Istanbulning uch tomoni dengiz. To‘g‘rirog‘i, dengiz Istanbul zaminiga har tomondan yorib kirgan. Lekin shunday bo‘lsa ham, Istanbulda dengizga kirish narigi dunyoda jannatga kirishdan ham qiyin. Istanbulning u uchidan bu uchigacha dengiz sohillarini ba’zi odamlar sotib olgan. Dengizning sotib olinishiga aql bovar qilmaydi. Xudoga shukrki, dengizni sotib olganlar havoni ham sotib olishmabdi. Aslida dengiz bilan havo orasida unchalik katta farq yo‘q. Uni ham sotib olib, bizni havosiz qoldirmaganlariga shukr qilaylik. «Qovoqlar»dan «Chekmeche»gacha, «Shile»den «Pendik»ka qadar shu go‘zal Istanbul sohillarida dengizga tekin kiriladigan bir qarich ham bo‘sh joy qolmaganligini ko‘rib, hayratdan yoqa ushlayman.
Bundan o‘n yil oldin bo‘lgan bir voqeani sizga so‘zlab beray. Anado‘lu bo‘ylab sakkiz yillik ko‘ch-ko‘chlardan keyin nihoyat Istanbulga qaytdik. Ayniqsa, bola-baqra o‘zida yo‘q shod edi. Istanbulga keldikmi, hech bo‘lmasa, dengiz sohilida bir uyni ijaraga olib, rohat qilaylik, degan xayolga bordik. Ammo buning ilojini topolmadik. Dengiz sohilida bo‘lmasa, dengizga yaqin bir joy bo‘lsin, dedik. Bu ham bo‘lmadi. Mayli, hech bo‘lmasa, dengiz ko‘rinib turgan joy bo‘lsin, dedik. Uzoqdan bo‘lsa ham dengizga qarab ko‘nglimiz, ko‘zimiz quvonadi. Ammo dengizga uzoqdan boqish ham oson ish emas ekan. Shunday joy qidirib yurgan kunlarimizdan birida «Jahongir» mahallasida dengizga qaragan bir uy bor, deb qolishdi. Uy egasi bizga hali xonani ko‘rsatmay turib:
— Ikki yuz lira, — dedi.
— Yo‘g‘-e…
— Istasangiz, shu. Ikki xona, bir dahliz…
— Judayam qimmat, ham kichkina…
— Ammo dengiz ko‘rinadi, afandim.
Dengizni ko‘rish orzusi ustun chiqdi. Ikki xona uchun o‘sha paytning puli bilan ikki yuz liraga rozi bo‘ldik. Uy egasi bizga xonani ko‘rsatadigan bo‘ldi. Uy tik tepalik yonbag‘riga qurilgan ekan. Eshikdan kirib, zina bilan bir qavat pastga tushdik. Ie, bu qanaqasi bo‘ldi… Odatda, dengizni ko‘rish uchun yuqoriga chiqilar edi. Bunday yer ostiga tushilmasdi. Hali bu ham holva ekan. Yana bir qavat pastga tushdik. Ichimda, dengizni ehtimol ostidan tepaga qarab tomosha qilsak kerak, deb xayol qildim. Qop-qorong‘u bir joyda to‘xtadik. Uy egasi chaqmog‘ini chaqdi. Elektr tugmasini topib, buradi.
— Eh, elektr oqimini uzib qo‘yishibdi-ku, — dedi.
Chaqmoq yorug‘ida eshikni ochdi, ichkariga kirdik. Xona ichi g‘ira-shira yorug‘ edi. Uy qiyalikda qurilgani uchun bir tomoni yerning ostida, ikkinchi tomoni esa yerning ustida ekan.
— Siz ikkinchi qavat degandingiz-ku? — deya so‘radim uy egasidan.
— Xuddi shunday, — dedi u, — buning ostida yana ikki qavat bor.
Uyning tashqariga qaragan uchta derazasi bor edi. Uchala derazadan ham diqqat bilan qaradim. Bir necha daraxt va devordan boshqa hech narsa ko‘rinmaydi. qiziq, dengiz deganlari qayoqda ekan?
— Sen ham yaxshilab bir qara, men dengiz-pengizni ko‘rmayapman, — dedim xotinimga.
— Men ham na dengiz, na bir unga o‘xshash narsa ko‘rayapman, — dedi u.
Uy egasidan so‘radim:
— Afandim, siz dengiz ko‘rinadi, demaganmidingiz? Yoki devorga dengiz rasmi osilib, unga qaraladimi?
— Nimalar deyapsiz! Uyimdan dengiz ko‘rinmayaptimi?
Qarasam, avzoyi buzuq, uyimni haqorat qildi, deb bizni sudga berishdan ham toymaydi.
— Kechirasiz, afandim, — dedim, — maqsadim uyingizni yerga urish emas… Na men, na xotinim dengizni ko‘ra oldik. Balki boshqalarga ko‘rinar. Ammo bizga ko‘rinmadi.
— Kursi opkeling! — deya yuqoriga ovoz berdi. Xizmatchi bir kursi keltirdi.
Uy egasi kursining ustiga chiqdi. Xristofor Kolumbning quruqlikni ko‘rib, «Er ko‘rindi» deya hayajonlanib qichqirgan kemachisiday:
— Ana-ku dengiz! — deb baqirdi, — barkashday yaltillab oyog‘ingizning ostida turibdi-ku!
