsinadi, xolos.
— Alyosha, — dedim, — menga achinma, ko‘nglim xotirjam, xotirjamman…

XI

Menga ikkita telegramma kelibdi. Bittasida: “27-da kutib olaman deb umid qilaman. Juda sog‘indik”, ikkinchisida: “Darhol yetib kel. Kutamiz. O‘pib qolamiz”, deb yozilgan.
Ertasi ertalab yana bir telegramma keldi: “Kelishingni xabar qilib yubor. Ertaga albatta kutaman”.
Qo‘lyozmani olish uchun “Russkaya mыsl”ga Goltsevning yoniga bordim.
Goltsev hayron bo‘ldi:
— Nima qilarkan hozir? Keyin ham ulgurardi.
Kasalxonaga borganimni eshitib, Chexovning sog‘ligini surishtira ketdi, yana ikki-uch odamni ham chaqirdi yoniga.
— Mana… Anton Pavlovich haqida eng yangi ma’lumot.
— Bahor bo‘lgani yaxshi emas-da, — deydi bittasi. — Kecha daryo muzdan tozalandi. Shu kasal bilan og‘riganlar uchun juda xatarli bir palla hozir.
— Ahvoli juda og‘ir, xavf ostida deb eshitgandim… — dedi yana kimdir.
—Demak, ko‘rgani borganlarni qo‘yishayotgan ekan-da yoniga?
—Yo‘q, yo‘q. Lidiya Alekseevna unga bizning salomimiz va tilaklarimizni yetkazadi. Unga ayting, qo‘lyozmani o‘qib berishga vaqti bo‘ladi hali. Hozircha o‘zini urintirmasin.
Tahririyatdan juda ko‘nglim g‘ash bo‘lib chiqdim. Anton Pavlovich menga o‘lim to‘shagidagi bemordek ko‘rinmadi-ku, bular bo‘lsa, uning ahvoli juda yomon deyishdi, daryo muzi eriganini gapirishdi… “Eng xatarli palla”mish. U haqda xuddi o‘lgan odam to‘g‘risida gapirishayotgandek tuyulib ketdi menga.
Kasalxonaga boray desam, hali erta (soat ikkidan oldin meni ichkariga qo‘yishmaydi ham), daryo qirg‘og‘iga tushdim.
Zamoskvarets ko‘prigining to‘sig‘iga kelib pastga qaradim. Daryo ustini qoplagan muz parchalari goh yo‘qoladi, goh ko‘rinadi. Havo ochiq, osmon juda ko‘m-ko‘k, musaffo, lekin allaqanday xavf bordek ko‘rindi, xuddi ko‘prik ostidan vahm solib o‘tayotgan betizgin, shiddatkor daryo singari. Muz parchalari suv yuzasida qo‘qqisdan paydo bo‘lar, aylanar, uzoq-uzoqlarga oqib ketar edi. Borgan sari daryo tezlashayotganga o‘xshaydi va bundan boshim sal-pal aylana boshladi.
Mana… Muzni parcha-parcha qilib, maydalab oqizib ketayotir. Hayot ham daryo kabi yeldek uchmoqda, u ham odamni charxlaydi, bukib sindiradi, yengadi va olib ketadi. “Eng xatarli palla…” “Anton Pavlovichning ahvoli og‘ir! Juda og‘ir!”
Oxirgi vaqtlarda u xatini muhrlayotgan muhri esimga tushdi. Sur-g‘uchning kichkina qizil doirasi ichida: “Yolg‘izning yori xudo” deb yozilgan edi.
“O‘ttiz yoshgacha juda shod-xurram umr kechirganman”, degan edi bir kun u menga.
O‘ttizdan so‘ng hayot yengdimi, sindirdimi uni? Endi olib ketayotirmi?
Esiz, hayot! Chexovdek favqulodda bir insonni u qoniqtira olarmidi? Uning qalbini alam va iztirobdan asray olarmidi? Pokiza, teran, o‘ziga nihoyatda talabchan bu zotni kim avaylab-asraydi?!
Anton Pavlovich rohat ko‘rmadi! Qalbida turmush quvonchlari maqsadsiz bo‘lsa-da jo‘sh urgan, yoshlik mastligi hali tark etmagan bir vaqtda, yon-atrofiga jiddiy va talabchan nigoh tashlab ulgurmayoq o‘zini sahroda qolgandek yolg‘iz his eta boshladi. Balki avvaliga mub-hamroq bo‘lgan bu his bora-bora aniqroq, sezilarliroq bo‘la borgan, aks holda o‘ziga bunday muhr buyurtma qilishning nima keragi bor ekan? U barchadan baland turganini va u yetgan yuksaklikda unga loyiq baxtning o‘zi bu hayotda yo‘q ekanini tushunib yetmagan va ehtimolki, hozir ham bilmas.
Negadir birdan qiziq bir voqea esimga tushib ketdi.
— Nimaga menga bittanga jo‘natdingiz? — deb so‘ragan mendan Anton Pavlovich.
—Bittanga?!
—Ha-da. Siz uni Lopasnya bekatida temiryo‘l qo‘riqchisiga menga berib qo‘ying deb bergansiz.
—Sizga xat bergan edim!
—Xatni shunchalik g‘ijimlab yuboribdiki, imzongizdan boshqa biror nimani tushuna olmadim. Bittangani u menga bus-butun yetkazdi. Men oldim.
Har gal shu haqda eslasam, “men oldim” deganiga rosa kulardim.
Daryo esa shoshgandan shoshayotir.
Yo‘q! Anton Pavlovich o‘lmaydi… Bu haqda o‘ylash — yo‘q, bu mumkin emas…
Sal bo‘lmasa qo‘ltig‘imga qistirib olgan bog‘lamni tushirib yuboray dedim, boshimni qimirlatdim-da, qirg‘oq tomon yurdim.
Gul olgani bordim. Anton Pavlovich: “Yana nimadir” deb yozdi-ku. Xo‘p, o‘sha “nimadir” gul bo‘la qolsin.
Kasalxonaga ayni vaqtida kelibman. Meni hamshira qarshi oldi.
— Anton Pavlovichning ahvoli o‘sha-o‘sha, — deb javob berdi u mening savolimga. — Kechasi deyarli mijja qoqmadi. Qon tuflashi hatto kuchaydi…
—Meni uning yoniga qo‘ymas ekansiz-da?
—Men doktordan so‘radim, u ruxsat berdi.
Hamshira, aftidan norozi, menga g‘alati-g‘alati qarab qo‘yardi.
Guldastam ustidagi yupqa qog‘ozni olib tashladim.
— Voy! — deb qichqirib yubordi hamshira. — Axir bu mumkin emas! Nahotki tushunmaysiz, bunday kasallar xonasiga xushbo‘y gullar…
Men qo‘rqib ketdim.
—Mumkin bo‘lmasa, o‘zingiz olaqoling… oling.
U jilmaydi.
— Mayli, olib kelibsizmi, unga ko‘rsataqoling.
Xonaga kirishim bilan o‘sha muloyim, o‘ziga jalb etuvchi nigohlarni ko‘rdim.
U guldastani olib, yuziga bosdi.
— Hammasi men yaxshi ko‘radigan gullar, — dedi u shivirlab. — Qanday chiroyli atirgul, marvaridgul…
Shunda hamshira:
— Bunisi endi, Anton Pavlovich, hech mumkin emas, doktor ruxsat bermaydi.
—O‘zim ham doktorman, — dedi Chexov. — Hech nima qilmaydi! Iltimos, suvga solib qo‘ying.
Hamshira yana menga ola qarab chiqib ketdi.
— Kech qoldingiz, — dedi Anton Pavlovich qo‘limni sekin siqib.
—Hech ham. Soat ikkidan oldin kirishimga ruxsat berishmagan. Hozir roppa-rosa ikki.
—Hozir ikkidan yetti daqiqa o‘tdi, onaginam! Yetti daqiqa! Men esa mahtal…
Men olib borgan kitob va gazetalarni bir-bir ko‘ra boshladi. Qo‘lyozmani stolga tashlab, gapimni tingladi — Goltsevga borganim haqida “hisob” berdim.
— Taassufki, bularni o‘qiganman, — dedi u sekin. — Tolstoyning nashr etilmagan maqolalarimi? Yangilari? Ha, bularni mamnuniyat bilan o‘qib chiqaman. Men qo‘shilolmaydigan…
—Ko‘p gapirish mumkin emas! — deya uning gapini bo‘ldim. — Siz Lev Nikolayevichning ta’limotini muhokama qilmoqchisiz, chog‘i.
—Qachon qaytmoqchisiz?
—Bugun.
—Yo‘q! Yana bir kungina qoling. Ertaga ham yonimga keling, iltimos sizdan. O‘tinaman!
Har uchala telegrammani unga ko‘rsatdim. Ularni qayta-qayta o‘qidi.
—Menimcha, bir kun qolsangiz hech nima qilmaydi.
— “Tezda yetib kel” deyilgani meni sal xavotirga solyapti. Bolalar sog‘mikan ishqilib?
— Ishonchim komilki, hamma sog‘-salomat. Men uchun bir kungina qoling. Men uchun, — dedi u yana.
—Anton Pavlovich! — dedim sekin. — Ilojim yo‘q.
Nima ro‘y berishini ko‘z oldimga keltirdim: ushlanib qoldim deb telegramma jo‘natsam, Misha shu bugunoq kechqurun Moskvaga yetib keladi. Deylik, u kelmay, meni uyda kutar. Meni qanday kutib oladi? Bunisi ham mayli. Ammo men shunday qilsam, Anton Pavlovichni sevishimga Mishaning shubhasi qolmaydi. Bu ishimdan keyin risoladagidek oilamdan ham nom-nishon qolmaydi-ku. Uning ham, mening ham hayotimiz do‘zaxga aylanadi. Nima uchun? Kasalxonaga uch daqiqalik yana bir tashrif uchunmi?!
Kallamda har turli xayollar kezardi.
—Demak, iloji yo‘q, — dedi Anton Pavlovich.
Shunga amin bo‘ldimki, u yana hammasini anglab yetdi. Mishaning rashkini ham, mening qo‘rquvimni ham.
“Ishonchim komilki, hammalari sog‘-salomat”.
— O‘zimni idora qilolmayapman… Darmonim yo‘qroq… — deya shivirladi u. — Uzr…
Doktor kirdi. Anton Pavlovich gulga imo qildi va ishonch bilan:
—Bu menga zarar qilmaydi, — dedi.
Doktor engashib gulni hidladi va xardamxayol tarzda:
—Yaxshi! — deb qo‘ydi.
Keyin menga qarab:
— Kasalimiz o‘zini yaxshi tutmayapti: uxlamaydi, asabiy, — dedi. Keyin kulib qo‘shib qo‘ydi: — O‘zboshimcha. Hech eplay olmayapmiz uni.
Ketmoqchi bo‘lib o‘rnimdan turdim. Doktorga mening tashriflarim malol kelayotgani va hozir ham ketsam ayni muddao bo‘lishini tushunib turibman.
—Bugun ketasizmi? — deb so‘radi Chexov.
—Bugun kechqurun.
—Agar kechqurungacha… — deya gap boshladi-yu, gapini tugatmay, doktorga qarab qoldi.
—Siz dam olishingiz kerak, tinchlik kerak sizga, — dedi qat’iy ohangda doktor.
Xayrlashib chiqib ketishim kerak edi, lekin men shunchalik o‘z xayollarim bilan band edimki, nima qilayotganimni bilmasdim. Karavot ustida sochilib yotgan kitob va qog‘ozlarni yig‘ib, buklab qo‘ya boshladim.
Bexosdan o‘girilib Anton Pavlovich ayyorona kulib turganini va ikki qo‘llab guldastani bekitayotganini ko‘rdim. Es-hushim joyiga kelib, kulib yubordim, qo‘limdagilarni joyiga qo‘ydim.

