– Xavotirlanma, xotin. Men, albatta, qaytaman. Bu shunchaki anglashilmovchilik…
Uni olib ketishdi.
Xotin esa ag‘dar-to‘ntar bo‘lib yotgan uyni yig‘ishtirishga tushdi.
Shundan so‘ng ayol intizorlikda kuta boshladi.
Kunlar, oylar o‘tdi. Birinchi qishdan chiqish ancha qiyin kechdi. Eri tashlab ketgan ozgina pulning ham tagi ko‘rindi. O‘g‘lining ishtahasi juda yaxshi edi. Xuddi bo‘rinikidek; Allohga shukrki, yigit ancha baquvvat chiqdi. “O‘g‘limga ko‘z tegmasa bo‘lgani”, ona ichida o‘z-o‘ziga takrorlardi.
Ayol sabrli edi. Axir, eri unga ketishidan avval: “Qaytaman…” demaganmidi? Bekorga bunday demaydi-ku… U hech qachon aldamagandi; doimo rost gapirgani uchun ham qo‘shnilari uni hurmat qilishardi.
Yana butun borlig‘i bilan kuta boshladi. Erini qamoqqa tiqishga ularning hech qanday asoslari yo‘q edi. Axir, yomonligi yo‘q — buni hamma tasdiqlaydi. Hatto eng hasadgo‘y qo‘shnilarning ham, hech kimga gap bermaydigan, hammomda uchrashib qolishsa, doim fisqu fasod gap sotadigan, o‘ta ketgan g‘iybatchi xotinlarning ham og‘izlaridan uning mehnatkashligi, haqiqiy erkakligi tushmasdi.
Albatta, u tez orada qaytib keladi…
Ikkinchi qish yanada og‘ir keldi. Ayol birin-ketin zeb-ziynatlarini sota boshladi, ulardan ayrilish naqadar azobli… Qimmatbaholigi uchun emas, yo‘q, gap umuman bunda emas, bu taqinchoqlarni eri sovg‘a qilgandi, hayotining eng baxtli kunlarida: nikoh to‘ylarida, suyukli o‘g‘illari tug‘ilganida… Bu zeb-ziynatlarni farzandining to‘yiga asrab qo‘ygandi. Biroq, nima ham qila olardi, axir, yashash kerak! O‘g‘li ham katta bo‘lib qoldi, o‘qishini tashlamasligi lozim. Tag‘in unga kitob sotib olish kerak…
Tez orada eri qaytib keladi va hammasi o‘z o‘rniga tushadi; yana taqinchoqlar olib beradi. Olib bermasa ham… o‘ylab qarasa, buning keragi ham yo‘q: “Mendayin qarib qolgan xotin uchun bularning nima keragi bor?”
U sabr bilan kutardi. Ba’zida eshikni kimdir ohista taqillatganday bo‘lar, shunda ayolning yuragi qinidan chiqib ketayozardi. Chunki, faqat erigina shunday eshik qoqardi. Biroq, afsuski, har safar ayol yanglishar, bu boshqa birov bo‘lib chiqardi. Nega eri bunchalik hayallab qoldi, hech aqliga sig‘dirolmadi…
Keyingi qishda o‘g‘li ham ketdi. Ona hech narsani bilmasdi. Qayoqdan ham bilsin?
Birinchidan, savodi yo‘q, ikkinchidan, o‘g‘li yarim tungacha eshitadigan radiodan nimani gapirishayotganlarini farqiga bormasdi. Uyi uning uchun butun bir borliq edi. Hammomga borsa xotinlar bilan laqillab qolib ketmas, do‘konga kirsa, shoshib xarid qilgancha chiqib ketardi. Tanish-bilishlari esa barmoq bilan sanagulik.
“Tartibli ayol oilasi va uyiga qarashi kerak”, – eri tez-tez shunday derdi. U doimo haq edi. Xotini esa miq etmay unga itoat qilardi.
Yo‘q, ayol hech nima bilmasdi.