U pastga tushdi, kursiga men chiqdim. Ie, bu qanaqasi bo‘ldi?! Ko‘z ilg‘aydigan joyda dengizga o‘xshash birorta ham narsa yo‘q. Nima balo, bu odamning ko‘ziga sarob ko‘ringanmi yo jinni-pinnimi? Yo bo‘lmasa, «dengiz bor, dengiz bor» deb bizga ruhiy ta’sir qilib, oxiri ko‘rganimizga iqror qilmoqchimi?
— Kechirasiz, afandim. Men dengizni yaxshi bilaman. Istanbulda tug‘ilib, o‘sganman. Derazadan qarayapman, bir necha bo‘lak moviylikdan boshqa hech narsa ko‘rinmayapti. U ham osmonda bo‘lganligidan, bulut bo‘lsa kerak, — dedim.
— Bo‘yingiz qancha? — deb so‘radi mendan uy sohibi.
Boshqa payt bo‘lganida bo‘yim qanchaligini aytmas edim. Biroz bo‘shashib:
— Biru ellik sakkiz,— dedim.
— Ha, gap buyoqda ekan-da, — dedi u. — Men bu odam nega dengizni ko‘rolmayapti, ko‘zini parda qoplaganmi deb, hayron bo‘layotgan edim. Endi nega dengizni ko‘rmaganingiz ma’lum bo‘ldi.
— Nega ko‘rolmayotgan ekanman?
— Bo‘yingiz past ekan-da… Dengizni ko‘rish uchun eng ozi biru yetmishlik bo‘y kerak. Oyog‘ingizning uchida turing-chi, ko‘rarmikansiz?
Oyog‘imning uchida turib qaradim, ammo dengiz yana ko‘rinmadi.
— Biroz sakrang, o‘shanda ko‘rasiz.
Dengizni ko‘raman deb kursining ustida sakray boshladim. Boshim shiftga tegay-tegay deydi. Lekin dengizdan darak yo‘q.
Uy egasi:
— Stol keltiring, — deb baqirdi, — balkondagi kichik stolni…
Stolni keltirdilar. U stolning ustiga kursini qo‘ydi. Kursining ustiga esa men chiqdim.
— Endi nimani ko‘rayapsiz? — deb so‘radi u.
Men quvonganimdan kursidan tsirkchilarday o‘mbaloq oshib tushishimga sal qoldi.
— Ko‘rdi-i-i-m, ko‘rdim! — deya baqirib yubordim.
— Nimani ko‘rdingiz?
— Dengizni ko‘rdim, dengizni…
Xotinim ham quvonib ketdi:
— Xudoga shukur, hayotingizni tahlikaga qo‘yib bo‘lsa ham, stolning ustidagi kursidan oxiri dengizni ko‘rdingiz. Tabriklayman. Dengizning qayeri ko‘rinayapti? Marmara tarafimi yo Bo‘g‘oz tarafimi?
— Qaysi tarafi ekanligini bilolmadim. Bir qarich qadar dengiz ko‘rinayapti.
Uy egasi bu so‘zimdan o‘pkalandi:
— Istanbullikman, deysiz-da, dengizni tanimaysiz. Siz dengizning qiz minorasidan ikki yuz metr g‘arbi va u bilan Saroyburnu orasidagi qismini ko‘rib turibsiz.
Uy egasi, eshikbon va xotinimning yordami bilan kursidan tushdim.
— Eh, ko‘nglim yorishdi, — dedim, — dengiz havosi boshqacha bo‘ladi-da.
Xotinim anchagina to‘la bo‘lganligi uchun afsuslandi:
— Men kursiga chiqib ko‘rolmayman-da.
— Albatta, stol, kursiga chiqish oson emas, — dedim. — Bu yerga ko‘chib kelgach, bir chorasini toparmiz. Masalan, chig‘iriqqa o‘xshagan bir narsa…
— Inson dengizni uyida, yotgan yeridan ko‘rganiga nima yetsin, — e’tiroz bildirdi xotinim.
— Yotgan yeringizdan ham dengiz ko‘rinadi, — dedi uy egasi.
— Qanaqasiga? Stolning, kursining ustiga yotiladimi?
— Yo‘q. Sizdan oldingi kirachilar yotgan joylaridan dengizni bemalol tomosha qilishardi. Haligi, suv osti kemalarining periskopi bor-ku, o‘shanday bir periskop topsangiz, bo‘ldi. Xotirjam yerga yotasiz-da, oyoqlaringizni devorga tirab, bemalol dengizni tomosha qilaverasiz.
— Periskop dedingizmi? Bu asbobni topib bo‘ladimi?
— Topganda qanday. Uzoq vaqt Istanbulda bo‘lmaganingiz ko‘rinib turibdi, hozir Istanbuldagi uylarning sakson foyizida periskop bor. Periskop har bir uy uchun kerakli ashyo. Oqshomlari uyingizga charchab kelganingizda undan dengizni bir tomosha qilsangiz, bahri dilingiz ochiladi.
— Tushunarli, afandim, bu uyning qadriga yetmapsiz.
Uy sohibi hayron bo‘lib so‘radi:
— Nega?
— Bu xona oyida ikki yuz emas, eng ozi kunda ikki yuz lira keltiradi.
— Qanaqasiga?
— Qanaqa bo‘lardi, gazetalarga «Ajoyib dengiz manzarasini tomosha qilishni istaganlarga qulay imkoniyat. Soati ikki yarim lira» degan bir e’lon bering. Eshikda patta yirtishga ham ulgurolmay qolasiz.
Sal bo‘lmasa u bilan mushtlashib ketardik. Shu zahoti tashqariga chiqdik. Zinada xotinim ming‘irladi:
— Shu yergacha kelib, bir martagina bo‘lsayam dengizni ko‘rolmadim-da!

Turkchadan Nosir Muhammad tarjimasi.
 “Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 1-son