Oh, shu on shu yerning o‘zida karavot yonida tiz cho‘kib ichimga sig‘may ketayotgan gaplarni aytsam edi! “Sevgilim! Axir men bilmayman… ishonolmayman… Biron marta meni sevishingizni, Sizga kerak ekanimni aytsangiz edi. Ammo hech qachon… Agar bugun yoningizda qolsam, bu hal qiluvchi qadam bo‘ladi. Biroq hozir bu haqda gaplashishning mavridi emas. Beholsiz, hayajonlanish mumkin emas Sizga” deyolsam edi!
— Sog‘ayib keting! — dedim va adyol ustiga chiqarib yotgan qo‘llarini ustidan ushlab qo‘ydim.
— Oq yo‘l, — dedi u. Men esa tez-tez eshikka qarab yurdim. Xuddi avvalgi safargidek u meni chaqirdi.
— Aprel oxirlarida Peterburgga boraman. Juda bo‘lmasa mayning boshlarida.
—Ha, bo‘lmasam-chi! — dedi doktor.
—Borishim shart-da! — dedi hayajonlanib Anton Pavlovich.
—Tabiiy, tabiiy.
—Jiddiy gapiryapman! Xullas, aprelning oxirida… Albatta boraman.
—Ungacha yozishib turamiz, — dedim va doktorning menga qattiq tikilib turganini sezib tezda chiqib ketdim.
Bu gal ko‘nglim xotirjam emas. Anton Pavlovichning astoydil “men uchun…” degan iltimosini rad etdim. Mana, u uchun bir kungina qolishdek arzimas bir ishni qila olmadim.
“O‘tinaman…”
Qololmadim! Nimadir yo‘l bermadi. O‘sha “nimadir” har tomonimdan iskanjaga olayotir — Mishaning ruhiy holati, shuncha uzoqdan ham buni his qilib turibman, doktor va hamshiraning munosabati, hatto akam va xotinining munosabati ham. Ko‘rinib turibdi, ular hayron. Xat tashuvchi menga kimdan xat opkeldi? Nega kasal yotgan Chexovning yoniga kirish uchun mengagina ruxsat berishyapti? Peterburgdan nega telegramma keldi?
Telegramma kelganining sababi o‘zimga ayon: Chexovning kasalligi haqida Sergey Nikolayevichning tahririyatida darrov xabar topishgan, tabiiyki, Misha ham buni eshitgan. Bemorni ko‘rishga kim borib turgani ham ma’lum bo‘lgan.
Tushkun bir kayfiyatda, o‘zimni goh ayblab, goh oqlab uyga ketayotgan edim, birdan oldimdan Lev Nikolayevich chiqib qoldi. U ko‘pincha “Deviche polya”da aylanib yurardi. Meni tanib to‘xtadi.
—Qayerdan kelyapsiz? Monastirdanmi?
—Yo‘q, kasalxonadan.
Unga Anton Pavlovich haqida gapirib berdim.
— Qanaqasiga? Qanaqasiga axir? Betob ekanini bilardim, ammo yoniga hech kimni qo‘yishmayapti deb o‘ylovdim. Ertagayoq uni ko‘rgani boraman.
— Boring, Lev Nikolayevich. U xursand bo‘ladi. Bilaman, u sizni juda yaxshi ko‘radi.
— Men ham uni yaxshi ko‘raman, ammo hech tushunolmayman, nega u pesa yozarkan-a?
“Mana, — deb o‘yladim, — ko‘nglimda nimalar kechayotganini bilsa, meni ayamay tanqid qiladigan odam”.
Xusumatsiz, hozirgi ahvolimga befarq bo‘lmagan odamga muhtoj edim, Alyoshanikiga yo‘l oldim.

XII

Chexovning bir hikoyasi bot-bot esimga tushadi. Menimcha, “Hazil” edi nomi.
Qish kuni. Shamol. Muz tepalik. Bir yigit bilan qiz chana uchadi. Har gal chana pastga sho‘ng‘iyotganda, qulog‘ida shamol uvillaganda, qizga: “Sizni sevaman, Nadya”, degandek eshitiladi.
Balki bu gap shunchaki qulog‘iga chalinar?
Ular yana tepalikka chiqib chanaga o‘tiradi. Yana chana burilishdan o‘tib pastga sho‘ng‘iydi… Yana o‘sha gap eshitiladi: “Sizni sevaman, Nadya”.
Kim aytyapti? Shamolmi? Yoki orqasida o‘tirganmi?
To‘xtashlari bilan esa hammasi eskicha; odatdagidek, yigitning holati ham loqayd.
Men ham Moskvada tepalikdan uchdim. Ilgarilari ham uchganman. “Sizni sevaman” degan gapni ham ko‘p eshitganman. Oradan hech qancha vaqt o‘tmay hammasi odatiy holga aylandi, Anton Pavlovichning xatlari esa befarq, rasmiy edi.
Chexovning hikoyasi “Hazil” deb nomlanardi, shekilli .
Anton Pavlovich bahorda Peterburgga kelmadi, kuzda esa uni doktorlar Nitstsaga jo‘natishdi. Menga u yoqdan, “Butun qishni balki chet elda o‘tkazarman”, deb yozgan edi. Yana, “Sog‘ligim ertalablari chidasi bo‘ladigan darajada va kechqurunlari juda yaxshi” deb xabar beradi. Buni oktyabrda yozgan. Noyabrning boshlarida esa, “Havo sovuq paytida ahvolim yaxshi edi, yomg‘ir yog‘sa va ayniqsa, quyib yog‘sa, tomog‘im yana qichishib qon paydo bo‘ladi, shunday razillikki bu”, deb yozibdi.
Men unga nashr qilingan hikoyalarimni jo‘natdim, u esa mufassal taqrizlar yozib yubordi.
“Eh, Lidiya Alekseevna, “Unutilgan nomalar”ingizni shunchalar huzur qilib o‘qidimki! Juda ajoyib, fahm-farosat bilan yozilgan nafis bir asar. Kichkinagina, qisqa-lo‘nda narsa-yu, iste’dod va san’atkorlik cheksiz bunda, ajabo, nega shunday yozavermaysiz doim?! Xat — aslida zerikarli, muvaffaqiyatsiz bir uslub. Ammo men nazarda tutayotganim — asar ohangidagi samimiyat, undagi jo‘shqin tuyg‘u, chiroyli jumlalar. Goltsev Sizni durustgina iste’dodi bor deb aytganida haq ekan, agar haligacha bunga ishonmasangiz, o‘zingizdan ko‘ring. Siz juda kam ishlaysiz, yalqovsiz. Men ham erinchoqman, ammo siz bilan qiyoslaganda men bir dunyo narsa yozganman. “Unutilgan nomalar”dan tashqari boshqa hamma hikoyalaringizning satrlarida qat’iyatsizlik, tajribasizlik, yalqovlik sezilib turadi. Siz haliyam yozishning hadisini olmabsiz, xuddi havaskor qalamkashdek, chinniga rasm soluvchi oyimchalardek yozasiz. Peyzajni Siz yaxshi bilasiz, tasvirlaysiz ham, ammo qisqaroq qilishni bilmaysiz, shu bois keraksiz joylarda ham u ko‘zga tashlanib turadi, hatto boshidan (deyarli) o‘rtalarigacha uyum-uyum peyzaj parchalari ostida butun boshli hikoya yo‘qolib ketadi. Yana Siz jumla ustida ishlamaysiz, unga sayqal berish kerak — san’atkorlik ana shunda. Keraksiz so‘zlarni olib tashlash, jumlani “shunga muvofiq”, “yordamida”lardan tozalash, bir jumlada deyarli yonma-yon “turdi”, “to‘xtadi” degan so‘zlarni ishlatishdan saqlanmoq, ohangi-ni topmoq lozim. Azizam, “benuqson”, “sinishda”, “labirintda” degan so‘zlar axir haqoratning o‘zginasi-ku! “Kazalsya” va “kasalsya” degan so‘zlarni yonma-yon ishlatishingizga mayli, roziman, lekin “benuqson” deganingiz dag‘al-ku, bu faqat so‘zlashuv nutqiga yaraydi, bu g‘alizlikni Siz his etishingiz kerak, axir. Siz zehnlisiz, musiqani yaxshi tushunasiz-ku. Buni “Unutilgan nomalar”ning o‘ziyoq ko‘rsatib turibdi. Hikoyalaringiz chiqqan gazetalarni saqlab qo‘yaman, imkon bo‘lishi bilan Sizga jo‘nataman. Siz esa mening tanqidimga e’tibor bermay, yana ul-bul narsalaringizni yig‘ib menga yuboring…”
Men yaxshi shogird emas edim, Anton Pavlovichning maslahatlarini ancha keyin, qachonki o‘zim ko‘rgan narsani “his etish”ga ehtiyoj sezganimda, ya’ni ma’nosi yaqin duch kelgan so‘zni yozib ketavermay, balki ulardan “haqorat” bo‘lmaydiganini tanlashni o‘rganganimda tushunib yetdim. Lekin shubha yo‘qki, bu ehtiyoj Chexovning tanqidi sabab paydo bo‘ldi. O‘sha vaqtlar buni ichki his bilan anglamagan bo‘lsam-da, u ma’lum bir yo‘nalishga tushib olishimga turt-ki bergan, shunda ham mendan tuzukroq yozuvchi chiqmagan bo‘lsa, bu faqatgina iste’dodli notavon ekanim sabablidir.
Chexov ham buni xuddi men kabi tushungan. Aminmanki, endi uning menga bo‘lgan munosabati ham avvalgidek emas, butunlay o‘zgargan. Endi unga xat yozganimda ham o‘zimni xiralik qilayotgandek his qilaman-u, lekin o‘z jonimga qasd qilolmaganimdek yozishmani ham to‘xtatolmayman. Yozda Anton Pavlovich Rossiyaga qaytdi, iyul oxirlarida undan shunday xat oldim: “Mehmon ko‘pligidan oxirgi maktubingizga javob yozishga hafsala qilolmayapman. Batafsilroq yozgim keladi-yu, hozir birortasi kirib xalaqit beradi degan xayol qo‘limni ushlaydi. Rostdan ham “xalaqit beradi” degan so‘zni yozib-yozmasimdan bir qizcha kirib, kasal kelganini aytdi. Chiqishim kerak.
Moliyaviy muammolarim ko‘ngildagidek hal bo‘ldi. “Oskolkov”dan mayda hikoyalarimni qirqib oldim va o‘n yilga Sitinga sotdim. Keyin yana ma’lum bo‘lishicha, “Russkaya mыsl”dan ming so‘m olishim mumkin ekan. Aytgancha, ular menga ko‘proq to‘laydigan bo‘lishdi. Ilgari 250 edi, endi 300 berayotir.
Yozish jonimga tegdi, nima qilishga hayronman. Jon deb tibbiyot bilan shug‘ullangan bo‘lardim, biror yerni ijaraga olardim, lekin endi jismoniy epchillik yetishmaydi deb qo‘rqaman.
Yozishga o‘tirganimda yoki shu haqda o‘ylaganimda xuddi kosadagi karam sho‘rvadan suvarakni olib tashlab (o‘xshatishim uchun uzr) ichayotgandek irganish paydo bo‘ladi menda. Yozishning o‘zi emas, mana shu adabiy entourage1 nafratimni qo‘zitadi, undan hech yerga qochib qutulolmaysan va har yerda u sen bilan.
Bizda havo ajoyib, hech qayoqqa ketgisi kelmaydi odamning. “Russkaya mыsl”ning avgust soniga bir nima yozib berishim kerak: boshladim ham, nihoyasiga yetkazsam bo‘lgani. Salomat bo‘ling, omadingiz kulsin. Joy qolmadi, mayli, imzo qisqa bo‘laqolsin.
Sizning Chexov”.
Hayajon bilan “Russkaya mыsl”ni kutdim. Chexovning xatlaridagi satrlardanoq ko‘p narsalarni tushunib oladigan bo‘lib ketgan edim. U “Russkaya mыsl”ning avgust soniga e’tiborimni qaratishga astoydil harakat qilayapti, uni tezroq o‘qib chiqishimni xohlayapti degan xayolda edim. Nega bunday tuyuldi menga, tushuntirib berolmayman. Jurnal chiqar-chiqmas odatdagidek kutubxonadan olib o‘qimay, sotvolaqoldim.
“Muhabbat haqida” degan sarlavhani o‘qiboq yuragim allanechuk bo‘lib ketdi. Qo‘limda kitob bilan uyga chopdim, yo‘l-yo‘lakay taxmin qilib boryapman. “Muhabbat haqida” menga taalluqli, bunga shubham yo‘q, lekin u nimani yozdi ekan?
“Mana hozir o‘z shaxsimning badiiy qiymatini bilib olaman, — deb o‘ylardim. — Xo‘p bo‘pti!”
Kasalxonaga borib ko‘rganimdan keyin, “o‘zini quvvatsiz, irodasiz his” qilayotganida, meni sevishiga endi ishonch hosil qilganimda Nitstsaga xat yozishimning, boshdan-oyoq ehtiros, muhabbat, sog‘inch aks etib turgan “Unutilgan nomalar”ni unga jo‘natishimning nima keragi bor edi? Axir u bu tuyg‘ular aynan unga nisbatan uyg‘onganini bilmasligi mumkinmi? Nega endi unga hech nima, ha, hech nima bera olmasligimni tushunib yetgan bir vaqtimda bunday qildim?
Mana endi o‘zimning hukmnomamni o‘qiyman.
Mishaning kabinetida yozuv stoliga joylashib olgach kitobning ust muqovasini kesib ochdim va o‘qimoqqa tutindim.
Oshpaz va oqsoch ayolning muhabbati — qanchalik qiyin savdo edi bu! Ayol unga turmushga chiqishni istamaydi, “shunday” yashayveraylik deydi, erkak esa “shunday” yashayverishga rozi emas, chunki u dindor. Mutlaqo kutmagan edim men buni! Nega endi oshpaz erkak bilan oqsoch ayol?
Mana, Luganovich Alyoxinni uyiga taklif qiladi, mehmonxonaga uning xotini Anna Alekseevna kiradi. U yaqinda farzand ko‘rgan, yosh, go‘zal ayol, u Alyoxinda juda yaxshi taassurot qoldiradi. “Anna Alekseevna Luganovich…” Mening ismi sharifim. Anton Pavlovich bilan tanishganimizda mening ham chaqalog‘im bor edi.
“Shu ondayoq unda o‘zimga juda yaqin bo‘lgan, tanish bir nima borligini his qildim…”
 Birdan esimga keldi: “Biz ilk bor ko‘rishganimizda endigina tanishgan emas, balki uzoq ayriliqdan keyin qayta topishgandek tuyulmaganmidi Sizga?”
Anton Pavlovich buni Sergey Nikolayevichnikida yubiley tushligida o‘tirganimizda so‘ragan edi.
Men asarni shoshilib, ishtiyoq bilan o‘qidim.
“…Shahar to‘g‘risida o‘ylashga mening hatto vaqtim yo‘q edi, ammo qomati raso oqquva ayol kun bo‘yi ko‘z oldimdan ketmasdi, uni o‘y-lamasdim, lekin uning yengil ko‘lankasi qalbimni egallab olgan edi”.
Ikkinchi bor uchrashganlaridan so‘ng Alyoxin: “Men halovatimni yo‘qotdim. Uyda ham, dalada yurganda ham, og‘ilga kirsam ham u xayolimdan ketmasdi…” deydi.
Yirik yosh tomchilari qog‘oz ustiga toma boshladi, o‘qishni davom ettirish uchun shoshilib ko‘zlarimni artaman.
“Biz uzoq suhbatlashardik, ba’zan indamay ham o‘tirardik, lekin bir-birimizga izhori dil qilmasdik, sevgimizni jur’atsizlik bilan, qizg‘anib yashirardik. Biz sirimizni hatto o‘z-o‘zimizga oshkor qilib qo‘yishi mumkin bo‘lgan har narsadan cho‘chirdik. Mening sevgim juda nafis, teran edi, lekin men mulohaza qilar, o‘zimdan so‘rar edim: bizning muhabbatimiz agar biz u bilan kurashishga kuch topa olmasak nimalarga olib boradi? Mening bu sokin, hazin sevgim qo‘qqisdan uning eri, bolalari, oilasining baxtiyor turmush tarzini qo‘pollik bilan buzib yuborishi mumkinligini xayolimga ham keltirolmasdim… Insofdanmi shu? Men kasal bo‘lib yoki o‘lib-netib qolsam uning holi ne kechadi?..”
“Aftidan, u ham shunday o‘ylaydi. Eri, bolalarini ko‘zi qiymaydi…”
Endi shunchaki yig‘lamayapman, nafasim bo‘g‘zimga tiqilib ho‘ngrayotirman. Kitob ham jiqqa ho‘l bo‘lib g‘ijimlanib ketdi. U meni ayblamas ekan-da! Ayblamabdi, aksincha, oqlabdi, tushunibdi, men bilan birga qayg‘uribdi.
“…U menga yaqin ekanini, menikiligini, biz bir-birimizsiz yashay olmasligimizni his qilar edim…”
“So‘nggi yillar Anna Alekseevnaning avzoyi sal o‘zgargan… mendan allaqanday jahli chiqqanmi, nima demayin fikrimga qo‘shilmaydi. Nimanidir qo‘limdan tushirib yuborgudek bo‘lsam, u sovuqqina tabriklayman, deydi”.
Oh, qanaqasiga! Esimda, bir marta u qalpog‘ini loyga tushirib yuborganda men uni “tabriklagan” edim. Aftidan, odaticha, sochini orqaga tashlamoqchi bo‘lganu qo‘li bilan qalpog‘ini urib yuborgan edi.
Alyoxin bilan Anna vagonda vidolashadi. Anna jo‘nab ketadi.
“Kupeda nigohlarimiz to‘qnashganda iroda bizni tark etdi, uni quchoqladim, u esa boshini ko‘ksimga qo‘ydi, ko‘zyoshlari yuzini yuvardi, ho‘l bo‘lib ketgan yuzidan, qo‘li, yelkalarini o‘parkanman, oh, biz nechog‘liq baxtiqaro edik! Men uni sevishimni aytdim va yuragimda achchiq alam bilan shuni anglab yetdimki, birga bo‘lishimizga to‘siq bo‘lgan narsalar nihoyatda mayda, behuda, yolg‘on edi. Shuni ham tushunib yetdimki, sevsang, sevging haqida mulohaza yuritganingda baxt va baxtsizlik, gunoh yoki ezgulik kabi tushunchalarning hammaga ma’lum ma’nolaridan ko‘ra yuqoriroq, muhimroq jihatlaridan kelib chiqmog‘ing kerak. Yoki yaxshisi, buni mutlaqo mulohaza qilmagan durust”.
O‘qib tugatdim va boshimni kitobga qo‘yib yotdim.
Qanday “yuqori”dan kelib chiqish kerak — men tushunmadim. Baxt va baxtsizlik, gunoh va savobdan ko‘ra muhimroq yana nima bor — buni ham bilmasdim. Bir narsani bilaman va tushunib turibman: meni hayot siqib qo‘ydi. Bu iskanjadan qutulishim amrimahol, agarki oilam Anton Pavlovich bilan baxtli bo‘lishimga to‘siq bo‘layotgan ekan, u holda Anton Pavlovich ham mening oilam bilan baxtli yashashimga xalaqit beryapti. Yuragimni ikkiga bo‘lib tashlashimga to‘g‘ri kelmoqda.
“Bir-birimizni sevishga to‘siq bo‘layotgan narsalar nihoyatda mayda, yolg‘on va behuda” deganida u nimani nazarda tutdi ekan?
Menga erim va bolalarimni yaxshi ko‘rishim to‘sqinlik qilardi. Bunda hech bir keraksiz, mayda narsa, yolg‘on yo‘q. U anglab yetgan yangilik nima — buni hatto tasavvur ham qilolmasdim. Hali-hamon doimgidek umidsiz va chorasizmiz.
Kitobni nima qip qo‘ydim? Hoziroq buni hech kim ko‘rmaydigan bir yerga yashirib qo‘yish kerak. Yaxshisi, yo‘qotish, yoqib yuborish kerak. Oldiniga yana bir marta hikoyani o‘qib chiqdim, taajjubki, kayfiyatim shu ondayoq buzildi: mehr va muloyimlik o‘rnini jahl va tushkunlik egalladi.
Qog‘oz olib Anton Pavlovichga xat yozishga kirishdim. Nima yozishni o‘ylab o‘tirmadim. Keyin fikrim o‘zgarib qolmasligi uchun shu zahoti borib xatni pochta qutisiga tashlab keldim. Qaytayotib qilgan ishimdan pushaymon yedim. Yozgan xatim sal noxushroq edi.
Bir necha kun o‘tib xatimga javob oldim:
“30 avgust, Melixovo.
Qrimga boraman, keyin esa Kavkazga va u yer soviy boshlagach, balki chet elga ketarman. Demak, Peterburgga borolmayman.
Bu yerdan biror yoqqa ketishga hech oyog‘im tortmayapti. Bu haqdagi xayolning o‘zidanoq qo‘lim ishga bormay qoladi, ishtiyoq so‘nadi. Agar shu qishni Moskva yoki Peterburgda o‘tkazsam — biror shinamgina, issiqqina o‘yda yashasam edi, butkul sog‘ayib ketadigandekman, asosiysi, shunday ishlardimki (ya’ni, yozardimki), nojo‘ya iboram uchun uzr, shayton ham qochgani joy topolmay qoladi.
Bu darbadar hayot, yana deng, qish mavsumida — qishni chet elda o‘tkazish juda yomon — meni butkul izdan chiqarib yubordi.
Siz asalari haqida noto‘g‘ri fikr yurgizyapsiz. U oldin chiroyli, ko‘zga tashlanib turgan gullarni ko‘rib, shundan keyingina asal yig‘adi.
Qolgan narsalar — befarqlik, dilgirlik, iste’dodli odamlar o‘z obrazlari va xayoloti olamida yashaydi, sevadi degan gap xususida esa shunigina ayta olaman: birovning ko‘nglini boshqasi bilarmidi!
Havo yomon. Sovuq. Rutubatli.
Qo‘lingizni mahkam siqib qolaman. Sog‘lik va omad tilayman.

Sizning Chexov”.
O‘zimning xatimni esladim.
Kichik bir hikoyada bo‘lsa-da, qahramon sifatida ishtirok etish sharafiga erishganim uchun minnatdorlik bildirgan edim.
“Men bu yerda Sizning bir og‘ayningizni uchratdim. Xotinining aytishicha, u yozilajak romanlari voqealarini real va batafsil tasvirlash uchun har qanday qabihlik va rasvo ishlardan ham tap tortmas ekan. So‘ng esa tabiiyki, pushaymon bo‘lib ko‘kragiga mushtlarkan.
Siz olijanoblik va himmatni mashq qilyapsiz. Lekin, evoh, Siz ham afsus qilasiz”.
Yana shunday gaplar ham bor edi: “Bir hikoya va qissalar to‘plamidan keyin ikkinchi bir to‘plamni nashr ettirish uchun qanchadan-qancha mavzu topish kerak bo‘ladi! Shunda yozuvchi xuddi asalari kabi qayerdan duch kelsa shu yerdan asal yig‘adi… Yozish yoqmaydi, jonga tekkan, ammo qo‘l “hadisini olgan” va u tuyg‘ularni befarqlik, sovuqqonlik bilan ifodalay boshlaydi, chunki yurak endi ularni his etmay qo‘ygan, yurakni esa iste’dod siqib qo‘ygan. Muallif qanchalik sovuqqon bo‘lsa, asar shunchalik ta’sirli, dilga yaqin chiqadi. Mayli, buni o‘qib o‘quvchi yig‘layversin. San’atning san’atligi shunda, axir”.
Javob maktubi esa biror zaharxanda, serzarda satrsiz yozilgan. U hatto o‘zi yomon ko‘radigan Peterburgda yashagisi kelayotganini aytibdi, ketishi kerakligidan nolibdi. Hech bo‘lmasa, menga o‘pka qilsa-chi! Xijolat qilsa-chi, meni! Bir marta u menga: “Ishoning, nohaq talabchanlik qilyapsiz”, deb yozgan edi. Shuncha yillardan buyon menga aytgan bor-yo‘q tanbehi shu edi, shekilli.

XIII

1898 yil oxiri menga juda og‘ir keldi: uchala bolam ham ko‘kyo‘talga chalindi, kamiga Ninam qayerdandir qizilcha ham yuqtirib oldi. U sog‘aymay turib, Lyovam zotiljam bo‘lib qoldi. Ko‘p qiynaldim.
1899 yil yanvarida hammasi iz-iziga tusha boshladi. Fevralning boshida esa Yaltadan Chexovdan xat oldim.
“5 fevral. Yalta.
Muhtaram Lidiya Alekseevna, Sizga bir iltimosim bor, lekin nihoyatda yoqimsiz. Jahlingiz chiqmasin, o‘tinaman. Biror odam yoki birorta xushfe’l qizni topib, qachonlardir Peterburg gazetasida nashr etilgan hikoyalarimni ko‘chirib yozishni topshirsangiz, iltimos. Shuningdek, mening hikoyalarimni qidirib topish va ko‘chirib yozishga ruxsat berishini so‘rab tahririyatga rasmiy iltimosnoma yozsangiz. Chunki xalq kutubxonasidan ularni qidirib topib ko‘chirib yozish ko‘p noqulay. Biror sabab bilan iltimosim bajarilmay qolsa ham xijolatli yeri yo‘q, xafa bo‘lmayman. Agar o‘tinchimni ozmi-ko‘pmi bajarishning iloji bo‘lsa, ko‘chirib yozuvchi odam topsangiz, menga xabar bering, men Sizga ko‘chirtirish shart bo‘lmagan hikoyalar ro‘yxatini jo‘nataman. Hikoyalarim qaysi yillari chiqqanini bilmayman, hatto Peterburg gazetasida asarlarim qaysi yillari chop etilgani ham yodimda emas. Ko‘chiradigan odam bor deb yozishingiz hamono biror-bir peterburglik mahalliy bibliografga Sizga yillarni aniqlab berishini so‘rab murojaat qilaman. O‘tinaman, Sizni bezovta qilganim uchun kechiring, juda uyatliman, lekin o‘ylab-o‘ylab Sizdan boshqa iltimos qiladigan odamim yo‘q degan xulosaga keldim. Hikoyalar menga hozir kerak; men ularni o‘rtamizdagi kelishuvga asosan noshir Marksga topshirishim lozim. Aks holda, shunisi yomonki, ularni yana o‘qib, tahrir qilishim, Pushkin aytganidek, “nafrat ila o‘z hayotimni qayta o‘qishim kerak”.
O‘zingiz qandaysiz? Nima yangiliklar bor?
Sog‘lig‘im ancha tuzuk; qish o‘rtalarida yana qon tufladim, lekin hozir yomon emasman, durust bo‘p qoldim, chog‘i.
Hech bo‘lmaganda, mendan jahlingiz chiqmayotganini yozing, agarki xat yozishni mutlaqo xohlamasangiz albatta. Yaltaning ob-havosi ajo-yib, lekin Shklovdagidek diqqinafas. Men xuddi gadoy topmas chekka bir o‘lkaga jo‘natilgan qo‘shin zobitidekman. Mayli, omon bo‘ling, barcha ishlaringizda omad, baxt yor bo‘lsin. Pok duolaringizda meni, men gunohkor bandani ham ko‘proq yodga olib turing.
Endi asarlarimni Suvorin emas, Marks nashr etadi. Men endi “marksist”man.
Sadoqatli A.Chexov”.

Bu xat meni qanchalik quvontirganini so‘z bilan ta’riflashga ojizman! Chexov uchun nimadir qilish — bu qanday baxt! Hammasi muvaffaqiyatli izga tushdi: tahririyatdan uyga yarim yillik qilib tikilgan gazeta taxlamlarini jo‘natishdi. Misha menga ikkita kotibni tavsiya qildi. Shunisi yomon ediki, Chexov gazetaga nechanchi yildan boshlab yoza boshlaganini hech kim eslay olmasdi. Bikov degan mahalliy bibliografning yoniga ma’lumot so‘rab bordim. Bu odam qanchalik iltifotli bo‘lishiga qaramay biror narsani eslay olmadi.
Tabiiyki, shu zahoti Anton Pavlovichga ishga kirishganimni yozib yubordim va undan shunday javob oldim: “Yordamga tayyor ekaningiz va iliq, shirinso‘z xatingiz uchun Sizga beadoq rahmat, juda-juda minnatdorman. Pand-nasihat mazmunida bo‘lmagan xatlar menga xo‘p yoqadi-da. O‘ziga xos yashashni bilasiz, deb yozibsiz. Ehtimol. Suzong‘ich sigirga xudoyim shox ato etmaydi. Yashashni bilishimdan ne nafki, huddi surgun qilingandek doim u yoqdan-bu yoqqa sargardon borib kelib yursam. Men Goroxovoda yurib, no‘xat topa olmagan odamdekman1 ; o‘zim erkin odam edim-u, erk neligini bilmabman, yozuvchiman-u, adibiyotdan uzoq odamlar bilan umrimni o‘tkazibman, asarlarimni 75 ming so‘mga sotdim va pulning bir qismini oldim, lekin ne ajabki, ikki haftadan buyon ko‘chaga ham chiqolmay, qiyin bir ahvolda uyda o‘tiribman. Aytgancha, savdo haqida aytay, Marksga o‘tmishni, hozirni va kelajakni sotdim; buni men, onaginam, ishlarimni yo‘lga qo‘yib olish uchun qildim. Yana 50 ming so‘m qoldi ( ikki yildan keyin hammasini olib bo‘laman), har yili ikki mingdan berib turishadi. Marks bilan kelishuvimgacha kitoblarimdan yiliga uch ming so‘m olardim. Oxirgi yil esa, aftidan, “Mujiklar”ning orqasida sakkiz ming so‘m oldim. Mana Sizga mening tijorat sirim. Ulardan qaysisini qo‘llasangiz qo‘llang, lekin yashashni bilishimga unchalik havas qilmang. Nima bo‘lganda ham, agar Monte-Karloga borsam, albatta, ikki minglar yutqazaman — shu choqqacha hatto xayol ham qilolmaganim xarajat bu. Balki, men yutib olarman?
…Nega Yaltadaman? Nega bu yerda shunchalik zerikaman? Qor yog‘moqda, bo‘ron derazaga kelib uriladi, pechkadan issiq uradi, umuman yozgim kelmaydi, yozayotganim ham yo‘q”.
Polga yotib olgancha goh-goh likopchadagi suvga barmog‘imni ho‘llab, yillar davomida o‘tirib qolgan chang-chungni qoqib-tozalab, bir varaq qog‘oz o‘lchamiga teng gazeta taxlamini varaqlayman. Har bir sonni ochib, feletonlar ostidagi muallif nomini o‘qiyman.
Anton Pavlovich bu gazetada ilk bor bosilgan hikoyasining nomini ham, yilini ham eslamagani sababli, izlanishlarni uzoq yillardan boshlashimga to‘g‘ri keldi. Ora-sira muallif imzosi o‘rniga birgina “Ch” harfi yozilgan hikoyalar ham chiqib qoladi, ular Chexovniki emasmikan deya astoydil o‘qib chiqaman.
Anton Pavlovichdan, “Bitta harf bilan ham imzo qo‘yganmisiz hech?”, deb so‘rab ham ko‘rganman.
U menga, “Eslay olmayman, onaginam”, deb javob bergan.
Sergey Nikolayevich ham bilmas ekan.
Ammo “Ch”ning hikoyalari shu darajada nochor ediki, boshqa bularga e’tibor qilmaslikka qaror qildim. Shu tarzda ikki yillik taxlamni behuda varaqlabman.
Noumid bo‘lib ketma-ket chuchkuraman. Har sahifadan chang-to‘zon ko‘tariladi.
Polda yotgancha gazeta varaqlayman-u, kallamdan Chexovning xati chiqmaydi.
Axir bu achchiq hasrat-ku. Anton Pavlovich uncha-munchaga hasrat qilib, diqqat bo‘lavermaydi. Demak, tang ahvolda, qiynalayotgan ekan-da!
Bot-bot “Muhabbat haqida”dagi jumla esimga tushaverdi: “Men baxtsiz edim…”
Nahot, men unga ozor berishdan boshqasiga yaramasam?
Bor jur’atu irodamni yig‘ib Misha bilan gaplashishga qaror qildim. Kechki payt uning ish bo‘lmasiga kirdim. U yozuv stolining tort-masida yotadigan allaqanday qutichani qidirayotgan edi. Unga siniq ilmatugmasini solib qo‘ygan ekan, uni tuzattirishga bermoqchimish. Qutichani topolmay jig‘ibiyron bo‘lib yotibdi. Men deraza yonida zulmat bo‘shliqqa tikilgancha turibman.
—Bu yerni sen titkiladingmi?
—Men tortmangni ochganim ham yo‘q.
—Qo‘ysang-chi! Bu uyda biror burchak yo‘qki, men…
 Gapini oxiriga yetkazmasidan qutichani topdi, burnining tagida turgan ekan. Ilmatugmani olib sinchiklab qaray boshladi.
—Shu-u, Misha, sen bilan gaplashib olmoqchi edim, — deya so‘z ochdim.
Chexovning betobligi, yolg‘izligi va siqilayotgani haqida gapirdim.
— Esingdami, u kasalxonada yotganda telegramma yuboraverib meni Moskvadan chaqirib olganingga keyin afsus qilgan eding. O‘sha aybingni endi yuvsang bo‘ladi, bir necha kunga Yaltaga borishimga ruxsat ber. Chexov bilan do‘stligimga olomon nuqtai nazari bilan qarash kerak emas. Chexovga ko‘proq ishonch, hurmat ham ko‘rsatish lozim. Men borsam sal bo‘lsa-da, ko‘ngli ko‘tariladi, chalg‘iydi.
Gapiryapman-u, Misha gapimni bo‘lmay, indamay tinglayotganidan ajablanyapman. Boshdanoq bu suhbat silliq kechmasligiga, baqir-chaqiru janjal bilan yakunlanishiga ko‘zim yetib turgan edi. Lekin ish mening foydamga hal bo‘ladi deb umid qilishimga ayrim sabablar ham yo‘q emas edi.
— Borsam nima qipti? — dedim men. — Axir endi ulg‘aydim, yengiltak ayol emasman. Anton Pavlovich esa betob…
Shunda birdan chaqmoq chaqnadi-ku.
— Ha-a, u betob! Yaltaga borasan! Chexovni ko‘rgani! Betobmi u? Tabiiyki, u kasal, sil kasal. Bilamiz, bu sil kasallarni! Axir bu ilk… (u shunday bir so‘z aytdiki, men uni og‘zimga ololmayman). Ha! Bu kasallik alomati. Axir sizlar shirin xayollar og‘ushida yashaysiz, mutlaqo hech nimani ko‘rmaysiz, tushunmaysiz.
Ayni damda xotirjam, sokin ohangda gapirishning iloji yo‘q! Miyamga qon tepdi.
— Nohaqsan sen! — dedim men. — Aytayotgan gaplaring ham odamning g‘azabini qaynatadi. Anton Pavlovichni o‘n yildan buyon taniyman. Uni yaxshi bilaman. Uning menga bo‘lgan munosabati samimiy…
—Nimani bilasan sen?! — deb baqirdi Misha. — Nimaniyam bilarding?
Ortiq o‘zimni tutib turolmadim.
Meni sevgan paytlari rashk qilganida, uni tushunardim, qo‘polligini ham kechirardim. Endi esa boshqasini sevaturib, menga shunchaki bir chekkaga olib qo‘yilgan-u, baribir asrash kerak bo‘lgan bir buyumga qaragandek qaraydigan bo‘lganda, bundan g‘azabim qo‘ziyotir.
— Boraman! — dedim uzoq tortishuv va janjallarimiz so‘ngida. — Bilib qo‘y! Boraman! Nega endi men sening bir pulga qimmat ayolga ilakishib yurishingga toqat qilganim kamdek, qanday bo‘lmasin bunga imkon yaratib ham berishim kerag-u, sen esa mening eng aqlli, olijanob va iste’dodli inson bilan do‘stligimga fursat tug‘ildi deguncha to‘sqinlik qilasan?
— Sen asabkasalsan! — deb chiyillab yubordi Misha. — Seni davolatish kerak. Meni tushunmaydi deb o‘ylaysanmi, o‘zing-ku, shallaqi xotinlarga o‘xshab rashk mojarosini chiqargan. Ketarsan o‘sha Yaltaga, ertasi kuniyoq gazetada xabar chiqadi: “Yozuvchi Avilova Yaltaga Chexovnikiga keldi”, deb. Bu mashmasha hammaga ayon bo‘ladi. Butun shaharga gap bo‘laman men.
Ertasi kun Misha bosiq, iltifotli, sertakalluf bo‘lib qoldi, lekin sog‘ligidan shikoyat qildi — yuragi sanchiganmish.
— O‘limidan sal oldin otam ham shunday og‘rigan edi, — deydi.
U ishga ketganida kenjatoy Ninam tizzamga o‘tirib, pinjimga tiqilgancha:
— Oyijon, bizni tashlab ketmang. Biz sizsiz qiynalamiz. Dadam kasal bo‘p qoladi. Men yig‘layman, yig‘layveraman!.. — deydi qarang.
— Buni ayt deb senga dadang o‘rgatdimi?
—Ha, dadam.
—Yana nimani ayt dedi?
—Esimdan chiqarib qo‘ydim.
Shunday qilib, men ketmadim.
Nega endi anovi “qo‘shin zobiti” bir marta bo‘lsin hammasini ochiq-oydin yozib yubormaydi? Meni ko‘rgisi kelyotganini aytmaydi? “Shklov”ga uni ko‘proq xursand qila oladigan boshqa birortasi allaqachon borgan bo‘lsa-chi?
Chexov menga tez-tez yozib turardi, lekin bu xatlarda endi iltimos ohangi sezilmasdi.
Endi “Sizni sevaman, Nadya” degan xitobni eshitmasdim. Hammasi odatdagidek, loqayd, bir xil edi.
“Shklov”ga bormadim, chunki endi u yerda kerakman, deb o‘ylamasdim.

XIV

Bahorda Moskvaga borishimga to‘g‘ri keldi. Bu gal Alyoshanikida turdim, unga gap orasida shunchaki Anton Pavlovich opasi va onasiga Moskvadan uy olmoqchi ekanini, ammo bunga qanday kirishish kerakligini bilmayotganini aytgan edim.
— Bundan osoni bor ekanmi! — dedi Alyosha. — Biz unga sotiladigan va seningcha ularga mos keladigan uylar ro‘yxatini tuzib-tayyorlab qo‘yamiz. Aynan uy oldi-sotdisi bilan shug‘ullanadigan bir tanishim bor, u bizga yordam beradi. Tabiiyki u qallob, lekin meni aldamaydi. Bunga men kafilman. Xo‘sh, ishga kirishamizmi?
—Bilasanmi, mendan u hech nimani iltimos qilmagan.
—Ha, bo‘lmasa-chi! Bu Chexovning xayoliga ham kelmagandir. Lekin u uy sotib olmoqchi-yu, qiynalayotgan bo‘lsa, yordam berish kerak.
Ikkalamiz kulib yubordik.
— Uy sotib olish va ijarachi yollash — joni dilim, — dedi ukam. — Hech kim, hech qachon bu ermak ekanini, aslida o‘zim hatto tovuqxona sotib ololmasligimni xayoliga ham keltirmaydi. Ovora bo‘lishadi, ko‘nglimni ovlashadi, ko‘zlarimga javdirab tikilishadi… Men esa uyni shoshilmay aylanib, ko‘rib chiqaman. Eh-e, qanday imoratlar bor! Bir marta naqd saroy sotib olay deganman…
Qishloqdagi uyimizga kerak bo‘lgan uy jihozlarini xarid qilishga ko‘maklashayotgan o‘sha dallol bilan butun shaharni kezib chiqishimga to‘g‘ri kelgani uchun sotilayotgan uylardan Chexovga munosib deb hisoblaganlarimni biryo‘la ko‘rib ketaverdim. Dallolning tanish-bilishi ko‘p ekan, buning ustiga, ishining ustasi chiqib qoldi u. Muhimi, tajribasi va o‘ziga xos ish uslubiga tayanib, jihozlarni yarim narxiga olib berdi.
—Ukangiz uchun qilyapman, — deb qo‘yadi u ora-sira.
—Chexov uchun-chi, harakat qilasizmi?
—Bunisidan endi tashvish ham chekmang. To‘g‘risi, unga uyni sov-g‘a qilib yuboraman, deyishim mumkin. Bizning ham odamlar haqida tushunchamiz bor. Ziyonini boshqa xaridordan qoplab olamiz.
Lekin Anton Pavlovich 23 martda menga shunday xat yozibdi: “Pulim yovvoyi qushlardek meni tark etmoqda, ikki yillardan keyin faylasuflikka o‘tsam ham bo‘ladi”.
Aprelda esa: “Onam bilan opam uy sotib olish fikridan qaytmagan bo‘lsa, albatta, Plyuщixaga Alyoshanikiga kirib o‘taman. Agar o‘zim sotib oladigan bo‘lsam, hech vaqosiz qolaman — pulsiz, asarlarimsiz. Keyin soliq yig‘uvchi inspektor bo‘lib ishga kirishimga to‘g‘ri keladi”, deb yozibdi.
Shunday qilib, Anton Pavlovichga uy olishga ko‘maklashishimning hojati bo‘lmadi.
Peterburgda ko‘chirib yozish ishlari muvaffaqiyatli yakun topmoqda edi.
“Banderol emas, toy qilib yuboryapsiz, — deb yozgan edi Anton Pavlovich. — Axir markalar 42 rubllarga tushgandir”.
Aprelning o‘rtalarida u Moskvaga kelgan edi. Men unga 1 may kuni yo‘l ustida Moskva vokzalida to‘xtab o‘tishimni yozib yubordim. U menga: “1 mayda hali Moskvada bo‘laman. Vokzaldan ertalab menikiga qahva ichgani kelmaysizmi? Bolalar bilan bo‘lsangiz, ularni ham olib keling. Bulka bilan qaymoqli qahva, dudlangan cho‘chqa go‘shti ikrom etardim”, deb yozibdi.
Lekin Chexovnikiga borishim qiyinroq edi. Bir poyezd bilan ikkinchisining orasi ikki soat yoki undan sal ko‘proq, buning ustiga, bolalarga nonushta olib berish, yelib-yugurib alohida kupe topish kerak. O‘n besh daqiqa uchun borishning esa hojati ham yo‘q. Anton Pavlovichga aynan shunday deb yozdim. Endigina nonushta qilib bo‘lgan edik, atrofga alanglab kelayotgan Anton Pavlovichni ko‘zim tushdi. Aftidan bizni qidiryapti. Qo‘lida qog‘ozxalta bor.
— Qarang, qanaqa konfet olib keldim, — dedi u salomlashgach. — Yozuvchilarniki! Nima deb o‘ylaysiz, biz ham qachondir shunday hurmatga loyiq ko‘rilarmikanmiz?
Har bir konfet o‘ramida Turgenev, Tolstoy, Dostoyevskiylarning rasmi bor edi.
—Chexov yo‘q ekanmi? Taajjub! Xotirjam bo‘lavering, yaqin kunlarda albatta shunaqasini ham chiqarishadi, — dedim men.
Anton Pavlovich bolalarni yoniga chaqirdi va Ninamni tizzasiga o‘tqazib oldi.
—Nega qizingiz murabbiyalarga o‘xshaydi? — deb so‘radi.
Jahlim chiqdi:
—Nega endi murabbiya?
Lekin u suyib qizimning oq-malla gajak sochlarini silar va katta-katta moviy ko‘zlariga tikilardiki, onalarcha izzat-nafsim xotirjam tortdi. Ninam ham uning yelkasiga boshini qo‘yib, kulib o‘tiribdi.
— Bolalar meni yaxshi ko‘radi, — dedi Chexov qizim undan zarrachayam begonasiramayotganidan hayron bo‘lganimni ko‘rib. — Sizga bir taklifim bor: bugun kechqurun “Chayka”ni yolg‘iz o‘zimga qo‘yib berishadi. Begona tomoshabin bo‘lmaydi. Ertagacha qoling. Nima deysiz, qolasizmi?
Qololmasdim, hech ilojim yo‘q edi. Bolalar, frantsuz enaga va oqsochni mehmonxonaga olib borishim, qishloqqa opamga, Peterburgga erimga telegramma jo‘natishim kerak bo‘lardi. Bular haddan tashqari qiyin va murakkab ish edi.
— Siz hech qachon, hech bir fikrimga qo‘shilmaysiz! — dedi Anton Pavlovich qovog‘ini uyub. — Men bilan “Chayka”ni tomosha qilasiz deb rosa suyungan edim. Nahotki bir yo‘lini qilolmasangiz?
Qanaqasiga yo‘l axtarmaylik, hech iloji yo‘q bo‘lib chiqaverdi.
— Qalin ust kiyim olvolganmisiz? — deb so‘radi Anton Pavlovich. — Birinchi may bo‘lishiga qaramay, bugun havo juda sovuq. Men drap paltoda bu yoqqa kelguncha sovuqdan dildirab qoldim.
— Shunday havoda Sizni ovora qip qo‘ydim, uzr, — dedim. — Mening kasrimga shamollab qolmasangiz bo‘lgani.
— O‘zingiz-chi? Bitta kamzulda yo‘lga chiqqaningiz nimasi? Keling, men hozir Mashaga xat yozib odam yuboraman, sizga o‘zining paltosini olib kelib bersin. Hoziroq odam yuboraman… Ulguradi.
Uni bu fikridan zo‘rg‘a qaytardim.
— Agar shamollab qolsangiz, xabar bering, sizni davolagani boraman. Axir men yaxshigina doktorman. Aftidan, Siz mening yaxshi doktor ekanimga ishonmaysiz?
— Uyimga davolagani emas, mehmon bo‘lib boring, — deya taklif qildim. — Shunga rozimisiz?
—Yo‘q! — dedi u qat’iy qilib va darrov gapni boshqa yoqqa burdi. — Bu qish meni deb shuncha ovora bo‘ldingiz. Nahotki, kotiblaringiz ko‘chirib yozganlarning hammasini o‘qib chiqdingiz? Sizga ko‘p ichim achidi. Menga uy sotib olmoqchi bo‘lganlaringiz-chi… — U alamli kuldi. — Og‘rimagan boshimga o‘zim tashvish sotib oldim, deydilar.
Shu payt hammol kelib vagondan joy olish mumkin ekanini aytdi va yuklarimizni ko‘tarib poyezd tomon ketdi, bolalar va frantsuz enaga ham uning ortidan ergashdi.
Anton Pavlovich qo‘l sakvoyajim va Peterburgda meni kuzatgani chiqqanlar berib yuborgan ikki quti konfetni oldi. Biz ham ketay deb turganimizda uning paltosi tugmalari taqilmaganini ko‘rib qoldim. Ikkala qo‘li ham band bo‘lgani uchun uni to‘xtatdim va tugmalarini qaday boshladim.
—Mana shunday yurib shamollaydi odam, — dedim.
— Mana shunaqa, har doim, har vaqt kasal ekanimni, endi hech nimaga yaramasligimni eslatib turishadi. Nahotki, shuni eslamaslikning hech iloji bo‘lmasa? Hech bir vaziyatda-ya?
— Men-ku, soppa-sog‘man, Mariya Pavlovna issiq kiyim olib kelsin deb odam jo‘natish fikridan sizni zo‘rg‘a qaytardim. Siz meni shamollab qolmasin deb qayg‘urasiz-u, men qayg‘ura olmaymanmi?
— Biz nega janjallashyapmiz o‘zi, onaginam? — dedi Anton Pavlovich jilmayib.
— Bugun sizning kayfiyatingiz yo‘q, — dedim. — Yangi kalish kiygan bo‘lsangiz ham, — deb qo‘ydim keyin kulib.
— Uncha ham yangi emas, — deya inkor qildi yana achchiqlanib Anton Pavlovich.
Perronda ketyapmiz.
— Qarang, mana, tanishganimizga ham o‘n yil bo‘libdi, — dedi Chexov. — Ha. O‘n yil. O‘shanda biz yosh edik.
—Nima, hozir qarib qopmizmi?
—Siz-ku — o‘sha-o‘sha. Men esa qariyadan battarman. Qariyalar qayerda xohlasa, qanday xohlasa, shunday yashaydi. Huzur-halovatda kun kechiradi. Men esa kasal bo‘lganim uchun birovga qaramman…
—Lekin ancha yaxshi bo‘p qoldingiz-ku.
—Qo‘ysangiz-chi! Bu yaxshi bo‘lish nima ekanini o‘zingiz ham bilasiz. — Bilasizmi, — dedi u birdan jonlanib, — biribir butunlay sog‘ayib, tuzalib ketishim mumkin deb ko‘p o‘ylayman. Buning iloji bor. Iloji bor. Nahotki hayot tugagan bo‘lsa?
Vagon oynasidan uch bolaning kulib turgan chehrasi ko‘rindi, ular qo‘l silkitishardi.
— Yuring, vagonga chiqaylik, — dedi Anton Pavlovich. — Fe’lingiz yomon bo‘lgani kamdek, o‘ylamay ish qilasiz, ehtiyotkor emassiz. Kamzulingizni ko‘rib jahlim chiqyapti. Kechasi izvoshda qanday qilib ketasiz?.. Uzoq yo‘l yurish kerak axir!
Bizga ko‘zi tushib bolalar xuddi meni ko‘pdan beri endi ko‘rayotgandek xursand bo‘lib ketishdi. Anton Pavlovich yana Ninamni tizzasiga o‘tqazib oldi, o‘g‘lim esa unga qo‘lidagi kitobni uzatib:
—Men buni shu yerda do‘konchadan sotib oldim. Siz shuni o‘qiganmisiz? — deb so‘radi.
Anton Pavlovich kitobni qo‘liga olib varaqladi.
— Bu kitobni o‘qiganman, — dedi u o‘ta jiddiylik bilan. — Buni Pushkin yozgan. Yaxshi kitob. Yaxshi tanlabsan.
Lodya xursand bo‘lib ketdi.
—Bu she’r kitob. Siz she’rni yaxshi ko‘rasizmi, Anton Pavlovich?
—Ha, menga Pushkinning she’rlari juda yoqadi. Pushkin ajoyib shoir.
—Sal bo‘lmasa, oxirgi hikoyangizni berishni esdan chiqaray debman! — dedim birdan esimga tushib. — Negadir qolib ketgan ekan bu…
—Qanday bemaza narsa ekanini faraz qilyapman. Uni ham o‘qidingizmi?
— Yo‘q, bu bemaza narsa emas. Bu Chexontening hikoyasi. Men uning hikoyalarini juda yoqtiraman. U ajoyib yozuvchi! — deb kulib e’tiroz bildirdim.
— Bugun kechqurun “Chayka” namoyish etiladi. Tomoshabinlarsiz, faqat men uchun. Eh, qanaqangi artistlar o‘ynaydi! Qanday artistlar. Qolgingiz kelmagani uchun sizdan jahlim chiqyapti…
Qo‘ng‘iroq chalindi va Anton Pavlovich o‘rnidan turdi.
Birdan Alyoxin bilan Luganovichning poyezd ketishidan oldingi vidolashuvi esimga tushib ketdi: “Men uni quchoqladim, u esa ko‘ksimga boshini qo‘ydi…” Birdan yuragim sanchib, boshim zirqirab ketdi.
“Lekin biz vidolashmayapmiz, — deya o‘zimni o‘zim ishontirmoqchi bo‘ldim. — Ehtimol, u hatto menikiga yoki Sergey Nikolayevichnikiga kelar”.
Anton Pavlovich bolalar bilan qanday xayrlashganini ko‘rmadim, men bilan esa u hatto xayrlashmay yo‘lakka chiqdi. Uning orqasidan chiqdim. U birdan o‘girilib menga qattiq, sovuq, deyarli jahl bilan tikildi.
— Betoblanib qolsangiz ham bormayman, — dedi u. — Men yaxshi doktorman, lekin ko‘p haq olgan bo‘lardim… Cho‘ntagingiz ko‘tarmasdi. Demak, ko‘rishmaymiz.
U qo‘limni shosha-pisha siqib poyezdan tushdi.
— Oyi, oyi, — deya bolalar qichqirdi, — tez keling, kelaqoling…
Poyezd sekin qo‘zg‘aldi. Oynadan Anton Pavlovichning qorasi o‘tganini ko‘rdim, lekin u o‘girilib ham qaramadi.
O‘shanda men uni oxirgi marta ko‘rayotganimni bilmagan, hatto taxmin ham qilmagan edim.
Uni qaytib ko‘rmadim, vagondagi xayrlashuv — bizning vidolashuvimiz ekan. Nega? Bilmayman.
O‘sha oy chiqqan sovuqqina ko‘klam oqshomi bog‘imizda bulbullar to‘xtamay sayrab chiqdi. Bitta emas, bir necha bulbul. Uyga yaqin yerdagisi sayrashdan to‘xtasa, uzoqroqdagilarining tovushi eshitiladi. Ularning bullurdek ovozi, bunday shaffof, tiniq jarang va churillashdan havo ham yanada musaffo va xushbo‘y bo‘lib ketgandek edi. Men boloxona ayvonida ro‘molga o‘ralib olgancha uzoqlarga tikilaman, daraxtlarning uch-uchlaridami-ey sochilib yotgan yulduzlar milt-milt etadi.
“Chayka”ning tomoshasi tugaganmikan? Tugagan bo‘lsa kerak. Hozir Chexov ovqatlanayotgandir: Stanislavskiy, Nemirovich, rol ijro etgan aktyorlar, sohibjamol, nazokatli aktrisalar (men yo‘l kiyimimda ular orasida juda chiroyli ko‘rinardim-da!) bilan birga. Anton Pavlovich xursanddir, baxtiyordir, tabiiyki, qolmaganim uchun mendan xafa bo‘lgani ham esidan chiqib ketgan. U-ku hozir baxtiyor, lekin uning — ertalab ko‘rganim — qarimsiq, kasalmand, talabchan chehrasi mening ko‘z oldimdan o‘jarlik bilan nari ketmaydi. “Betoblanib qolsangiz ham bormayman. Men ko‘p haq olaman, cho‘ntagingiz ko‘tarmaydi”. Hatto xayrlashmay ketdi.
Endi esa uning ko‘ngli to‘q, tabiiyki, meni o‘ylamayapti ham. Mening quyoshim! Mehr va iltifotini mendan darig‘ tutgan quyoshim!
Qalin ro‘molda ham sovuq qotib ketdim. Qilt etgan shamol yo‘q, ammo havo to‘lqinlanib kelib uriladi, bulbullar chug‘uri unda go‘yo billur muz parchalaridek ovoz taratadi.
Keyin ro‘y bergan voqealar esa meni azoblagan jumboq bo‘ldi. Unga xat yozdim. Javob kelmadi. Xatim yo‘lda yo‘qolib qolgandir degan xayolda yana yozdim. Ikkinchi xatim ham javobsiz qoldi. Ancha vaqt o‘tib, uni Qrimda deb eshitdim va Yaltaga xat yozdim. Ana shu oxirgi xatim uchun o‘zimni uzoq vaqtgacha kechirolmay, pushaymon bo‘lib yurganman. Chunki unda na sevgimni, na sog‘inchimni yashirgan edim. Buni u olmasligi mumkin emas, negaki, bu buyurtma xat edi. Lekin Anton Pavlovich hatto bunga ham javob yozmadiki, endi men o‘rtamizda tushunmovchilik yo‘qligini, munosabatlarimiz butunlay uzilganini anglab yetdim. Anton Pavlovich men bilan aloqani butkul uzishga qaror qilibdimi, u buni xohlabdimi, mayli, shunday bo‘lsin.
Gangib qoldim. Soatlab bog‘ning tashlandiq bir burchagida, go‘ngqar-g‘alar yer titkilab yuradigan daraxtzorda yoki ariq bo‘ylarida chigal savollarimga g‘arq bo‘lib o‘tirardim. Nega? Nima uchun? “Chayka”ning tomoshasiga qolmaganim uchunmi? Yo‘q, bo‘lishi mumkin emas! Paltosining tugmasini qadab qo‘yganim uchunmi? Ehtimol, vagonda o‘tkazgan uyqusiz tundan so‘ng yaxshi suhbatdosh bo‘lolmaganim, lanj, horg‘in ko‘ringanim uchundir? Balki yuklaru bolalarim qurshovida hurpaygan ona tovuqqa o‘xshab ko‘ringandirman?
Xayolimdan nimalar o‘tmadi deng! Lekin hech bir taxminimni to‘g‘ri deb o‘ylolmasdim. Chunki bularning hech biri Anton Pavlovichga to‘g‘ri kelmaydi, to‘g‘ri kelmaydigina emas, u uchun haqoratning o‘zginasi! Agarki shunday o‘ylar miyamga kelgan bo‘lsa, u holda… axir xayolga ham nimadir kelishi kerak-ku. Ammo o‘ylaganim emas, his qilayotganim muhim! Bu tashvish emas, allaqanday tushuniksiz va qo‘rquv aralash parishonlik edi.
Bir kun xiyobonda bolalar sichqonning ko‘zini kuydirib so‘ng qo‘yib yuborishganini ko‘rganman. Sichqon o‘zini u yoqdan bu yoqqa otar, gir aylanar, chiyillar, bolalar esa xoxolar edi.
Mening ham ilgari ishonch, xotirjamlik, muvozanat ato etgan allanimamni go‘yo kuydirishdi. Faqat bir narsaga hayron bo‘laman, nega hammasi bunchalik o‘zgarib ketdi? O‘zim ham. Atrofimdagilar ham. Endi bu yangi, keng olamda qanday yashayin?
Taajjub, Anton Pavlovich bilan o‘rtamizda hech vaqt “nasihatomuz” suhbat bo‘lmagan. U birovga gap uqtirmas, pand-nasihat qilmas, nimagadir zo‘r berib ishontirmoqchi ham bo‘lmas edi; u doim umumiy suhbatlardan o‘zini chetga tortar, aksincha, kimdir boshdan kechirganlarini gapirib bersa, tinglashni xush ko‘rardi. Gapirishdan ko‘ra tinglashni yoqtirardi. Shu asnoda odamlarga shunday qattiq ta’sir ko‘rsatardiki! Qanday qilib ta’sir ko‘rsatar edi? Ko‘z ifodasi bilanmi? Peshona tirishtiribmi? Qanday tinglashi bilanmikan? Shunisiga shubham yo‘qki, u meni tarbiyaladi, ko‘p narsani farqlashimga, qat’iy bir fikrga kelib olishimga yordam berdi. Bu qay tarzda ro‘y berganini aytib bera olmayman. Menimcha, u bir marta uchrashgandayoq odam hayotidan diqqinafaslik va jaholatni quvib, unga soflik, teranlik va olijanoblik olib kiradi.
Ana shunday do‘stimdan ayrildim!
Go‘yo osmonu oftobu kengliklarga qaragan derazam taqa-taq yopilgandek…
Tabiiyki, allaqachon izga tushgan hayot tarzimni davom ettiraverishim mumkin va kerak edi. Bir ayolning odatiy hayoti shunday kechadi. Bu turmushning noliydigan joyi yo‘q: Mishaning ma’shuqalari meni deyarli xavotirga solmasdi, tez orada bu uning oilaga munosabatiga zarrachayam ta’sir ko‘rsatmayotganiga amin bo‘ldim; ajoyib bolalarim bor-ku: sog‘lom, qobiliyatli, yoqimtoy. Va nihoyat, adabiy yutuqlarim ham ozmuncha quvonch ato etarmidi menga! Hatto Misha ham yozganlarimga xiyla iltifot bilan yondashadigan bo‘ldi, menga sezdirmay hikoyalarim chiqqan hamma gazeta va jurnallarni yig‘ib qo‘yibdi. Buni tasodifan bilib qolib rosa xursand bo‘ldim. Umuman, ishlarim joyida edi. Turmushimiz ham risoladagidek kechayotir.
Lekin qalbimni ikki bo‘lakka bo‘lganman.