Oxirgi paytlarda o‘g‘li o‘zgarib qoldi: o‘rtoqlari bilan uchrashmas, oldingidek kulmasdi (avvallari o‘g‘li doimo onasining ko‘nglini ko‘tarish uchun hazil qilardi — yaqinda ham, ruslar Oyga uchar ekan, deb aytgandi), onasi tayyorlagan mazali taomlarga bazo‘r qo‘l urardi. O‘zi tirikchiliklari arang o‘tmayaptimi?
Endi o‘g‘il xonasida o‘tirib, radio tinglar va mutolaa qilardi; yarim tungacha devor ortidan diktatorning ovozi yangrab turar, gazetalarning shitirlashi quloqqa chalinardi. “O‘g‘limga nimadir bo‘ldi, – o‘ylardi ona, – balki, sevib qolgandir? Rostdan ham, bo‘yi yetib qoldi, tezroq uylantirish kerak…” Shu o‘y bilan uyquga ketar, tushiga nevaralariga enagalik qilayotgani kirardi.
Bir kuni o‘g‘li uyga turli yeguliklar bilan qaytdi. O‘zida yo‘q xursand edi.
– Kitoblarimni sotdim, – dedi u, – endi ularning menga kerak yo‘q. O‘qishni tashladim.
Ona o‘g‘lini biroz koyidi — axir, kitoblar uning uchun qanchalik qadrli edi-da, keyin ovqat tayyorlashga tutindi. U shunday baxtiyor ediki, hatto bir zum erini yodidan ko‘tardi!
Anchadan beri bunday lazzatli taomni tatib ko‘rishmagandi. Ovqatdan so‘ng, o‘g‘il onasidan choy damlab berishni va u bilan birga o‘tirishni so‘radi. Ona darrov mahbubasi haqida gapirsa kerak, deb o‘yladi. Negaki, faqat sevib qolgan o‘smirgina shunday jiddiy bo‘lib qoladi, sevgan kishininggina ko‘zlari shunday chaqnaydi.
Yo‘q, ona hech nima bilmasdi.
O‘g‘lining gaplaridan so‘ng uning yuragi qinidan chiqqanday bo‘ldi, u jimgina tinglardi. Yo‘q, to‘g‘rirog‘i, o‘g‘lining og‘ziga shunchaki termulib turardi. Chunki bu og‘izdan chiqayotgan so‘zlar, go‘yo anhorga quyilayotgan toshqinday notanish va begona edi.
– Tushuning, oyi, shunday qilish kerak… Ozodlik…. Jazoir mustaqilligi…
O‘g‘il otashin, zavq-shavq bilan to‘xtovsiz bidirlardi. Ayol uni hali bunday holatda ko‘rmagandi. Albatta, faqat muhabbat (balki aqldan ozish)gina odamni shu darajada o‘zgartirib yuborishga qodirdir, ehtimol. Ojizaga shunday tuyuldiki, bu begona so‘zlar oqimi uni oqizib ketayotgandek edi.
– Tushuning, oyi… Vatan… Mustamlakachilikdan qutulish… Biz buni amalga oshirishimiz lozim… Agar otam hozir shu yerda bo‘lganida bizga qo‘shilgan bo‘lardi… Tushuning!..
Lekin hech qaysi bir ona bu narsalarni tushunishga qodir emas.
Ko‘ngli chilparchin bo‘lgancha bir alpozda o‘yga toldi: otasi qaytsagina hammasi joy-joyiga tushib ketadi. Eh, faqat tezroq qayta qolsaydi! Quloqlarida erining xotirjam tovushi hamon yangrardi: “Xavotirlanma… men qaytaman”. Axir, shunday deganidan keyin…
Ertalab, odatdagidek, o‘g‘liga qahva olib kirdi. Xona bo‘m-bo‘sh edi. Onaning ko‘ngli dars ketganini aytish uchun so‘z topilarmikan.