XV

Bir kuni Xudekovlarnikiga borgan edim, odatimcha, mehmonxonadan Sergey Nikolayevichning kabinetiga o‘tmoqchi bo‘lib turganimda Nadya menga peshvoz chiqdi, qo‘limdan tutib bilyardxonaga boshladi.
—Sergey Nikolayevich bandmi? Kim bor?
—Yo‘q, unga emas, — dedi Nadya, — sen bilan gaplashib olishim kerak. Menga qara… Bilasanmi? Anton Pavlovichning uylanganini bilasanmi? Eshitganmiding? Yo‘qmi?
Yo‘q, eshitmagan edim.
—Menga baribir, — dedim. — Menga nima!
Lekin oyoqlarimni go‘yoki jon tark etdi, peshonamdan muzdek ter chiqib ketdi, duch kelgan stulga o‘tirib qoldim.
Nadya boshimga sochiq ho‘llab bosdi, nimadir ichirdi. Bir ozdan keyin o‘zimga keldim.
— Qiziq bo‘ldi-ku! — dedim kulib. — Menga nima bo‘ldi o‘zi? Axir menga rostdan ham farqi yo‘q-ku.
— O‘zing yura olasanmi? Seni kuzatib qo‘yaman. Seryojaning yoniga kirmay qo‘yaqol, rangingda rang qolmabdi.
Ko‘chaga chiqdik.
—Knipperga uylanibdimi?
—Ha. Juda ajabtovur nikoh…
U eshitganlarini gapirib berdi.
— Na sevgi bor, hatto na xushtorlik…
— E, qo‘ysangiz-chi, iltimos sizdan! — dedim. — Albatta, yaxshi ko‘rib qolgan. Uylanib juda yaxshi qilibdi. U ayol — artist. Chexovning pesalarida o‘ynaydi. Ajoyib rishta! Umumiy ish, qiziqish. Zo‘r-ku. Chexov uchun juda xursand bo‘ldim.
— Lekin, bilasanmi, sog‘ligi yaxshi emas ekan. Nima, xotini unga qarash uchun sahnani tashlarmidi?
— Ishonchim komil, uning o‘zi ham bunga yo‘l qo‘ymaydi. Uning nikohga munosabatini men bilaman.
— Yo‘q, bu nikoh emas. Bu qandaydir tushunarsiz kelishuvmi-ey. Knipper uni yaxshi ko‘rib qolgan deb o‘ylayapsanmi? Manfaatini ko‘zlab tekkan bu ayol. Yoki Chexov buni tushunmaydimi?
—Nima ham derdik? Manfaatini o‘ylash ham ko‘pincha omadli keladi. Baribir uylangani juda yaxshi bo‘libdi. Afsus, sal kechroq-da.
Nadya yana bu to‘y haqida odamlar nimalar deyotganini gapira ketdi.
— Hatto yaqinlaridan biror kimsa bilmagan va kutmagan ekan. Kuyovga hech o‘xshamaganmish o‘zi ham…
Nadya uyimgacha kuzatib kelib, orqasiga qaytib ketdi.
Oradan ancha vaqt o‘tgach, bir kuni Yozuvchilar uyushmasidan uyga qaytayotgan edim, a’zolardan biri meni kuzatib qo‘ydi. Ismi esimda yo‘q hozir.
— Men yaqindagina Moskvadan keldim, — dedi u, — darvoqe, Chexovnikiga bordim. U bilan tanishsizlar-a?
—Ha. Uchrashganmiz.
—Shu… U menga aytdi… U siz bilan yaxshi tanish ekanini aytdi. Ko‘pdan beri tanirkan. Siz to‘g‘ringizda so‘radi. Uning sizga munosabati juda… juda iliqdek tassurot qoldi menda.
 Men indamay, uni eshitib ketayotirman.
—Xotinini ham ko‘rdim. Artistka Knipperni.
—Yoqdimi?
U qo‘l siltadi.
— Artist-da. Shunday kiyingan… — Yana imo-ishora qildi. — Harakatlar, pozalar… O‘ziga juda bino qo‘ygan ekan. Anton Pavlovichning yonida g‘alati ko‘rinadi. U deyarli chol, ko‘zlari kirtaygan, rangi siniqqan… Yangi uylangan kuyovga ham o‘xshamaydi. Xotini qayergadir otlanib turgan ekan, uni olib ketgani Nemirovich keldi…
G‘iybatdan qo‘rqib, darrov gapni boshqa yoqqa burdim.
Men haqimda nimalarni so‘raganini juda bilgim keldi. Odamlarda menga munosabati samimiy ekan, degan taassurot uyg‘otibdi-ku, nimalar degan ekan-a?
Lekin hech nimani so‘ramadim. Eshitganimning o‘zidanoq hayajonimni arang bosib turibman.
Keyinchalik ham o‘sha to‘y haqidagi gaplar tez-tez qulog‘imga chalinib qolardi. Hamma bir gapni aytadi: “g‘alati”. Sira tushunmayman: nimasi g‘alati? Yozuvchi-dramaturg o‘zi rollar yozib bergan artist ayolni yaxshi ko‘rib qolishi tabiiy hol emasmi? U iste’dodli ham chiroyli ayol.
Qachonlardir, bir vaqtlar u bilan havaskorlik spektaklida birga rol o‘ynaganmiz. “Ajoyib zamona zayli” degan pesada. Yodimda qolgani shugina: bu pesada ikkita Sofya Andreevna bo‘lib, birini men, ikkinchisini Knipper o‘ynagan. Spektakl rejissyori Roщin-Insarov, agar sahnani tanlasam, meni porloq omad kutayotganini bashorat qilgan edi. Knipper u vaqtlar juda kamgap, tortinchoq, ko‘zga tashlanmaydigan yoshgina qiz edi. Uning otasini juda qattiqqo‘l odam deyishardi. Akasi Konstantin biznikiga kelib turardi va u ham otasining qattiqo‘lligidan shikoyat qilgan edi. Onasini ham ko‘rganman, o‘ta rasmiyatchi va nosamimiy ayoldek taassurot qoldirgan menda. Biz oilaviy tanishishga harakat qilganmiz, lekin hech ish chiqmagan.
Bir kun uch otli izvoshda sayr qilib yurib, Olga Leonardovna va Konstantinni ham taklif qilishni o‘ylab qoldik. Qo‘ng‘iroqchalarni jaranglatib, shovqin solib izvoshni Knipperlar eshigi tagiga uchirib bordik, qo‘ng‘iroq chalishimiz bilan eshikda rang-quti o‘chgan Konstantin paydo bo‘ldi va bizga qo‘l siltadi. Bir nima dediyu darrov ichkari kirib ketdi.
—Nima dedi? U nima dedi? — deya shovqin soldik biz, izvoshdagilar.
—Hozirgina kichkina ukasi olamdan o‘tibdi, — dedi past ovozda qo‘ng‘iroq chalgan odam.
—Ukasi o‘libdi? Ukasi?
Shiqildoqlar jarangi eshitilmasin deya foytun sekin jo‘nadi. Hammamiz o‘zimizni go‘yo aybdordek his qilar, xijolat chekar edik. Birdan kayfiyatimiz ham tushib ketdi.
Anton Pavlovichni tabriklashim mumkinmi, kerakmi? Unga dildan, chin ko‘ngildan baxt va omonlik tilayman. Tabriklagim kelyapti-yu, ikkilanyapman. Aloqamiz uzilgandan buyon o‘tgan shuncha vaqt mobaynida men ko‘p narsa haqida o‘ylab olgan, tushungan edim.
Nazarimda, hammasini to‘g‘ri tushungan edim.
“Tanishganimizga, mana, o‘n yil bo‘libdi, shuni bilasizmi? Ha, o‘n yil”.
O‘n yillik noaniq va keskin munosabat. U ikki bor bu noaniqlikka chek qo‘yishga intildi. Yo oila qurish, yoki aloqani uzish kerak edi. Lekin “omadimiz chopmadi”. Ochiq gaplashib olishning iloji bo‘lmadi, kasallik xalal berdi (“Men kasal bo‘lib yoki o‘lib-netib qolsam, uning ahvoli ne kechadi?”). Men oilali ekanimdan tashqari, bizning o‘rtamizda yana bir to‘siq — xastalik ham turardi. U bir zarb bilan bizning “bu mayin va g‘amgin muhabbatimiz”ga, ikkilanishlarimizga, umid va ishonchimizga nuqta qo‘ydi. Xuddi uning hikoyasidagi kabi vagonda xayrlashdik. Xayrlashish uchun menga o‘girilganida uning chehrasi jiddiy, hissiz, deyarli g‘azabnok edi, bir necha yillar ilgari mening uyimda o‘tirganida, “Men sizni sevardim. Shuni bilarmidingiz?” deb so‘raganida qanday bo‘lsa, shunday. Nega bu mening xayolimga kelmadi o‘sha payt? U azoblangan ekan-da? Vagonda ham qiynalgan. Yonimga kelmasligini, aslo kelmaslgini aytdi va bu Sizga juda qimmatga tushishi mumkin dedi u: “Men ko‘p so‘rayman”. U meni bolalar bilan ko‘rgani on bu yo‘qotish menga nihoyatda qimmatga tushishini anglab yetgan. Bu — men uni qanchalik sevishimni bilishga bo‘lgan oxirgi urinishi ekan-da. Buni mana, endi tushunib turibman. Keyin esa u ketdi, hatto orqasiga o‘girilmadi ham. U qat’iy qarorga kelgan: tugadi.
Shunday ekan, uni tabriklashim kerakmi, mumkinmi? Avvaliga bu imkonsiz deb o‘ylagan edim, lekin men haqimda so‘ragani, “iliq” gapirganini eshitib, xat yozish istagim kuchli keldi.
U Yaltada yolg‘iz o‘zi, Knipper Moskvada ekanini bilgach, men bir xat yozdim — unda har ikkalamizning tanishimiz A.A.Luganovichning P.K. Alyoxinga yozgan xatini unga jo‘natishni (uning manzilini, har holda, biladi) Anton Pavlovichdan iltimos qildim. Luganovichning xatini esa boshqa xatjildga soldim. Luganovich Alyoxinga uning uylanganini eshitgani va unga chin dildan, astoydil baxt tilashini yozadi. O‘ziga kelib qolganini, uni ko‘p eslasa-da, alam bilan emas, mehr bilan eslashini, chunki o‘zining hayoti ham baxtiyor, huzur-halovatda kechayotganini aytadi. Luganovich men baxtliman va Siz ham baxtlimisiz, shuni juda bilgim keladi deb so‘raydi.
So‘ng barcha a’moli uchun unga minnatdorlik bildiradi. “Bizning muhabbatimiz haqiqiymidi? Lekin u haqiqiymi yoki xayoliymi, bundan qat’i nazar, baribir Sizdan bag‘oyat minnatdorman! Shu muhabbat tufayli mening yoshligimni go‘yo yiltillagan, muattar shabnam qopladi. Agar ibodat qilishni bilganimda edi, Siz uchun ibodat qilgan bo‘lardim. Shunday duo qilardim: Rabbim! Iloyo, u o‘zining qanchalik yaxshi, kerakli, sevimli va mo‘tabar inson ekanini tushunsin. Agar tushunsa, baxtli bo‘lmay iloji yo‘q”.
Anna Alekseevna ham men orqali Alyoxindan javob xati oldi.
“Xat uchun bosh egib chuqur ta’zim qilaman, behad minnatdorman. Baxtlimanmi, shuni bilgingiz keladimi? Hammasidan burun shuni aytay, betobman. Dardim o‘ta og‘ir ekanini endi o‘zim bilaman. Shu gap. O‘zingiz tushunib olavering. Yana aytay, xatingizdan nihoyatda mamnun bo‘ldim. Juda.
Siz muattar shabnam haqida yozibsiz, men esa chiroyli va xushbo‘y gullardagina shabnam yiltillab turishi, muattar bo‘lishini aytmoqchiman.
Sizga doim baxt tilaganman. Agar Sizni baxtiyor etmoq uchun qo‘limdan biror ish kelganda edi, men buni sevina-sevina qilgan bo‘lardim. Lekin bu qo‘limdan kelmadi.
Baxt o‘zi nima? Buni kimdir bilarmikan? Loaqal butun hayotim haqida o‘ylay turib, o‘zimni ko‘proq baxtsiz his etgan kezlarim aslida juda baxtiyor bo‘lganimni endi aniq anglab yetdim. Yoshligimda men xushchaqchaq bo‘lganman — bu endi boshqa gap.
Shunday qilib, yana bir bor rahmat. Sizga ezgu tilaklar-la

Alyoxin”.

Alyoxin yozgan bu xatni boshqalari bilan “Xatlar” to‘plami uchun Mariya Pavlovnaga bermadim. Nega Alyoxin? Keyin sirimizni ochishga, tushuntirishga to‘g‘ri kelardi-da. Bu xatni ham boshqa qog‘oz va xatlar bilan birga o‘g‘irlatganman. Xatlar turgan o‘sha chiroyli quticha sabab o‘g‘irlangan.
Ammo bu Anton Pavlovichning menga yozgan oxirgi xati emas. U 1904 yili ham mening xatimga javob yozgan.
Yapon urushi boshlangan edi, yaradorlarga yordam bo‘lishi uchun biror foydali ish qilgim kelardi. Qattiq hayajonda edim, shijoatga to‘lgan edim, kuchimni nimaga sarflashni bilmasdim.
Shunda bir to‘plam nashr ettirishni o‘yladim. Tanish yozuvchilar ko‘p, ularning aksari bilan munosabatim ham yaxshi. Kitobni nashr ettirishda Sergey Nikolayevichdan umid qilib turgandim. O‘zimcha materiallar ham, kitob ham albatta juda yaxshi chiqadi, hammasi juda oson bo‘ladi, qimmatga tushmaydi deb o‘ylabman. Birgina ishim va harakatim bilan qilgan yordamim qancha naf keltiradi deb xayol qilibman.
Birinchi bo‘lib Chexovga xat yozdim.
U hozir qo‘limda o‘sha to‘plamga mos keladigan biror qo‘lyozma yo‘q, debdi. Umuman, bu niyatimni ma’qullamabdi: “Agarda Siz mening fikrimni eshitishga qarshi bo‘lmasangiz, aytay: to‘plam chiqarish juda sekin, qiyin bitadigan, tuzuvchining ham kayfiyatini buzadigan ish. Buning ustiga, sotilishi ham qiyin bo‘ladi, ayniqsa, Siz nashr ettirmoqchi bo‘layotgan, ya’ni tasodifiy materialdan yig‘ilgan to‘plamga o‘xshaganlari. Xudo haqqi, so‘ralmagan mulohazalar uchun meni afu eting, ammo besh, o‘n, yuz marta bo‘lsa ham shu gapimni takrorlayman. Agarda Sizni bu fikrdan qaytara olsam, juda xursand bo‘lardim. Axir Siz to‘plam ustida ishlayotganingizda, asta-sekin, tomchi-tomchilab emas, balki boshqa yo‘l bilan tezda ming so‘m topish mumkin. Hozir ayni vaqti — odamlarda sadaqa qilish istagi kuchli bo‘lgan qaynoq bir palla. Hech nimaga qaramay, to‘plam tuzaman desangiz, eng zo‘r yozuvchilar (Shekspir, Tolstoy, Pushkin, Lermontov va boshqalar) ijodidan yaradorlarga shafqat ko‘rsatish va yordam berish to‘g‘risida qanday ibratli gaplar bo‘lsa, yig‘ing. Bu juda qiziqarli kitobcha bo‘ladi va 2-3 oy ichida nashrdan chiqadi, sotish ham oson kechadi. Maslahat uchun uzr, jahlingiz chiqmasin. Aytmoqchi, ayni vaqtda o‘n beshtacha to‘plam nashr etilayotir…”
Bu xatni u 7 fevralda yozgan edi, 14 fevralda esa quyidagi xatni oldim:
“Muhtaram Lidiya Alekseevna. Ertaga Yaltaga jo‘nab ketaman. Menga xat yozib tursangiz, Sizdan behad minnatdor bo‘lardim.
To‘plamni nashr ettirmayotgan, ya’ni shunday to‘xtamga kelgan bo‘lsangiz juda xursandman. To‘plamni tahrir qilish va tuzatish juda sertashvish, toliqtiradigan ish, foyda ham uncha ko‘p bo‘lmaydi, ko‘proq ziyon keltiradi. Menimcha, yaxshisi, jurnalga biror hikoya berib, qalam haqini Qizil Krestga xayr qilish lozim.
Uzr, sovuq qotib ketdim, hozirgina Saritsindan keldim (izvoshda), qo‘llarim uvishib qolgan, yaxshi yozolmayapman, hali to‘shakka joylashib yotib ham olish kerak. Xayr, asosiysi, xushvaqt bo‘ling, hayotga bunchalik murakkab narsa deb qaramang; balki, aslida u xiyla jo‘ndir. Keyin u, biz bilmagan hayot, aqlimizni charchatar darajada qiynab mulohaza yuritishimizga arzirmikan — bunisi hali noaniq. Qo‘lingizni mahkam siqib, xat uchun yurakdan minnatdorlik bildirib qolaman.
Salomat va omadli bo‘ling.
Sadoqatli A.Chexov”.

Shu xatni yuz martalab o‘qiganman. Anton Pavlovichda bunday yangi kayfiyat qayerdan paydo bo‘ldi ekan? “Hayot jo‘n, azobli mulohazalarga arzimaydi…” O‘zining o‘tmishiga boqib u alam va nafrat bilan jilmayayotgandek tuyuldi menga. Ko‘nglidagidek yashamadim, o‘ylamadim, his qilolmadim, hayot behuda o‘tdi, deyotgandek.

Bir ming to‘qqiz yuz to‘rtinchi yil

(“Bir umrlik muhabbat” qissasining xotimasi)

To‘rtinchi iyul kuni kechki poyezd bilan biznikiga ko‘p mehmon kelishi kerak edi. Beshinchida to‘yimiz bo‘lgan kun, barcha do‘stu birodarlar, qarindoshlarimiz kim poyezdda, kim otaravalarda yo‘lga chiqqan, bazmu xursandchilik qilgani yig‘ilishmoqchi edik. Poyezd kechasi o‘n birlarga yaqin keldi. Poyezdning pishqirgani, foytunlarning taqa-tuqini eshitib, kutib olgani eshik oldiga chiqdik. Tunab qolish uchun barchaga joy hozirlab qo‘yilgan. G‘ala-g‘ovur bilan kirib kelgan mehmonlar o‘zlariga kelib olish uchun xonalarga tarqalishdi. Oshxonaga chiqib kechki ovqat uchun yasatilgan dasturxonni ko‘zdan kechirayotgan edim, Misha shoshilib oldimga keldi va meni qo‘ltiqlab olib qorong‘i ayvon tomon boshladi.
— Gap shundaki… — dedi u jahli chiqqandek qat’iy ohangda, — gap shundaki… Asabiylashmasligingni talab qilaman. Talab qilaman. Eshityapsanmi? Gazetada yozishibdi, ikkinchida Badenveylerda Chexov olamdan o‘tibdi. O‘sha gazetani biz hali olmadik. Shunaqa gap… O‘zing-ni qo‘lga ol, mehmonlarga sezdirma! Eshitdingmi!
Darhol chiqib ketdi u. Men qorong‘i burchakda qolaverdim. To‘siqqa suyangancha chuqur-chuqur nafas olaman. Nafas olishim borgan sari og‘irlashyapti. O‘zimni tutib turishim ham qiyin bo‘lyapti. Bor kuchimni to‘plashim kerak edi. Lekin bunga fursat yo‘q, nafasimni rostlab oldim, endi oyog‘im ham uncha qaltiramayapti, chalishmayapti. Bir muddat chuqur-chuqur nafas olib, yurishga harakat qildim. Qoron-g‘i gulzor tomon bir-ikki zina bosib tushgach, boshimni ko‘tarib osmonga qaradim: bulutli edi, allaqayerlarda yulduzlar miltillaydi. Ko‘ppak yugurib keldi, erkalanib etagimga suykaldi, oyog‘ini uzatdi menga, birdan bu erkalanishdan ichimda nafrat tuydim…
Oshxonadan gangir-gungir eshitilardi. Dasturxon atrofiga yig‘ilishibdi. Misha baqirdi:
—Lida! Lida!
Itni silab qo‘ydim-da, mehmonlar tomon yurdim. Nadyaning xavotirli, rahmli chehrasiga ko‘zim tushdiyu shartta yuzimni chetga burdim.
Yotoq bo‘lmamni mehmonlarga bo‘shatib berganim uchun menga Nina qizimning xonasiga, deraza tagidagi kushetga joy solishgan ekan. Qizim uxlab yotibdi.
Eshikni zanjirlab, tezda to‘shakka kirdim va derazadan tashqariga qaradim. Xira osmonda cho‘zilgan qoramtir bulutlar suzadi, bog‘dagi daraxtlar esa qilt etmaydi. Borliqni shabbo‘y hidi tutib ketgan.
— Chexov o‘libdi, — dedim o‘zimga o‘zim xayolan. Butun oqshom bu haqda bir og‘iz gapirishmadi. Gapirishar deya rosa kutdim, balki bu haqda avvalroq ko‘p gapirilgandir, bu mavzu jonga tekkandir? Biroq nega gapirishmadi, bu haqda o‘ylamabman. Ikkinchida Badenveylerda olamdan o‘tibdi. Uning tobutda yotgan jasadini ko‘z oldimga keltirmoqchi bo‘ldim, lekin birdan kasalxonada yotgani — yostiqdagi yuzi, tim qora goh muloyim, goh xafa, goh esa ayyorona kulib turgan ko‘zlarini esladim.
— U o‘libdi, — deya o‘zimni o‘zim ishontirmoqchi bo‘laman, ammo buni hech tan olgim kelmaydi. Tan olishga majbur ekanimdan bir lahza qo‘rquvga ham tushdim. — Kerak emas, — deya bu fikrni xayolimdan haydamoqchi bo‘ldim, — bilaturib ham hech nimani his etmayapman-ku. Yana nima qilay? Shunday bo‘lsin.
Boshimni yostiqqa bosib yotolmadim, u yoqdan-bu yoqqa tashladim, keyin bo‘ynim va ko‘ksimni uqaladim.
— Uni besh yildan buyon ko‘rmadim, shuning uchun ham bunday loqaydman… Keyin yana xatlarini eslamoqchi bo‘ldim: — Asosiysi, xushchaqchaq bo‘ling… Ha! Qachonlardir uning o‘zi rosa xushchaqchaq bo‘lgan. Esimda bu. Keyin esa uning zavqi so‘ndi, so‘na bordi, lekin g‘am-ginlik uning qalbini bora-bora, qat’iy egallay boshladi. Negaligini men bilardim… “Biz bilmagan o‘sha hayot bunchalik azobli mulohazalarimizga arzirmikan…”
Ha, qiynalib ketdi u. “Hayotning g‘ayritabiiyligi va past-baland”ligini hech kim uningchalik og‘riq bilan his etmagan, avvaliga u odamlar qilgan xatolarini tushunishi va ularni to‘g‘rilashga harakat qilmog‘i uchun bunga turtki berishning o‘zi yetarli deb o‘ylagan edi. Lekin odamlar hikoyalarni o‘qib maqtab qo‘yar yoki sukut saqlashardi, xolos. Ba’zan qoyil qoladigan, iltifot ko‘rsatadigan yoki befarq, adovatli kitobxonlar ham uchrar edi. Ammo o‘ziga o‘zi razm solib, “Uyat! Haqiqatan ham bunday yashashdan uyalmoq kerak!” deydigani topilmasdi. Uni biror g‘oyani uqtirmaydigan yozuvchi deb, pand-nasihat bermaslikda, yetakchilik qilmaslikda, ideal bo‘ladigan obrazlar yaratmaslikda ham ayblashgani-chi! Axir uning ulkan iste’dodi behuda ketmadimi? O‘zi buni sezmaganmidi?
U o‘zining tashqi ko‘rinishi yoki kiyimi bilan odamlarga ta’sir ko‘rsatmadi. Mana, Tolstoy ta’limoti muxlislari darrov o‘zlariga “tolstovka” — keng chalvor tiktirib olishar, go‘sht yeyishdan, harbiy majburiyatdan voz kechar va shuning uchun ham tolstovchi sanalar hamda o‘zlari bundan g‘ururlanar edi.
Sal ilgariroq esa qizlar sochlarini kesib, yon yoqa ko‘ylak (yon tomonda tugmalanadigan tik yoqali erkaklar ko‘ylagi) kiyishardi, tirnoqlarini tozalamasdi va nigilist sanalardi. Bularning bari oddiy va tushunali edi.
Chexovning talablari boshqacha edi: kiyimni ham, sochni ham o‘zgartirish shart emas, faqat “uyalib qolmaslik” uchun boshqacha his qilishni, o‘ylashni o‘rganmoq kerak. Buning uchun hech qanday ajratib turuvchi tafovut, yorliqning keragi yo‘q. Odamlar Chexovni nihoyatda yaxshi ko‘rishardi va qiynab yuborishardi. “Mazinistkalar, figneristkalar bo‘lardi, mana endi “chexistkalar” ham paydo bo‘lyapti”, derdi Misha.
Ehtimol, Chexov buni ham his etardi. U fisq-furujga toqat qilolmasdi. Chexovni odamlar juda yaxshi ko‘rardi, ammo uni tushunadigan ko‘pmidi? Axir unga hikoyalaringiz “xo‘rozqand” deyishmasmidi?
Bog‘da go‘ngqarg‘a qattiq qag‘illadi, unga boshqalari jo‘r bo‘ldi. Birinchisi, go‘yo: — Vaqt bo‘ldimi?, deb so‘rayotgandek. Boshqalari: — Hali erta! Erta, deyotgandek. Yana hammayoq suv quygandek tinchidi. Qarg‘a qag‘illashi asabimga ta’sir qilib, uyqudan uyg‘otib yubordi.
—Chexov o‘ldi, — dedim o‘zimga o‘zim eslatgandek. — O‘ldi.
O‘rnimdan turdim va dereza rafiga tirsagimni tiragancha tashqariga tikildim. Kun butkul yorishgan, baland osmonda bulut qizarib ko‘rinadi. Yana to‘shakda yotgan Chexovning chehrasi namoyon bo‘ldi. — Azizim, — degan ovozini eshitdim. Yuragimga qattiq og‘riq sanchildi, beixtiyor qichqirib yubordim, shunda ko‘zlarimdan yosh quyildi.
Anton Pavlovichning o‘limidan bir necha yil o‘tib, singlisi Mariya Pavlovna unga yozgan xatlarimni o‘zimga qaytarib berdi. Xatlarim qanday bo‘lsa shunday — urinmagan, g‘ijimlanmagan. “Batartib qilib lentaga bog‘langan, — dedi Mariya Pavlovna, — stolda yotgan ekan”. O‘qib ham ko‘rmay, ularni pechkaga tashladim. Bunday qilganimdan juda afsuslanaman. Ammo o‘zimdan nega u bu xatlarni yig‘ib, saqlab qo‘ydi ekan deb qayta-qayta so‘rardim. Xatning hoshiyasida qandaydir qaydlarga ko‘zim tushgan edi. Nega shularga qiziqmadim? Bundan azoblangan bo‘lardim, shuning uchun qiziqmagan bo‘lsam kerak. Uning xotiniga yozgan xatini o‘qiyotib ikki marta shu savolga duch keldim: “— Sen Avilovani uchratmayapsanmi? — Albatta-da! Biz yuzma-yuz keldik ham, ammo u meni tanimagandir. Biz qachonlardir teatrda “Ajoyib zamona zayli” degan pesada birga rol o‘ynagan edik. Lekin u vaqtlar ikkimiz ham shu qadar yosh edikki!” U o‘shanda bir Sofiya Andreevnani, men boshqasini o‘ynagan edik. Zamona zayli shu bilan yakun topgan edi. Qizig‘i shu ediki, unga emas, menga sahnaviy kasbni bashorat qilishgan edi. U to‘liq erishgan yutuqlarning barchasi mening yonginamdan o‘tib ketdi. Chexova-Knipper! Knipper sifatida u hayotdan yetarlicha oldi ham, berdi ham. Chexova bo‘lib esa… bilmadim. Qo‘ying, bunisi bilan endi mening ishim yo‘q.
 
Ruschadan Shohsanam tarjimasi
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 6-son.