Aytishlaricha, kunlar bir-biriga o‘xshamasmish. Qanday bema’nilik! Kimnidir intiq kutayotgan yolg‘iz ona uchun nafaqat kunlar bir-biriga o‘xshaydi, balki kunlarning o‘zi uning uchun mavjud emas: faqatgina tun, zim-ziyo, sovuq tun.
Avvaliga juda og‘ir bo‘ldi. U doim o‘g‘liga atab biror bir shirinlik olib qo‘yar, unga qanday taom tayyorlasam ekan, deya o‘ylanib qolardi. “Bugun kechasi, albatta, uyga qaytadi”, derdi o‘ziga o‘zi dasturxon tuzayotgan mahali yoki o‘choq boshida kuymalanayotib. Ammo dasturxondagi kechki ovqat sovib qolar, oziq-ovqat ham kundan-kunga taqchil bo‘lib borardi. Begona kishilarnikida xizmat qilishga, kir yuvishga, supur-sidir qilishga to‘g‘ri keldi…
Shu zaylda yashashda davom etdi, go‘yo soyadek, jimgina. Yillar esa bir-biri bilan quvlashmachoq o‘ynardi. Goho qulog‘iga uzuq-yuluq gap-so‘zlar chalinib qolardi: “Bechora… yolg‘iz qoldi… o‘ylab ko‘rgin, axir, eri ham, o‘g‘li ham… ulardan biron bir xabar yo‘q…”
Nihoyat bu keksayib qolgan xotin kuchdan qoldi. Kechalari isinish uchun qimir etmay o‘choq yonida o‘tirar, qalbida birgina miltillab turgan kuchsiz umid uni hayotga bog‘lab turgan ilinj edi: u hanuz eri va o‘g‘lining qaytishini kutar, agar shu umid bo‘lmaganida edi, hayot u uchun ma’nisizliklarga to‘la hech narsaga aylanib qolgan bo‘lardi.
Bir tong shahar aholisi hayajon bilan uyg‘ondi. Pastak tomlardan ayollarning shod-xurram qiyqiriqlari yangradi. Tinmay kuylashib, butun shaharni boshlariga ko‘tarishdi. Har yoqdan behisob olomonning: “Ular qaytishdi!.. Bizning jasur qahramonlarimiz!.. Ular sharafiga namoyishlar, mushakbozlik o‘tkaziladi… Yashasin Jazoir!.. Alloh shahidlarni rahmatiga olsin!..” degan xitoblari eshitildi.
Keyin hammasi suv quygandek tinchidi. Kunlar esa bir-birini ta’qib etishda davom etardi.
Yana kumush qish oppoq to‘shagini yoydi. Kampir hamon kutardi. Haqiqatan ham, u hech nima bilmasdi.
Onalar har doim kutishadi. Onalar qismati shunday o‘zi. Kutishdan charchaydigan ona topilarmikin?
Quloqlari ostida hanuz erining ovozi jaranglaydi; o‘g‘liga nasihat qilayotganlari yodida: “Ko‘chada boshingni tik ko‘tarib yur, go‘yo bu yerning xo‘jayini — sensan… Shunda senga birov g‘ing deyolmaydi, o‘g‘lim”. Ha, erining ovozi hamon qulog‘ida, o‘g‘li esa diqqat bilan tinglamoqda. Axir, otalar doimo haqiqatni gapiradilar.
Qaysidir oqshom kampirning qulog‘iga ko‘chada, deraza tagida tanish qadam tovushlari chalindi, balki shunday tuyulgandir.
“Bu aniq ikkovining qadam olishlari… men bilaman-ku… Mana, otasining og‘ir, bir maromda yurishlari, mana o‘g‘limniki… Ha, albatta, ularniki, boshqa kimniki ham bo‘lsin! Qodir egam, ichimdagi o‘t so‘nib qolgandi-ya…”
– Endi u g‘am-anduh bo‘lmaydigan maskanda, – deyishdi tongda kampirning vafotidan xabar topgan qo‘shnilari. – Nihoyat, u yaqinlari bilan birga.
Axiyri imkon topilgandi.
Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi